Koinotning qurilish ashyolari

pertexnatlar
deb 
yuritiladigan ma’lum birikmalari po‘lat va temir konstruksiyalarni zanglash va yemirilishdan 
himoya qilishda kuchli samarador vositalar sanalishadi. Buning uchun metall detalga pertexnat 
eritmasi bilan ishlov berish yetarli bo‘ladi. Muammo shundaki, texnetsiyning tannarxi 
anchayin qimmat bo‘lib, bu jihat uni keng qo‘llash yo‘lida asosiy to‘siq hisoblanadi. Shu 
sababli metalokonstruksiyalarga pertexnatlar bilan ishlov berish faqat eng zarur, favqulodda 
muhim holatlarda amalga oshiriladi xolos.
87-raqamli elementni birinchi bo‘lib, 1939-yilda farang kimyogar olimasi Margarita 
Perye ajratib olgan bo‘lib, buning uchun u uranning parchalanish mahsulotlaridan foydalangan. 
Avvaliga olima o‘zi kashf qilgan element uchun «
aktiniy K
» atamasini taklif qilgan edi. Biroq, 
keyinchalik u fikrini o‘zgartirdi va yangi elementni o‘z vatani sharafiga 
fransiy
deb nomlashga 
qaror qildi. Uning kashfiyoti rasman tasdiqlangach, u tanlagan fransiy nomi ham mazkur 
elementga rasman biriktirildi. Shundan roppa-rosa bir yil o‘tib, eski tanishimiz Emilio Segre 
ishtirokida yana bir element kashf qilindi. Bu safar Segre ilmiy guruhida D.P. Korson hamda, 
K.R. Mak-Kenzilar ham bor edi. Ushbu uch nafar kimyogar olimlarning birgalikda olib borgan 
tadqiqotlari natijasida 85-raqamli elementni ajratib olishga erishildi. Ularning taklifi bilan 
ushbu yangi elementga 
astat
, ya'ni, qadimgi yunon tilidagi «beqaror» atamasi rasman 
biriktirildi.
Astat – galogenlar toifasiga mansub bo‘lib, davriy jadvalda yodning ostida joylashadi. 
Fransiy esa ishqoriy metallar sinfiga mansub bo‘lib, uni davriy jadvalda seziyning tagidan 
topishingiz mumkin.
Beqaror elementlari ichida faqat astat va radon metallmaslar turkumiga mansubdirlar. 
Aynan ular bilan 22 ta elementdan iborat metallmaslar sinfi tugallanadi. 1943 yilda astatni 
shuningdek uranning parchalanish mahsulotlari ichida ham mavjudligi aniqlangan.
1948-yilga kelib davriy jadvaldagi so‘nggi «teshik» berkitilgach, kimyogarlar 
vanihoyat elementlarning to‘liq va tugal jadvalga ega bo‘ldik degan fikrga kela boshlashgan 
edi. Biroq, bunday fikr homxayol ekanligi tez orada oydinlashib qoldi. Deyarli 150 yil 

---

190 
mobaynida ziyolilar ongida, 92-raqamli element - uran davriy jadvaldagi so‘nggi element 
bo‘ladi degan fikr mustahkam o‘rnashib kelgan edi. Lekin nimaga endi urandan keyin boshqa 
kimyoviy elementlar mavjud bo‘lmasligi kerak? 
Bu savolga ijobiy javob berish uchun ko‘p kutishga to‘g‘ri kelmadi. Haqiqatan ham, 
aslida kimyoviy elementlarning son-sanog‘i uchun muayyan chegara mavjud emas ekan. Bizga 
tanish bo‘lgan olim Glen Siborg boshchiligidagi amerikalik olimlar jamoasining sai-harakatlari 
evaziga, 92-raqamli element - urandan keyin keluvchi yangi kimyoviy elementlar ketma-ket 
kashf qilina boshladi. Ushbu olimlar jamoasi Berklidagi Kaliforniya Texnologiya 
Universitetida ish olib borishgan. Eslatib o‘tamiz, texnetsiy va astat elementlari ham aynan shu 
ilmiy dargohda kashf qilingan edi. Prometiy esa Tennesi shtatida joylashgan Ouk-Rij Milliy 
Laboratoriyasida olingan.
Davriy jadvalda urandan keyin keluvchi barcha elementlar 
transuran elementlar
deyiladi. Faqat bitta istisnoli elementdan tashqari, ushbu transuran elementlarning barchasi 
beqaror elementlar bo‘lib, tabiatda uchramaydi.
Transuran elementlardan dastlabki ikkitasi 1940-yilda kashf 
etilgan. 93- va 94-raqamli ushbu elementlarga nom berishda, uranga 
nom berishdagi tamoyilga asoslanilgan. Ya'ni, uran elementi Uran 
sayyorasining kashf etilganiligiga bag‘ishlab nomlangan edi. Shunga 
ko‘ra, 93-raqamli elementni Urandan keyin kashf etilgan sayyora – 
Neptun sharafiga,