Kirisiw Tiykarg’i bo’lim

Tema: Tabiyiy resurslardan aqilana paydalaniw

ha’m umumxaliqaraliq baylanisiw
Joba:

1. 
   Kirisiw
   
2. 
   Tiykarg’i bo’lim
   

1. 
   Jer resurslarinan u’nemli paydalaniw
   
2. 
   O’zbekistanda jer resurslarinan paydalaniwdin’ mashqalalari
   
3. 
   Jer asti qazilmalarinan u’nemli paydalaniw mashqalalari
   

3. 
   Juwmaqlaw
   

Paydalanilg’an a’debiyatlar

Kirisiw
Litosfera {litos-tas, sfera-shar, qabiq) degende jerdin 30-80 km qahnhqtagi qatti qabigi tusiniledi. Jer qabigindagi mikroorganizmler 3-5 km terenlikke shekem ushiraydi. Jer usti ham jer asti hazirde aktiv ozlestirilgen. Hazirde litosferada jer asti qazilmalari 10 km ge shekem bolgan terenlikten ahmwi miimkin. XXI asirge kelip insaniyat litosferaga sheksiz tasir korsetpekte. Qalalar astinda jer asti qalalan qunlgan, shigindi xanalan, saqlaw xanalan bar. Jer astinda yadro qurali smawlan otkeriledi. Jer resurslan insanlar omirinde sheshiwshi rol oynaydi. Jer-insanlar jasaytugm ham awil xojaliq onimleri jetistiriletugm orm esaplanagi.

Qurgaqshihqtin uliwma maydani 148000 mln ga di payda etedi. Usidan 4060 mln ga (28%) togaylar, 2600 mln ga (17%) shoplik ham jaylawlar, 1450 mln ga (10%) aydalatugin jerler ham 6690 mln ga (45%) shol, yarim sholler, muzliqlar, qala, awil jerleri ham basqa maqsette paydalanatugin jerler. Jer jiizinde diyxanshihq maqsetlerinde isletiletugin jerler, uliwma jer aymaginm 10 % quraydi ham dunya juzi adam basma 0,5 ga dan tuwri keledi.

6nimdarliq qasiyetine iye bolgan jer jiizinin iistingi bolimi topiraq delinedi. Topiraqlardin tabiyattagi ham insan omirindegi roli lilken. Topiraq biosferadagi zat aylanba xarakterinde tiykargi rol oynaydi. Topiraq organizmler ushm tirishilik ortahgi, aziqawqat orayi esaplanadi, zatlardm kishi biologiyaliq ham ulken geologiyahq aylanba hareketinde ahmiyetli rol oynaydi. Topiraq qatti, suyiq ham gaz tarizli komponentlerden ibarat bohp, hawa rayi, osimlikler ham haywanlar, mikroorganizmlerdin oz-ara quramali tasiri natiyjesinde payda boladi. 1 gramm topiraqta millionnan artiq apiwayi haywanlar ham tomen darejeli osimlikler ushirasadi.

Topiraq tawsilatugin ham tiklenetugin resurslarga kiredi. Topiraq tarixiy quramga iye bolgan quramali, garezsiz tabiyiy dene bolip, ozgeriwshen dinamik tuwmdi. Jer jiizi turli qabiqlari ortasindagi baylams topiraq arqali amelge asadi. Topiraq tabiyiy landshaftlardm tiykan esaplanadi. Biosferada ormlaytugin xizmetine qarap topiraqti organikaliq omir shinjinnm eh kerekli shenberi dep jiiritse boladi. Topiraqta ol yamasa bul mikroelementler jetispewshiligi yamasa artiqshaligi organizmlerdin rawajlamwi ham insannm den-sawligina tuwridan-tuwn tasir otkeredi. Topiraq kesellik tarqatatugm;

koplep mikroorganizmler ushm zanir orm esaplanadi.

Topiraqta tuberkulez, oba, xolera, ish-terleme, brucellez ham basqa keselliklerdi qozgatuwshilari boliwi miimkin. Biosferada topiraqtm en ahmiyetli roli sonda, barshe organizmlerdin qaldiqlan topiraqta maydalanadi ham jane mineral birikpelerge aylanadi. Topiraq qatlamisiz jer jiizinde omirdi koz aldimizga keltirip bolmaydi.

Diyxanshiliqtm juzege keliwi menen topiraqtin adamlar omirindegi ahmiyeti keskin rawajlanip ketken. Insan ozi ushin zarur bolgan barshe aziq zatlan ham koplegen basqa qurallar tuwridm-tuwri topiraqtan alinadi. Jer jiizindegi hazirgi bar bolgan topiraq qatlami jamiyet rawajlamwi natiyjesinde kushli ozgergen.

Insaniyat tariyxi dawaminda 2 mlrd gektardan artiq onimdar topiraqli jerler jaramsiz jagdayga keltirilgen. Har jili planetamizdagi awil xojaligi ushm jaramsiz jerler maydani shor boliwi, jemiriliwi natiyjesinde 5-7 min gektarga kemeymekte. Topiraqlarga insan tasirinin kiisheyiwi suwganlatugm diyxanshiliq ham sharwashiliqtm rawajlamwi menen baylanisli. Suwgarilatugin diyxanshiliq Mavarannaxrda derlik 5 mm jilliq tariyxqa iye.

Jer jtizi topiraq qatlammin hazirgi jagdayi birinshi nawbette s h a x s jamiyetinin aktivliligi menen belgilenedi. Insan topiraqlarga tasir korsetedi. Insan topiraqlardin onimdarligin asmw, jerlerdin jagdayin jaqsilaw mumkin. Sonin menen bir qatarda qala qunliwi, qorshagan ortaliqtm pataslaniwi, agrotexnik ilajlardin talapqa juwap bermewi natiyjesinde topiraqlar tuwridan-tuwri joq boliwi, jaramsiz jagdayga keliwi, jemiriliwi miimkin. Hazirgi kunde topiraqlar maydamnm kemeyiwi onm tikleniwinen minlagan martebe tez amelge aspaqta.

Tabiyatta samal ham suw tasirinde topiraqlardin jemiriliwi yamasa eroziyasi amelge asadi, oyiqlar payda boladi.

Antropogen eroziya topiraq resurslarman naduns paydalamwdin aqibeti bolip, omn tiykargi sebepleri togaylardi shawip taslaw, jaylawlarda sharwa mallarm bagiw normasina amel qilmaw, diyxanshiliq juritiwdin naduris metodlarman paydalaniw ham basqalar. Turli magliwmatlarga qaraganda har kiini jer jiizinde eroziya natiyjesinje 3500 ga onimdar topiraqh jerler isten shigadi. Suw eroziyasi kobirek taw aldi ham tawli rayonlarda, samal eroziyasi tegisliklerde guzetiledi. Shah boranlan natiyjesinde bir neshe saat ishinde topiraqtm 25 sm geshekem bolgan qatlamm samal uliwma ushinp ketkenligi haqqinda magliwmatlar bar.

Eroziya processLerinifi aldm aliw ham ogan qarsi gures ushm koplegen sharalar islep shigilgan. Bularga osimlik qaplamm tiklew, agrotexnik ilajlardi tuwn alip banw, jasil qorgamw belbewlerin payda etiw, gidrotexnik ilajlardi reje boymsha otkeriw ham basqalar kiredi.

Suwganlatugm diyxanshiliq rayonlannda topiraqlardin shorlamwi tiykargi ekologiyaliq mashqala esaplanadi. Topiraqlardin shorlamwi suwgariwdi naduris ahp banlganda jer asti suwlan koteriliwi natiyjesinde juz beredi. Birlemshi ham ekilemshi shorlaniw guzetiledi. Ekilemshi shorlamwda suw kapillyarlar arqali koterilip duzi topiraqta qaladi yamasa artiqsha suwgariw natiyjesinde jer asti suwlan erigen duzlar menen shorlanadi. Ekilemshi shorlaniw kobirek ziyan keltiredi. Topiraqlardin shorlamwi Aziya, Amerika ham Afrikamn kopshilik mamleketlerinde guzetiledi. Shorlamwdin aldm aliw ushm otkeriledi, jerlerdin shori juwiladi. Topiraqlardin batpaqlamwi tiykannan lzgar kop jerlerde guzetiledi. Suw saqlagishlar atrapmda batpaqhqlar juzege keledi. Batpaqlardi keptiriw ushm amawli melioraciya ilajlari otkeriledi.

Topiraqlardi pataslaniwdan saqlaw ulken ahmiyetke iye. Awil xojaligm ximiyalastmw topiraqlardm ximiyaliq birikpeler menen pataslaniwin kusheytirip jiberedi. Mineral toginler tuwn tanlanbasa ham normada isletilmese topiraqtin jagdayi ozgeredi, onimdarliq qasiyeti buziladi. Asirese, ziyankeslerge qarsi, jabayi shoplerge ham osimlik keselliklerine shara esabinda ken paydalanatugm pesticidler, gerbicidler, insekticidler, deflyaciyalardi normasman artiq isletiw topiraqqa juda jaman tasir korsetedi. Pesticidler topiraqtagi paydali mikroorganizmlerdi nabit qiladi ham shirindilerdiA kemeyiwine alip keledi. Maselen, DDT pesticitti isletilgeninen 20 jil keyin de topiraq quraminda onm ele bar ekenligi amqlanadi. Pesticidler aziqhq shmjm arqali otip, insannm den-sawligmada ziyan keltiredi. Hazirgi kunde alimlar qisqa waqit tasir etip, son maydalamp ketetugm biocidler ustinde islep atir.

Topiraqlar sanaat karxanalan, transport shigindilari, kommunal-shiyki shigmdilar menen de pataslanadi. Ximiya ham metallurgiya karxanalan, taw-kan sanaati shigindilari topiraqlardi asirese kushli pataslaydi ham isten shigaradi. Topiraqta sinap, qorgasm, ftor ham basqa juda zaharli birikpeler jiynaladi. Bul osimliklerge jaman tasir korsetedi, aymmlan nabit boladi ham adamlarda tiirli qawipli keselliklerdi keltirip shigaradi.

Topiraqlardi amawli tajiriybelerden otkerip tazalaw qiym. Sonin ushin topiraqlardi pataslaniwdan saqlaw tajiriybeleri oz waqtmda otkeriliwi ham mzam boymsha baqlaw omatihw kerek. Qurgaq jerlerde shollesiw hareketlerinin aldm aliw zanir ahmiyetke iye.