Koinotning qurilish ashyolari

fleroviy
deb nomlanadi.
Fleroviydan keyingi sintez qilingan element bu – 116-raqamli transuran element bo‘lib, 
uni ham Dubna-Livermor ilmiy hamkorligi natijasida, 2000-yilda YTBI da ilk bora olingan 
edi. 116-element kashf qilingani haqidagi xabar 1999-yilda Berklidan ham tarqatilgan bo‘lib, 
lekin tekshiruv Berkli xodimlarining qayd etgan natijasi aslida yanglish ko‘rsatkich ekanini 
tasdiqlagan. Dubna-Livermor hamkorligining navbatdagi mahsuli, ya'ni, 116-elementga uning 
kashfiyotchilari 
livermoriy
deb nom berishga qaror qilishgan. Bu bilan ularning Livermor 
laboratoriyasini sharaflamoqchi bo‘lishganini payqash qiyin emas.
Livermoriy XX-asrda kashf etilgan so‘nggi kimyoviy element sifatida tarixga kirgan. 
Davriy jadvaldagi keyingi elementlarni esa XXI-asr olimlari ochishlari kerak edi. Biroq, 
Azimov ham o‘z asari so‘ngida ta’kidlaganidek, yangi elementlarni kashf etish masalasi tobora 
murakkablashib, amaliy jihatdan mushkullashib boraveradi. Albatta, yangi element kashf 
etilgani ko‘p jihatdan yaxshi narsa. Bu hech bo‘lmaganda kashfiyotchi ilmiy guruh uchun 
olamshumul shuhrat keltiradi. Biroq, masalning boshqa taraflari ham borki, o‘ylab qaralsa, 
bunday sun’iy kimyoviy elementlarning kashf etilishi va unga sarflanadigan katta-katta 
mablag‘larning qanchalik o‘zini oqlashi borasida haqli savol kelib chiqadi. Gap shundaki, 
Dubna, Darmshtadt, Berkli, Livermor laboratoriyalarida kashf etilgan va kashf etilishi 
kutilayotgan ushbu transuran elementlar odatda juda-juda kam miqdorlarda, aniqroq aytsak bir 
necha dona atomlar ko‘rinishida sintez qilinadi. Bundan esa biror amaliy yoki ilmiy naf 
chiqishi katta so‘roq ostidadir. Qolaversa, bu atomlarning yashash davri shunchalik qisqaki, 
ular soniyaning yuzdan, hatto mingdan bir ulushlaridayoq parchalanib ketib bo‘ladi. Bunday 
sharoitda esa, navbatdagi elementni sintez qilishning o‘zi benihoyat mushkul ishga aylanadi. 
Chunonchi, aytaylik, 116-chi elementdan naridagi biror yangi elementning atomi sintez 
qilingan taqdirda ham, uning atomini hosil bo‘lib, parchalanib ketishi oralig‘ida uni haqiqatda 
ilg‘ab, payqab, idrok qilib qolishning o‘zi – inson imkoniyatlari chegarasidagi narsadir.
Lekin shunday bo‘lsa-da kimyogar olimlar bizni yangi-yangi kashfiyotlar bilan hayron 
qoldirishda davom etib kelishmoqda. Livermoriydan keyingi, ya'ni, 118-raqamli element kashf 
qilingani haqidagi xabar ilk bora 2002-yili Dubnadan e’lon qilingan edi. Bir yil o‘tib, ya'ni, 
2003-yili endi aslida livermoriydan, hatto fleroviydan ham avval kelishi zarur bo‘lgan, lekin 
hech kim sintez qilib uddalay olmayotgan 113-raqamli elementni olishga muvaffaq bo‘lingani 
haqidagi xabar bir yo‘la ikki mamlakatdan – Dubna orqali Rossiyadan hamda, Tokio yaqinida 
joylashgan Riken universiteti orqali Yaponiyadan tarqala boshladi. O‘sha yilning o‘zida 115-
element Dubnada sintez qilindi. Hozircha so‘nggi kashf qilingan element ham 2010-yilda 
aynan Dubnada sintez qilingan bo‘lib, u tartib bo‘yicha 117-element bo‘lishi kerak. Mazkur 
yangi elementlarning barchasining kashf qilinishida Dubna-Livermor hamkorligi asosiy o‘rin 

---

197 
tutadi. IUPACning 2015-yil 30-dekabrdagi qaroriga ko‘ra, 115, 117 va 118-elementga Dubna-
Livermor hamkorligi ishtirokchilari nom berishlari kerak edi. Bu elementlar uchun rasmiy nom 
taklif qilinib tasdiqlanmagunicha, ular uchun shartli muvaqqat nomlar – «Ununtriy», 
«Ununpentiy», «Ununseptiy», hamda «Ununoktiy» atamalari bog‘lab turildi. Ushbu shartli 
muvaqqat nomlar mazkur elementlarning atom raqamining lotin tilida aytilishini ifodalaydi. 
Ya'ni, ununtriy – 113, ununpentiy – 115, ununseptiy – 117, hamda ununoktiy – 118 degan 
ma’nolarni anglatadi. Ushbu to‘rt elementdan faqat 113-raqamlisi uchun nom berish huquqi 
Dubna-Livermor hamkorligiga berilmadi. Sababi yaponlarning ilmiy natijasi bundan-da 
ishonchliroq bo‘lib, 113-element Riken laboratoriyasida nisbatan ko‘proq sondagi atomlar 
bilan sintez qilingan. Ta’kidlash joizki, davriy jadvaldagi barcha elementlar faqat Yevropa va 
Amerika qit’alaridagi mamlakatlarda kashf etilgan edi. 113-element Osiyo davlatida kashf 
etilgan ilk kimyoviy element sifatida tarixga kirdi. Shunga ko‘ra, yapon olimlari o‘zlari kashf 
qilgan mazkur yangi kimyoviy elementga o‘z vatanlarining qadimiy nomini berishdi. Ya’ni, 
endilikda davriy jadvaldagi 113-raqamli element «Nihoniy» deb nomlanadigan bo‘ldi va uning 
formulasi Nh tarzida tasdiqlandi. . 
Dubna-Livermor hamkorligi elementlari haqida ham aynan shu fikrlarni aytish 
mumkin. Takliflarga ko‘ra, 115-elementni Dubna laboratoriyasi joylashgan Moskva viloyati 
sharafiga