|
disproziy
, ya'ni, «mushkul», «qiyin» deb nom bergan.
Lantan – siyrak yer elementlari ichida eng birinchi va shunga ko‘ra, eng kichik atom
raqamiga ega elementdir. Shu sababli, siyrak yer elementlari ko‘pincha
lantanoidlar
deb ham
yuritiladi. Siyrak yer elementlari ichida eng keng tarqalgani ham lantandir. Tashqi ko‘rinishiga
ko‘ra lantan ko‘proq temirga o‘xshab ketadi.
59- va 60-raqamli siyrak yer elementlarini 1858 yilda, Avstriyalik olim Karl Auer fon
Velsbax (1858-1929) ochgan. 59-raqamli elementni u «yashil egizak» deb nomlagan. Chunki,
bu elementning birikmalari odatda yashil rangda bo‘lar edi. «Yashil egizak»ning lotincha nomi
prazeodim
bo‘lib, kimyogarlar uni shu nom bilan taniydilar. 60-raqamli elementning nomi esa
o‘zbekchada «yangi egizak» degan ma’noni anglatadi. Uni davriy jadvalda siz
neodim
nomi
bilan uchratasiz. Aynan shu nomlardan ham ko‘rinib turibdiki, siyrak yer elementlarining
o‘zaro juda o‘xshashligi, kimyogarlar uchun chinakam bosh og‘rig‘i bo‘lgan. Shu sababli ham
Velsbax har ikkala kashfiyoti nomi uchun «egizak» so‘zini qistirib o‘tgan.
Lantanoidlar qatorida yana bir element –
samariy
ning nomini ham ayrimlar
Rossiyaning Samara shahri bilan bog‘liq deb o‘ylaydilar. Bu qisman to‘g‘ri, qisman xato
tushunchadir. To‘g‘riligi shundaki, element nomi haqiqatan ham Rossiya bilan bog‘liq. Lekin,
u Samara shahri sharafiga emas, balki,
samarskit
minerali nomidan kelib chiqib nomlangan.
Samarskit minerali esa, o‘z navbatida, rus tog‘-kon ishlari muhandisi, polkovnik Vasiliy
Samarskiy (1803-1870) familiyasi bilan atalgan. Samariy – eng qattiq siyrak yer elementi
bo‘lib, u qattiqligi bo‘yicha hatto po‘latning ayrim turlarini ham ortda qoldiradi.
Siyrak yer elementlarining ayrimlarini kimyogarlar to XX-asr boshlarigacha ham
aniqlay olishmagan. Uzoq tanaffusdan keyin, 1901-yilda farang kimyogari Ejen Demarse
(1852-1903) tomonidan navbatdagi siyrak yer elementi kashf qilindi. Bu – jadvalda 63-raqam
bilan o‘rin olishi lozim bo‘lgan element bo‘lib, uni olim Yevropa qit’asi sharafiga
yevropiy
deb
nomlagan. 1907 yilda esa, yana bir farang olimi Jorj Urben (1872-1938) 71-raqamli elementni
ochdi. Ushbu elementni esa, kashfiyotchi o‘z ona shahri – Parij sharafiga
lyutetsiy
deb
nomlagan. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, Lyutetsiy bu – Parijning qadimgi nomidir.
Siyrak yer elementlari ichida eng keng tarqalgani bu – 58-raqamli element bo‘lib, bu
guruhga mansub elementlar orasida aynan u eng birinchi bo‘lib kashf qilingan. Gap
seriy
elementi haqida bormoqda. Mazkur elementni avvaliga Martin Genrix Klaport (1743-1817)
Germaniyada kashf qilgan bo‘lsa, Shvetsiyada kimyogarlar Yens Yakob Berselius (1779-1848)
179
bilan Vilgelm Xeyzinger (1766-1852) tomonidan sof holda ajratib olingan. Har ikkala
kashfiyot deyarli bir vaqtda, 1803 yilda amalga oshirilgan. Astronomiyadan xabardor kishilar
yaxshi bilishadiki, 1801-yilda Italiyalik rohib-munajjim Juzeppe Piatssi Serera mitti
sayyorasini kashf qilgan edi. Seriyning nomi aynan ushbu sayyora sharafiga qo‘yilgan. Boshqa
siyrak yer elementlarida uchramaydigan ayrim xossalari tufayli, turdoshlariga qaraganda
seriyni ajratib olish ancha osonroqdir.
Seriy tabiatda nisbatan keng tarqalgan bo‘lib, uni ajratib olish ham unchalik katta
mashaqqat talab qilmaydi. Elektr chiroqlari yordamida yoritish hali ommalashmagan
zamonlarda odamlar uy va ko‘chalarni yoritish uchun kerosin yoki gazli lampalardan
foydalanishar edi. Bunday chiroqlardan taralgan nur sariq rangda bo‘lib, xira va lipillaydigan
bo‘lgan. Yoritish sifatini yaxshilash uchun yonayotgan olov atrofiga ko‘pgina teshiklari
mavjud bo‘lgan perfosilindr o‘rnatishgan. Bunday silindrni
gazoikal panjara
deb nomlashgan.
Bunday panjaraning ajoyib xossasi bo‘lib, u ichida yonayotgan olovning issiqligi ta’sirida
qizib, oq rangda barqaror nur sochib turgan. Eng qizig‘i esa, silindrning nur taratishi, ichkarida
yonayotgan olovning nuridan ko‘ra sifatliroq bo‘lgan. Buning sababi, o‘sha panjaraning
tarkibida mavjud bo‘lgan
seriy oksidi
(Ce
2
O
3
) tufayli bo‘lgan.
Seriy xuddi magniy singari yorqin oq rangi olov bilan yonadi. Bu ham juda foydali
jihatdir. Seriy va temirning 3/7 nisbatda o‘zaro qotishmasini nemislar «
mishmetal
» deb
yuritishida. Metallurgiyaga oid xalqaro atamalarda esa, bu qotishmani
ferroseriy
tarzida
uchratish mumkin. Nemislar aytmoqchi bo‘lgan jumlaning ma’nosi «aralashma metall» degani
bo‘lib, uning tarkibida seriy va temirdan boshqa yana ba’zi siyrak yer metallari ham kam
miqdorda mavjud bo‘ladi. Ushbu qotishmani tez o‘t oldirish zarur bo‘ladigan qurilmalarda,
masalan, oddiy maishiy o‘t oldirgichlarda (zajigalka) qo‘llash mumkin. Tamaki
chekuvchilarning hamyoni to‘ridan shohona joy olgan o‘t oldirgichlarning g‘ildirakchasi aynan
shunday qotishmadan yasaladi. Uni bosh barmoq kuchi bilan aylantirishning o‘zi uchqun
chiqishi uchun kifoya qiladi. Uchqun esa benzin bug‘larini alangalatib yuboradi va kashanda
tamakisini tutatib oladi
.
Siyrak yer elementlarning deyarli hammasi davriy jadvalda ittriydan keyin joylashadi.
Lekin ular ichida faqat bittasi, aniqrog‘i,
skandiy
elementi ittriydan avval, ya'ni, 21-raqam bilan
keladi. Skandiyni 1879-yilda shved kimyogari Lars Frederik Nilson (1840-1899) tomonidan
ajratib olingan. Biroq, uning mavjudligini 1869-yildayoq D.I. Mendeleyev aytib o‘tgan edi.
Nomdan ham ma’lumki, elementni Skandinaviya yarimoroli sharafiga nomlashgan.
Ushbu maqolada tilga olib o‘tilgan «Skandinaviya» elementlarining barchasi hozirgi
zamonda katta amaliy ahamiyatga egadir. Ular asosan o‘ta yuqori aniqlikda ishlaydigan mikro-
va nano-elektronika vositalari uchun eng muhim detallarni tayyorlashda qo‘llaniladi.
Skandinaviya elementlari, ilmiy tilda aytadigan bo‘lsak, siyrak yer elementlarisiz hozirgi
zamonning eng ilg‘or devayslari – ayfon ham, planshetu, superkompyuterlar ham bo‘lmas edi.
Shuningdek, ushbu elementlarning ayrimlari shishasozlikda, mahsulotning shaffofligini
orttirish uchun qo‘llaniladi. Shisha va oynalarning infraqizil va ultrabinafsha nurlarni
o‘tkazadigan yoki, filtrlaydigan maxsus navlarini ham aynan siyrak yer metallari qo‘shib
tayyorlanadi. Yana ayrim siyrak yer elementlari kimyo sanoati katalizator sifatida o‘z
180
ahamiyatiga ega. Shuningdek, lazer texnologiyalari va optoelektronikada ham ushbu guruh
elementlarining o‘rni katta.
181
Do'stlaringiz bilan baham: |
