Koinotning qurilish ashyolari

florensiy
nomini bermoqchi bo‘lishgan. Okeanning har ikki tarafidan matbuot 
va boshqa vositalar orqali avj oldirilgan ushbu ilmiy bahs-tortishuvda italyanlar ham 
amerikaliklar ham bir-biriga yon bergisi kelmas edi. Oqibatda asl haqiqat shunday bo‘lib 
chiqdiki, har ikkala taraf ham aslida qattiq yanglishgan bo‘lib, shoshmashosharlik tufayli 
bekorchi safsata ko‘tarishgan ekan… 
61 raqamli element ham 43 raqamli element singari beqaror bo‘lib, faqat uning 
beqarorlik xossalari yanada kuchliroq namoyon bo‘ladi. Eng qizig‘i, ularning har ikkalasi ham 
tabiatda mavjud emas.
Basharti shunday ekan, unda biz bu elementlarning mavjudligi haqida qayerdan bilib 
olganmiz? 1919-yilda ingliz fizigi Ernst Rezerford muayyan bir atomni (hatto u barqaror 
element atomi bo‘lsa ham) subatom zarrachalar bilan bombardimon qilish orqali uni boshqa 
bir atomga aylantirish mumkinligini aniqladi. Yillar o‘tishi bilan olimlar Rezerford usuli 
vositasida boshqa turdagi atomlarni olishni o‘rganib olishdi.
Shunday olimlar safida ikki yosh kimyogar mutaxassis – Karlo Perye va Emilio 
Segrelar alohida o‘rin tutishgan. Ular kimyo fanida kirib kelayotgan yangi davrning ilg‘or 
olimlari edi. 1937-yilda ushbu tandem 42-raqamli element – molibden namunasini tadqiq qilish 
asnosida, uni subatom zarrachalar bilan bombardimon qilishadi va natijada fanga noma’lum va 
Yerda mavjud bo‘lmagan yangi element atomi shakllanganini payqab qolishadi. Bu – 
molibdenning davriy jadvaldagi qo‘shnisi, ya'ni, o‘sha ko‘p izlangan 43 raqamli element edi. 
Olimlar o‘zlari kashf qilgan ushbu elementni yunon tilida «sun’iy» ma’nosini beruvchi 
«texnetsiy» atamasi bilan nomlashdi. Ular hosil qilgan mazkur elementning miqdori, uni 
atroflicha o‘rganish uchun yetarlicha edi. Hozirda 43-raqamli elementning rasmiy nomi aynan 
texnetsiy bo‘lib, olmonlar shoshqaloqlik bilan taklif qilgan mazuriy atamasi faqat kimyo fani 
tarixini bayon qiluvchi sahifalarda qoldi xolos. Texnetsiy – sun’iy hosil qilingan ilk kimyoviy 
elementdir.
Oradan 11 yil o‘tib, uch nafar kimyogar – Jeykob Marinski, Lorens Glendenin hamda, 
Charlz Koriellardan iborat olimlar jamoasi 61-raqamli element atomlarini ham olishga 
muvaffaq bo‘lishdi. Ular o‘z kashfiyotlarini qadimgi yunonlarning afsonaviy qahramoni – 
Prometey sharafiga, shu nom bilan atashga qaror qilishdi. Afsonalarda Prometey osmondagi 
ma’budlar makonidan olovni o‘g‘irlab, odamlarga keltirib bergan bahaybat mavjudot deb 
tasavvur qilinadi. Bu nomni tanlashda olimlar atom bombasining portlashida hosil bo‘luvchi 
ulkan olovga ishora berib, uni xuddi osmondan quyoshni olib tushgandek faraz qilishgan. Ko‘p 
o‘tmay, aynan prometiy atamasi 61-raqamli element uchun rasmiy nom sifatida tasdiqlangan.

---

189 
85 va 87-raqamli elementlar haqida shunday qiziq voqealarni hikoya qilish mumkin. 
Dastavval, yuqorida qayd etilgan holatga o‘xshash vaziyat yuz bergan. Ya'ni, 1931-yilda 
amerikalik kimyogarlardan biri ushbu ikki elementni kashf qilgani haqida ovoza tarqatib, hatto 
bu elementlar uchun nom ham qo‘yishga urinib ko‘rgan. Uning taklifiga ko‘ra, 85-element 
alabanin
, 87-elementni esa 
virginiy
deb nomlanishi kerak edi. AQSH geografiyasidan xabardor 
mutolaachi albatta bu nomlar nimaga ishora qilayotganini darhol payqagan bo‘lsa kerak. 
Albatta, sezganingizdek, o‘sha shoshqaloq olimning rejasiga ko‘ra, alabanin – Alabama 
shtatini, virginiy esa – Virjiniya shtatini sharaflashi kerak edi. O‘sha olimning ham 
shoshmashosharlik qilgani tez orada ma’lum bo‘lib qoldi va bu nomlar haqida tez orada deyarli 
hamma unutdi.
Barcha elementlar ichida texnetsiyning o‘ta o‘tkazgich xossalarini namoyon qilish 
harorati eng yuqori bo‘lib, bu ko‘rsatkich mutlaq nol haroratdan 11 daraja baland nuqtada 
namoyon bo‘ladi. Ayrim qotishmalarda bundan ham yuqori ko‘rsatkichlar mavjud, lekin 
elementlar ichida texnetsiyning oldiga tushadigani yo‘q. Texnetsiyning