Koinotning qurilish ashyolari

yashil kron
deyiladi. 
Qo‘rg‘oshin xromati esa 
sariq kron
deyiladi. Uning molekulasida bitta qo‘rg‘oshin va bitta 
xrom atomiga beshta kislorod atomlari birikkan bo‘ladi. Qo‘rg‘oshin xromat ham bo‘yoq 
tayyorlashda ishlatiladi. Yashil va sariq kron aralashmasidan zarg‘aldoq rangli kron 
tayyorlanadi.
Davriy jadvalda xrom bilan qo‘shni bo‘lgan bir necha element ham xuddi xrom singari 
qattiqlikka ega. Ushbu elementlar ham po‘latga qo‘shilsa uning sifatini oshiradi va egiluvchan, 
oson ishlov beriladigan qilib qo‘yadi. Shu sababli ham, xromga qo‘shni ushbu metallarning 
qadri ancha baland yuradi.
Bular davriy jadvaldagi 25-raqamli element – 
marganets
, 42-raqamli element – 
molibden
, hamda, 74-raqamli element – 
volfram
elementlari bo‘ladi.
Marganesning eng asosiy rudasi pirolyuzit bo‘lib, u mohiyatan marganesning 
dioksididan iborat bo‘ladi (MnO
2
). Bunday ruda dunyoda ancha ko‘p. Marganes Yerda eng 
keng tarqalgan og‘ir metallar sirasiga kiradi. Davriy jadvalda u temir bilan qo‘shni bo‘lib, ko‘p 
jihatdan o‘zi ham temirga o‘xshab ketadi. Tashqi ko‘rinishidan ayniqsa temirni eslatib 
yuboradigan marganets qattiqlik bobida temirdan ham ustun turadi. Lekin, temirdan ham qattiq 
bo‘lgan bu metallning juda nozik va salbiy bir jihati mavjud. Ya’ni, marganes juda mo‘rt 
metall. Qadimgi Rimliklarni aynan shu narsa juda chalg‘itgan. Ular pirolyuzit rudasini 
magnetit (temirning magnitli oksidi) rudasi bilan ko‘p chalkashtirib yuborishgan. Tashqi 
ko‘rinishidan bu ikki ruda haqiqatan ham juda-juda o‘xshash bo‘ladi. Magnetitni Rimliklar 
magnes
deb nomlashgan. Pirolyuzit aslida mutlaqo boshqa metall rudasi ekanini bilmagan 

---

161 
qadimgilar uni ham baribir 
magnes
deyaverishgan. O‘rta asrlarda aslida magnetit va pirolyuzit 
boshqa-boshqa ruda ekanini aniqlagan alkimyogarlar, qandaydir tushunib bo‘lmas tarzda o‘sha 
ikkinchi rudani, ya’ni, pirolyuzitni noto‘g‘ri talaffuz qilishgan va yoza boshlashgan. Natijada, 
biz bo‘lgan marganets atamasi kelib chiqqan.
1774-yilda kimyogar Iogann Gottlib Gann (1745-1818) birinchi marta marganesni sof 
holda ajratib olishga muvaffaq bo‘lgan.
Xuddi xrom birikmalari singari, marganets birikmalari ham muayyan ranglarga ega. 
Marganesning oq, qo‘ng‘ir, yashil, hamda, binafsharang tusdagi tabiiy birikmalari mavjud. 
Bunday birikmalardan ayniqsa rassomlar minnatdor bo‘lib foydalanib kelishadi. Marganesli 
rang-bo‘yoq moddalar ichida eng asosiylaridan biri 
umbra
deb nomlanadi. Uni marganets 
oksidini (Mn
2
O
3
) alyuminiy va temir oksidlari kukuni bilan aralashtirish orqali hosil qilinadi. 
Rassomlar tilida bu moddani 
kashtan pigmenti
ham deyiladi. 
Marganets karbonati
esa oppoq 
pigment olish uchun ishlatiladi.
Molibden esa asosan tarkibi molibden sulfiddan iborat 
molibdenit
rudasidan olinadi. 
Uning molekulasida bir atom molibdenga ikki atom oltingugurt birikkan bo‘ladi. Ushbu ruda 
ham qo‘rg‘oshin rudasi bilan juda-juda o‘xshash bo‘lgani sababli, qadimgi kimyogarlar va 
konchilar toza xunob bo‘lishgan. Shu sababli ham, avvallari ushbu rudani ham qo‘rg‘oshin deb 
nomlanar edi. Lekin, aslida molibden mustaqil kimyoviy element ekani ma’lum bo‘lgach, unga 
ushbu biz tanigan nom biriktirilgan. Ushbu ishni 1782-yilda shved kimyogari Gelm tomonidan 
amalga oshirilgan. Lekin, Gelm molibdenning sof metall ko‘rinishini ajratib olishni uddalay 
olmagan. U uglerod bilan birikma holidagi molibden olishga erishgan xolos. Shu sababli, sof 
metall molibdenni ajratib olgan dastlabki olim sifatida Yeng Yakob Berselius tan olinadi. U 
sof molibden olgan payt 1817-yil edi.
Volfram esa undan ham qiziq tarzda, ya’ni, ikki marta kashf etilgan. Uni avvaliga 1781-
yilda shved kimyogari Karl Vilgelm Sheele