|
Titan tetraxloridi
(
TiCl
4
) suyuq modda bo‘lib, havo bilan ta’sirlashganda shiddatli
bug‘lanadi. Siz turli aviashoularda samolyotlarning o‘zidan muayyan shakllarni ifodalovchi
tutunli iz qoldirishini ko‘rgan bo‘lsangiz kerak. Havoda bir muddat saqlanib turib ko‘zni
quvontiradigan o‘sha shakllarni aviashou ijrochilari aynan titan tetraxlorid vositasida
bajarishadi. Avvallari qidiruv-qutqaruv ishlarida va harbiy maqsadlar yuzasidan bajariladigan
amaliyotlarda radiolokatsiya va optik navigatsiya texnologiyalarini qo‘llash imkonsiz bo‘lgan
sharoitlarda, masofadan o‘zaro belgi berish uchun aynan titan tetraxlorid vositasida quyuq
tutun chiqarish usuli keng qo‘llanilgan.
Metall titan esa, ta’bir joiz bo‘lsa, uzoq vaqt «irkit o‘rdakcha» sifatida qaralgan edi.
Metall titanni hech narsaga yaramaydigan juda mo‘rt material deb qarab, odatda uni chiqindi
modda hisoblashardi. Aslida esa metall titan bilan bog‘liq bunday muammoning ildizi boshqa
narsada edi. Kimyogarlar metall titan deb qaragan material aslida sof titan bo‘lmay, balki
doimo o‘zida boshqa qandaydir yot moddalarni tutgan. Metall titanni birinchi bo‘lib 1825 yilda
kimyogar olim Yens Yakob Berselius (1779-1848) ajratib olgan edi. Uning tajribasida titan
qoramtir kukun tarzida, xilma-xil aralashmalar bilan qorishgan holatda olingan. Metall titanni
olish borasida keyingi yutuqni farang kimyogari Anri Frederik Muassan (1857-1907) qayd
etgan. Muassan laboratoriyasida 1895-yilda olingan titan tarkibida atiga 2% uglerod
aralashmasi bo‘lgan edi.
Gap shundaki, sof holdagi titanni tutib turish juda mushkul masala. Titan - kislorod,
azot, uglerod va kremniy elementlari bilan darhol reaksiyaga kirishadi va tezkorlik bilan birikib
oladi. Bilamizki, aksariyat moddalarning yonishi uchun kislorod bo‘lishi shart. Lekin titan
azotda ham yonaveradi. Shu sababli metall titanni payvandlash uchun albatta geliydan
foydalanish zarur bo‘ladi.
Odatda titan temir bilan qotishma tarzida, ya'ni,
ferrotitan
ko‘rinishida ishlab
chiqariladi. Aynan shunday ko‘rinishda titanning kimyoviy faolligidan eng katta naf undirish
mumkin. Ferrotitanni metallurglar erigan po‘latga qo‘shish orqali, po‘latning toza holda qotishi
ta’minlanadi. Erigan po‘latga aralashtirilgan ferrotitan, uning tarkibida qolib ketgan kislorod,
azot kabi gazlarni o‘ziga biriktirib oladi va po‘latni har xil gazli pufakchalardan halos qiladi.
166
Agar shu ish bajarilmasa, ya'ni, pufakchalar po‘lat tarkibida qolib ketsa va u qotgach material
ichkarisida bo‘shliqlar yuzaga keltirsa, bunday po‘lat yaroqsiz holga kelib qoladi.
Yillar o‘tib, kimyogarlar metall titanni sof holda olishga muvaffaq bo‘lishgach, olimlar
uning xossalari bilan tanishib yoqa ushlashga majbur bo‘lishgan. Shu choqqacha deyarli hech
kim nazarga ilmay kelgan ushbu metall aslida hamma o‘ylagandek mo‘rt va yumshoq emas
ekan. Aksincha, metall titan qattiqlik va qayishqoqlik bobida uncha-muncha metallardan ustun
bo‘lib chiqdi. Titan korroziyaga ham juda chidamli bo‘lib, agar unga biroz palladiy qo‘shilsa,
ushbu chidamkorlik ko‘rsatkichi yanada chandon ortadi. Agar metall titanni to‘g‘ri eritib undan
materiallar tayyorlansa, u eng qattiq metallga aylanadi. Masalan, 1 kg titandan ustun
tayyorlansa, u 1 kg po‘latdan tayyorlangan ustundan ko‘ra ancha ko‘proq yuk ko‘tara oladi.
(Biroq, titan po‘latdan ko‘ra yengil bo‘lgani uchun, titandan tayyorlangan ustun qalinroq bo‘lib
chiqadi).
Titanning ushbu xossalari ma’lum bo‘lgandan keyin, juda qisqa vaqt ichida u juda
ommalashib ketdi. Jahon bo‘ylab metall buyumlar tayyorlashda titan faqat temir va
aluminiydan ortda qolsa kerak. XX-asrning 60-80 yillarida titanni toza metall holatida sanoat
miqyosida olish usullari bo‘yicha izlanishlar yoppasiga avj oldi. Keyingi yillarda tajribadan
o‘tgan va iqtisodiy jihatdan o‘zini oqlagan sanoat darajasida metall titan olish usullariga –
oltingugurt kislotasi yoki pirometallurgiya vositasida qayta ishlash usuli kiradi. Oltingugurt
kislotasi bilan qayta ishlash natijasida rudadan avvalo titan dioksidi ajratib olinadi.
Pirometallurgiya usulida esa titan rudasini koks bilan qayta ishlab, keyin xlor bilan ishlov
beriladi. Natijada titan tetraxloridi olinadi. Keyin esa ushbu moddalarda titanni o‘zini ajratib
olishga kirishiladi. Bunda elektroliz usulidan yoki, yod bilan ishlov berish usulidan
foydalaniladi. Sof metall titan quymalarini olish uchun esa katta kuchlanishli elektr yoyidan
foydalanish, yoki, elektronli-nurlantirish, yoki, plazmali qayta ishlash usullaridan
foydalaniladi.
Hozirgi kunda metall titandan aviasozlik, kemasozlik va raketasozlik sohalarida juda
keng miqyosda qo‘llaniladi. Shuningdek po‘latni legirlashda titan asosiy qo‘shimcha sanaladi.
Shuningdek titandan kimyo sanoati uchun reaktorlar, yuqori chidamlilikka ega quvurlar,
nasoslar korpusi tayyorlashda qo‘llaniladi. Harbiy texnika sanoatida esa, titandan bronijiletlar
ishlab chiqarish, suvosti kemalarining korpuslari, bronitexnikaning zirhli qoplamalari
tayyorlashda foydalaniladi. Titanning tibbiyot uchun ham ahamiyati ulkandir. Xususan,
ortopediya mahsulotlari, protezlar tayyorlashda titan asosiy material sanaladi.
Titandan shuningdek «shakl xotirasi» (shaklni saqlovchi) materiali sifatida ham katta
ahamiyatga ega. Texnika va tibbiyotda, muayyan detallar yoki, organlarning shaklidan nusxa
– qolip olish uchun titan eng qulay materialdir. Siz tish shifokorining tishlarning sun’iy
protezini tayyorlashda avvalo uning shaklini olishini ko‘rgan bo‘lsangiz kerak. Juda
mustahkam sanalgan titan metalidan tayyorlangan tish, nafaqat o‘zining qattiqligi bilan, balki
yana bir ajoyib xossasi bilan ham stomatologlarning yoqimtoyiga aylangan. Gap shundaki,
titandan tayyorlangan tish – milkka qorishib, tish ildizlari orqali jag‘ suyagi bilan qotishma
hosil qilish xususiyatiga ega. Shu sababli titan tishlar kenyinchalik tabiiy tishlar singari jaqqa
mustahkamlanib ketish ehtimoli juda baland bo‘ladi.
167
Davriy jadvalda titandan quyida va uning o‘ng tarafida joylashgan aksariyat elementlar,
o‘z xossalariga ko‘ra, ko‘p jihatdan titanga o‘xshaydilar. Faqat ularning tarqalganlik darajasi
nisbatan kamroqdir.
Ulardan biri –
Do'stlaringiz bilan baham: |
