Koinotning qurilish ashyolari

radiy emanatsiyasi
deb nomlagan edi. Chunki bu element Dorn 
laboratoriyasida radon nurlanishidan keltirib chiqarilgan (emanatsiyalangan). 1908 yilda 
olimlar U. Ramzay va R. Uaytlou-Grey hamkorlikda radon gazini alohida holda ajratib olishga 
muvaffaq bo‘lishdi va unga 
nitron
deb qayta nom berishdi. Nitron – qadimgi yunon tilida 
«yog‘du» ma’nosini beradi. Lekin elementning ushbu jarangdor yangi nomi ham kimyogarlar 
orasida ommalashib ulgurmadi. 1923-yilda radioaktiv gaz uchun rasman radon nomi 
tasdiqlangan. U mazkur gazning kelib chiqish manbasi radiy ekanligiga oshkora ishora sifatida 
tanlangan.
1899-yilda kimyogar olim Debern davriy jadvalning 89-katakchasidan o‘rin olishi 
zarur bo‘lgan element – aktiniyni kashf qildi. Keyinchalik, 1917-yilda avvaliga Germaniyada 
olmon olimlari Liza Meytner va Otto Gan, keyinroq, ulardan mustaqil ravishda Angliyada 
Frederik Soddi va Jon Krenstonlar tomonidan 91-raqamli element kashf qilindi. Ushbu 91-
raqamli elementning mavjudligini 1869-yildayoq D.I. Mendeleyev aniq bashorat qilib bergan 

---

187 
bo‘lib, uning radioaktiv parchalanishi natijasida 89-raqamli element – aktiniy hosil bo‘ladi. 
Shu sababli ham Xalqaro Amaliy va Nazariy Kimyo Ittifoqi (IUPAC) 91-raqamli radioaktiv 
elementni «protaktiniy», ya'ni, «aktiniydan avval keluvchi», boshqacha aytganda «aktiniy 
debochasi» deb nomlashga qaror qilgan.
Aktiniy va toriy elementlarining ham parchalanishida muayyan gazlar hosil bo‘ladi. Bu 
elementlarning parchalanishidan hosil bo‘luvchi gazlar mos ravishda 
aktinon
va 
toron
deb 
nomlanadi. Avvaliga bu gazlarni ham yangi radioaktiv elementlardan iborat deb o‘ylashgan. 
Hatto eng oliy ilmiy doiralarda ham, ushbu gazlarga nom berish va davriy jadvalga kiritish 
borasida muhokamalar bo‘lib o‘tgan. Takliflardan biriga ko‘ra, ularga 
emanon
deb nom berish 
masalasi ko‘rib chiqilgan (emanatsiya so‘zidan). Biroq, ma’lum bo‘lishicha, ular shunchaki 
radiyning shakl o‘zgarishlaridan iborat ekan xolos.
Keling endi jadvaldagi 85 va 87-raqamli elementlarga nazar 
tashlaymiz. Bu elementlar shunchalik beqarorki, ularning bag‘oyat tez 
parchalanishi sababli, qisqa muddatda bu elementlardan nom-nishon 
qolmaydi. Shu sababli ham bu elementlar uzoq yillar mobaynida olimlar 
nazaridan panada qolib ketishgan.
1925-yilda reniy element kashf qilingach, davriy jadvalda atiga 
to‘rtta «teshik» qolgan bo‘lib, ushbu bo‘sh kataklarga 43, 61, 85 va 87-
raqamli elementlar joylashishi lozim edi. 85 va 87-raqamli 
elementlarning radioaktiv elementlar turkumiga mansub ekanligi 
avvaldan ma’lum bo‘lib, bu elementlar «qo‘shnilari»ga nisbatan yanada 
beqaror bo‘lishini olimlar taxmin qilishardi. Ularni ajratib olishning 
mushkul vazifa ekanligini ham olimlar ko‘p bora takrorlashgan.
43 va 61-raqamli elementlar bilan esa boshqacharoq vaziyat 
yuzaga kelgan. Chunki ularning qo‘shnilari barqaror elementlar bo‘lib, 
shunga ko‘ra, mazkur elementlarning ham barqaror ekanligini aniqlash 
qiyin emasdi.
Davriy jadvaldagi 43-raqamli element reniyning pastidagi 
katakchada joylashgan. 1925 yilda olmon olimlari reniyni kashf 
etishganida, shuningdek 43-raqamli elementni ham olishganini ma’lum 
qilib yuborishgan. Aslida ular olgan modda yangi element bo‘lmasdan, 
balki biz 19-bob so‘ngida tilga olib o‘tgan «ekamargantes» edi. 
Muvaffaqiyatdan ruhlanib ketgan olimlar ushbu «element»ni 
mazuriy
deb nomlashga qaror qilishgan. Bunda ular o‘z vatanlari – 
Germaniyaning Mazur hududini sharaflashni maqsad qilishgan edi. 
Lekin biz bugungi kun kimyo fanidan juda yaxshi bilamizki, 43-raqamli element beqaror 
elementdir. Boz ustiga, u yuqorida qayd etilgan radioaktiv elementlar singari, boshqa 
elementning parchalanishidan hosil bo‘lmaydi va shu sababli tabiatda uning izlarini topishning 
imkoni deyarli nolga teng. Qisqa qilib aytganda, 43-raqamli element sifatida mazuriyni e’lon 
qilib yuborgan olimlar shunchaki katta shoshqaloqlik qilishgan… 

---

188 
Aynan shunday holat 61-raqamli element bilan ham sodir bo‘lgan. 1926-yilda 61-
katakni to‘ldiruvchi yangi elementni kashf qildim deb o‘ylagan AQSHlik kimyogarlar jamoasi 
unga 
illiniy
nomini berish orqali shov-shuv ko‘tarib yuborishgan. Ular ham olmon hamkasblari 
singari, o‘z vatanlaridagi hudud – Illinoys shtatini sharaflamoqchi bo‘lishgan. Ko‘p o‘tmay, 
Italiyalik kimyogarlar ham aynan 61-raqamli elementni kashf qilishganini, boz ustiga, ularning 
kashfiyoti AQSHlik olimlarnikidan avvalroq amalga oshganini ta’kidlab, sensatsion chiqish 
qilishgan. Italyanlar ham olmonlar va amerikaliklardan qolishmagan tarzda, o‘z 
«kashfiyot»lari uchun o‘z vatanlaridagi hududlardan birining nomini, aniqrog‘i, Florensiya 
shahri sharafiga