|
moskoviy
deb nomlandi va unga Mc formulasi berildi. Vaqtincha nomi ununseptiy
bo‘lgan 117-element esa, Livermor laboratoriyasi joylashgan Tennesi shtati sharafiga
tennesin
nomini oldi va u Ts kimyoviy formulasi bilan belgilanadigan bo‘ldi. 118-raqamli element
borasida esa Dubna va Livermor laboratoriyasi olimlari o‘zaro kelishishdi. Natijada, ushbu
raqamli element uzoq yillar Dubna laboratoriyasida faoliyat ko‘rsatgan olim, ko‘plab yangi
kimyoviy elementlarni sintez qilishga muvaffaq bo‘lgan kimyogar Yuriy Oganesyan sharafiga,
uning familiyasi bilan, ya’ni,
oganesson
deb nomlandi. Bu elementning formulasi Og sifatida
xalqaro tasdiqdan o‘tdi.
Mana, kimyoviy elementlar davriy jadvali bo‘ylab sayohatimiz poyoniga yetib keldi.
Biz 118 xil kimyoviy elementni ko‘rib chiqdik va ulardan 81 tasi barqaror elementlar ekanini
bilib oldik. Men, siz, ushbu qo‘lingizdagi kitob, olis koinotdagi yulduzlar va umuman olganda
butun borliq, ushbu elementlar asosida barpo etilgan!
Mazkur bayon qilinganlarni mulohaza qilib, kitobimiz mutolaachisida haqli savol
uyg‘onishi tabiiy: xo‘sh, shuncha element kashf etilibdi, endichi? Yana boshqa elementlar
kashf etilishi mumkinmi?
Yana yangi elementlarning kashf etilishi haqida gap ochilgan ekan, shuni aytib o‘tish
joizki, jahonning yetakchi ilmiy laboratoriyalarida 119- va 120-raqamli elementlarni sintez
qilish bo‘yicha allaqachon ish boshlab yuborilgan. Liverpul universiteti xodimi bo‘lmish fizik-
yadroshunos Rolf-Ditmar Gersbergning ta’kidlashicha, zamonaviy texnologiyalarning
imkoniyatidan to‘g‘ri foydalanilsa, ushbu elementlarni ham yaqin o‘rtada kashf qilish mumkin.
Aytish joizki, 2012-yilda Darmshtadtdagi German Gelmgolts nomidagi Og‘ir Ionlar
Laboratoriyasida 120-element sintez qilingani haqida xabar tarqatilgan edi. Biroq, bu ma’lumot
hanuzgacha rasman tasdiqlanmadi. Olimlarning e’tirof etishicha, 120-elementni sintez qilish
198
uchun nazariy jihatdan hamma imkoniyat bo‘lsa-da, lekin amalda uni olish ehtimoli nihoyatda
pastdir…
Lekin baribir tinib-tinchimas kimyogarlar, yangi elementlarni olish ustida izlanishlarni
izchil davom ettirishdan to‘xtayotganlaricha yo‘q. Bunday sharoitda ushbu savolni biroz
o‘zgartirish ma’qulmikan degan fikrga kelib qoldim. Ya'ni, endi, «yangi elementlar yana kashf
qilinadimi?» - deb emas, balki, «biz yana qancha elementlar kashf eta olamiz?» - degan
masalani ko‘tarishimiz durustroqdir nazarimda. Zero, aslida kimyoviy elementlarning son-
sanog‘i bo‘lmasligi ham mumkin. Hozirgi ilmiy nazariyalarga ko‘ra, «borliqda mavjud va
mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan kimyoviy elementlarning sonining chegarasi» - qabilidagi
tushunchalar keskin inkor etiladi. Ya'ni, ilm-fanda kimyoviy element atomining o‘lchamlarini
cheklaydigan yoki, uning zaryadi ko‘rsatkichiga biror talab qo‘yadigan aniq kvant-mexanik
qonuniyat mavjud emas. Shu sababli ham kimyoviy elementlar davriy jadvalining chek-
chegarasi yoki, o‘lchamlariga nisbatan qandaydir chegara mavjudligini tasavvur qilish
noto‘g‘ri. Nazariy jihatdan kimyoviy elementlar qatorini cheksiz davom ettirish mumkin.
Lekin ushbu gapda «nazariy» so‘zi kalit so‘z sanaladi: ilmiy tadqiqotlarni olib borishda
shunchaki atrof-olamga bo‘lgan joʻshqin qiziqish emas, balki, sog‘lom fikr ham eng asosiy
o‘rin tutmog‘i lozim deb o‘ylayman.
O‘zimiz qo‘ygan savolga kelsak, «biz yana qancha yangi kimyoviy element kashf eta
olamiz?». Kimyo fanida yuzaga kelgan joriy vaziyatga real ko‘z bilan qaraydigan bo‘lsak,
endilikda yana yangi kimyoviy elementlarni kashf qilish borasidagi imkoniyatlarimiz juda-juda
cheklangandir. Aslida, biz ilm-faning hozirgi rivojlanish darajasi bilan qanchalik
maqtanmaylik, lekin, borliqda nazariy jihatdan mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan kimyoviy
elementlarning barchasini ham «kashf qilish»ga, yoki, ularni sun’iy sintez qilishga bo‘lgan
hozirgi imkoniyatimiz nihoyatda past. Xossatan, muayyan turdagi o‘ta og‘ir elementlarni
ochish (sintez qilish) uchun favqulodda ulkan energiya sarflash kerak bo‘ladi. Bunday
energiyani ta’minlab bera oladigan tezlatkichlar esa, hatto jahondagi eng qudratli rivojlangan
mamlakatlarning bir necha o‘n yillik davlat byudjetidan ham qimmatga tushadi.
Basharti o‘sha
favqulodda qimmat energiya manbai ta’minlanib, yangi element sintezi uchun sharoit hosil
qilingan taqdirda ham, sal yuqoriroqda eslab o‘tilgan boshqa bir muammo yuzaga chiqadi.
Ya’ni, bunday elementlarni sintez qilinganidan so‘ng, aniq detektorlash (payqash desak
to‘g‘riroq bo‘ladi) juda katta muammodir. Yangi sintez qilingan elementlarning atomlari
odatda soniyaning mingdan bir ulushlariga teng bo‘lgan nihoyatda qisqa muddatlardagina
yashaydi xolos. Qolaversa, bunday elementlarning atomlari atiga bir necha dona miqdorda
sintez qilinadi va bunday o‘lchamli obyektni ilg‘ash, payqashning o‘zi juda katta aniqlik talab
qiladigan ishdir. Shu va shu kabi omillar, kimyoviy elementlarning biz kashf qilishimiz
mumkin bo‘lgan muayyan soniga nisbatan qandaydir chegara qo‘yishi mumkin…
Nima bo‘lganda ham, insoniyat tamaddunining uzviy bir qismi sifatida, kimyo fani,
xossatan, kimyoviy elementlarning yangi-yangi turlarini kashf qilish jarayoni hali yana davom
etadi. Biz esa siz aziz ilm-fan shinavandalarini ilmiy yangiliklar bilan baholi-qudrat tanishtirib
borishga harakat qilamiz.
199
Kitob so‘ngida, o‘qish, mehnat va ilmiy faoliyatingizga muvaffaqiyatlar yor bo‘lishni tilab
qolamiz. Ilm cho‘qqilarini zabt etishdan charchamang!
Hurmat bilan, Muzaffar Qosimov
200
TARJIMONDAN
Do'stlaringiz bilan baham: |
