Koinotning qurilish ashyolari

XXV-BOB: TORIY VA BOSHQA RADIOAKTIV ELEMENTLAR
Mendeleyev 
kimyoviy 
elementlar 
davriy jadvaldagi 90-raqamli element Toriy 
ham kimyoviy va fizik xossalari jihatdan 
uranga nihoyatda o‘xshashdir. Uni 1828-yilda 
Iogann Berselius Norvegiya mamlakatidan 
keltirilgan 
torit
minerali tarkibidan topgan. 
Ushbu 
mineralning 
nomlanishi 
qadimgi 
Skandinaviya xalqlarining ma’budlaridan biri – 
Tora sharafiga shunday atalgan. Ushbu mineral 
aslida toriy silikati bo‘lib, bir atom toriy, bir 
atom kremniy va to‘rt atom kisloroddan tarkib 
topgan bo‘ladi. AQSH hududida 
monazit
deb 
nomlangan mineral ham uchraydi. U tarkiban 
toriy dioksidi
hisoblanadi.
Hali uy va ko‘chalarini elektr lampochkalari vositasida yoritish yo‘lga qo‘yilmagan 
paytlarda aynan toriy dioksididan tayyorlangan gaz lampalari keng ommalashgan edi. Bunday 
lampalarda tarkibi 99% toriy dioksiddan iborat bo‘lib, unga shuningdek 1% seriy oksidi ham 
qo‘shiladi. Chunki toriy dioksidining o‘zi qizdirilganda nisbatan xira yorug‘lik chiqaradi. Seriy 
oksidi qo‘shilishi bilan uning yorug‘lik taratish ravshanligi bir necha barobar ortadi. Hozirga 
paytda bunday yoritish lampalari dunyoning hatto eng qoloq mamlakatlarida ham qolmagan 
bo‘lsa kerak.
Toriy oksidi – o‘tga chidamli material sanaladi. Uni elektr lampochkalarining spirali 
bo‘lmish volfram prujinalariga oz miqdorda qo‘shish orqali, ushbu ingichka metall detalning 
xizmat ko‘rsatish muddatini bir necha barobar uzaytiradi. Aks holda bunday lampochkalar 
uzoq yonib turganda qizib ketish tufayli tez uzilib ketadigan bo‘lib qoladi. 
Toriy ham uran singari radioaktiv element bo‘lib, xuddi uran singari nurlanishlar 
taratadi. Lekin toriyning parchalanish jarayoni urannikidan sekinroq kechadi. Olimlarning 
hisob-kitoblariga ko‘ra, koinotda Yer sayyorasi shakllanganidan buyon, unda mavjud toriyning 
atiga beshdan bir qismi parchalangan xolos.
Uran yoki toriy atomlari parchalanganda, ular umuman boshqa elementlarga aylanadi. 
O‘z navbatida ulardan hosil bo‘lgan yangi elementlar ham radioaktiv bo‘lib, ular ham 
parchalanib, yanada soddaroq boshqa element atomiga aylanadi. Bunday parchalanish va 
o‘zgarishlardan bir nechasi amalga oshgandan so‘ng esa, endilikda boshqa parchalanmaydigan 
va radioaktiv bo‘lmagan barqaror element atomi hosil bo‘ladi. Shunisi aniqki, qaysi bir 
radioaktiv element bo‘lmasin, uning parchalanishining barcha-barcha bosqichlaridan so‘ng 
oxirida albatta qo‘rg‘oshin elementi hosil bo‘ladi.

---

185 
Atom raqami 92 va 90 bo‘lgan Uran va toriy elementlarining 82-
element - qo‘rg‘oshingacha parchalanishi yo‘lida hosil bo‘luvchi 
elementlar qatori, davriy jadvaldagi 84, 85, 86, 87, 88, 89 va 91 – raqamli 
elementlarning barchasini o‘z ichiga oladi. Bular: 
Poloniy, astat, radon, 
fransiy, radiy, aktiniy
va 
protaktiniy
elementlari bo‘lib, ularning 
hammasi radioaktiv elementlardir. Ushbu radioaktiv elementlar ham vaqt 
o‘tishi bilan parchalanib boradi. Faqat ularning parchalanish muddatlari, 
ya'ni, yarim yemirilish davri uran va toriy elementlariga nisbatan ancha 
tezroq, boshqacha aytganda qisqaroq bo‘ladi. Agar 84-elementdan 
boshlab 91-elementgacha bo‘lgan radioaktiv elementlar katta 
miqdorlarda va sof holda mavjud bo‘lganida, o‘tgan million yillar 
mobaynida ular butunlay parchalanib ketib bo‘lgan bo‘lur edi. Ulardan 
ayrimlari bir necha kun ichida parchalanib, qo‘rg‘oshinga aylanib 
bo‘lgan bo‘lardi. Xo‘sh, nimaga bunday bo‘lmayapti? – degan savol 
sizga ham yarq etib kelgan bo‘lsa kerak? Gap shundaki, ushbu 
elementlarning o‘z holicha, sof holatda mavjud bo‘lgan miqdorlari (agar 
qachonlardir bo‘lgan bo‘lsa) haqiqatan ham parchalanib, qo‘rg‘oshinga 
aylanib ketib bo‘lgan. hozirda mavjud Poloniy, radiy, fransiy, aktiniy, 
protaktiniy radon, astat elementlari atomlari esa, aynan toriy va radiyning 
parchalanishidan hosil bo‘lgan va hosil bo‘lib kelmoqda.
O‘zida uran yoki toriy tutadigan har qanday minerallarning 
tarkibida ushbu 84-91 radioaktiv qatorga mansub elementlarning 
barchasi muayyan miqdorlarda albatta uchraydi. Shu sababli ham 
nasturan minerali, undagi barcha uranni chiqarib olgandan so‘ng ham 
radioaktiv bo‘lib qolaveradi. Er-xotin olimlar oilasi Mariya Kyuri va 
Pyer Kyurilar aynan tarkibidagi hamma uran ajratib olib bo‘lingan 
nasturan bilan ish olib borishgan. Ular ushbu mineralda qolgan boshqa 
radioaktiv elementlarni ajratib olishga urinishgan. Bu qanchalik 
murakkab va mushkul ish ekanligini tasavvur qilish uchun ushbu faktga 
e’tibor qaratishimiz mumkin: nasturan tarkibidagi urandan keyingi o‘sha 
qoldiq radioaktiv elementlarning umumiy ulushi, mineralning massasiga 
nisbatan 3 trilliondan bir qismni tashkil etadi. Ya'ni, bir tonna nasturan 
mineralida atiga 0,003 gramm boshqa radioaktiv elementlar mavjud 
bo‘ladi. Xayriyatki, olimlar oilasi ixtiyorida yetarlicha nasturan rudasi 
bo‘lgan. Ular ilmiy tadqiqot olib borgan yillarda hozirgi Chexiya davlati 
hududlari Avstro-Vengriya imperiyasi tarkibida bo‘lib, imperiya 
hukumati olimlarga ushbu rudani mutlaqo bepul taqdim etgan (sababi 
imperiya hukumatidagi amaldorlar bu rudani keraksiz chiqindi deb 
hisoblashgan). Pyer va Mariya Kyurilar faqat rudani laboratoriyagacha 
tashib keltirilishi uchun mablag‘ sarflashgan.

---

186 
Uzoq izlanishlarda so‘ng er-xotin Kyurilar o‘z maqsadlariga erishdilar. Dastavval, 
1898-yilda ular tomonidan yangi, atom raqami 84 bo‘lgan radioaktiv element – 
poloniy
kashf 
etildi. Bu elementni ular Mariya Kyurining vatani – Polsha sharafiga shunday nomlashgan. 
O‘sha yilning o‘zida Kyurilar laboratoriyasida shuningdek yana bir yangi radioaktiv element – 
radiy
ham kashf etildi. Albatta, ular aniqlagan ilk radiy elementi sof holda bo‘lmay, balki, 
birikma tarkibida bo‘lgan. Alohida holdagi metall radiyni ular faqat 1910 yilga kelibgina ajratib 
olishga muvaffaq bo‘lishdi. Radiyning nomi qadimgi lotin tilida «nur» ma’nosini beradi. 
Poloniy ham radiy ham uran va toriyga nisbatan yanada kuchliroq radioaktivlik xossalarini 
namoyon qiladi. Deyarli o‘sha paytlardayoq radiyning nurlanish quvvatidan odam 
organizmidagi xavfli o‘smalarni yo‘qotish uchun foydalana boshlangan. Biroq, radiy bilan 
ishlashda nihoyatda ehtiyotkor bo‘lish lozim bo‘lgan. Chunki, me’yorga amal qilinmasa, 
radiyning o‘zi ham tanada turli xavfli kasalliklar, xususan saraton paydo qilishi mumkin. 
Hozirda olimlar tomonidan radioaktivlik orqali saratonni davolash borasida yanada 
takomillashgan va nisbatan xavfsiz usullar ishlab chiqilgan va amaliyotga tadbiq etilgan.
Beqaror elementlar bo‘lishiga qaramay, uran, toriy va boshqa radioaktiv elementlarning 
barchasi kimyoviy elementlar davriy jadvalidagi barqaror elementlar singari, o‘z munosib 
joylarini topishdi. Radiy – ishqoriy yer metali hisoblanadi. Uning jadvaldagi joylashuviga 
nazar solsak, shundoqqina bariyning ostida turganini ko‘ramiz. Kimyoviy xossalariga ko‘ra 
ham radiy ko‘p jihatdan bariyga juda o‘xshab ketadi.
Shu singari, Poloniy ham tellurning tagida joylashgan bo‘lib, xossalariga ko‘ra tellurga 
judayam o‘xshaydi.
Radiy atomi parchalanganida undan davriy jadvaldagi 86-raqamli element - 
radon
atomi paydo bo‘ladi. Radon esa gaz bo‘lib, gaz bo‘lganda ham radioaktiv gazdir! Davriy 
jadvalda radon inert gazlar turkumida qayd etilgan bo‘lib, shundoqqina ksenonning tagida 
joylashgan. Radon ham aksariyat inert gazlarda mavjud bo‘lgan kimyoviy xossalarni o‘zida 
namoyon qiladi.
Radonni 1900-yilda kimyogar olim Fridrix Ernest Dorn kashf qilgan. Avvaliga olim 
ushbu elementni