Tema: Ziyankeslerge qarsi gu’resiw usillari

Tema: Ziyankeslerge qarsi gu’resiw usillari
REJE
I.Kirsiw
I.1 Ziyankeslerge qarsi gu’resiwdin’ ayemgi usillari
II A’debiyatlarg’a sholiw
III Tiykarg’i bo’lim
III.1 Ziyankesler joq qiliwshi preparatlar
III-2 Ha’r qiyli ziyankeslerden qorg’aw
III-3 O’zbekistan respublikasinda ziyankeslerge qarsi gu’resiw usillari
Juwmaqlaw
Paydalanilg’an a’debiyatlar

Kirsiw
Zıyankesler asqiniqwi hám túrli kesellikler jer júzinde úlken bále esaplanıp, olar awıl xojalıq ósimlikleriniń rawajlanıwı dáwirinde hám ónimlerdi saqlaw dawamında ónimdiń júdá úlken bóleginiń joǵatılıwına sebep boiadi. Birpara jılları zıyanlı organizmler ónimdiń 60—80% ni nabit etipgine qalmay, ósimlikler, haywanlar hám insanlarda túrli qıylı qáwipli juqpalı keselliklami ǵalabalıq túrde keltirip shıǵarıwǵa da sebep boldı. Sol sebepli de zararlang’an hám keselliklerge qarsı ximiyalıq gúres keń qoilaniladi. Zıyankes shıbın-shirkeyler hám basqa bo'g'imoyoqlilarga qarsı gúresde ximiyalıq usıl jáhán tájiriybesinde keń qoilanilsa-de, biraq bunday insekto-akarisidlarning jetkilikli dárejede tańlap, tásir etiw ózgeshelikine iye emesligi anıqlandi, yaǵnıy pestitsidlar biologiyalıq agentlerdi, birinshi náwbette zıyankesler ǵalabalıq rawajlaniwdin’ aldın alatuǵın tábiy jep joq qılıwshıları esaplanǵan entomofag shıbın-shirkeyler, shıbın-shirkeyxo'r qus hám basqalardı qirib joǵatadı (veyzer, 1972).

Bunnan tısqarı, kópshilik zıyankesler pestitsidlarga shıdamlılıq ónim etiwi sebepli agrobiosenozlarning fitosanitariya jaǵdayına hám awıl xojalıq eginlerin jetiwtirilish ekonomikasına da unamsız tásir kórsetip atır. Bul bolsa traditsiyaǵa tán bolmaǵan gruppalar, jańa elementlar birikpeleri esabına ximiyalıq gúres quralları arsenalini tamdirib barıwdı hám uyqas túrde pestitsidlar islep shıǵarıw bahası eksponcnsial ósip barıwın talap etedi (Metcalf, 1980). Biraq jańa pestitsidlar chaparasta hám gruppalı shıdamlılıq payda boiishi sebepli ámeliyatda qollanıwdan aldınlaw da oz natiyjeliligin joytıwı múmkin.
Sońǵı maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda (Georghiou, Mellan, 1983) jer júzinde 428 túrdegi buwinayaqlilar túrli gruppa pestitsidlariga Shidamliliq ónim etken bolıp, olardan 260 tasi awıl xojalıq eginleriniń zıyankesleri bolıp tabıladı. Bulardıń hámmesi ósimliklerdiń qorǵap qaliwin ken’ tarawı qánigelerinde biologiyalıq qorǵawǵa salıstırǵanda keskin qızıǵıwshılıq oyatıp, bunda tásir etiwshi faktorlar jol menende awıl xojalıq eginleri zıyankesleri muǵdarın shegaralaytuǵın jırtqıshlar,parazit yamasa kesellik qozǵawtıwshılardı bólek belgilengenler qılıw orınlı bolıp tabıladı. O 'simliklarning biologiyalıq qorǵawı keń tu’rde — bul zıyankesler hám kesellik qozǵawtıwshılar keltiretuǵın zárerdi kemeytiw maqsetinde, olardıń populatsiyalari muǵdarın kemeytiwde lirik organizmler, olardıń iskerligi sebepli ónim bolǵan elementlar yamasa sintetik analoglaridan paydalanıw túsiniledi. Tar mániste bolsa klassik biologiyalıq usıl zıyanlı orga- nizmlarga qarsı gúresde tiri organizmler: parazitlar, jırtqıshlar hám patogen mikroorganizmlardan paydalanıw bolıp esaplanadı.

II A’debiyatlarg’a sholiw

XX ásirdiń 80-jılları labo­ ratoriya sharayatında un tún gúbelegi epizootiyasi dáwirinde E. R. Zurabova kesellengen qurtdan Bacillus thuringiensis subsp. kurstakining Z-52 shtammini ajratgan. Preparat dáslepki formasınıń konsen- tratsiyasi 100 mlrd. spora/g titridan ibarat boigan. Bul bakteriyanıń basqa genje túrlerinen ayırmashılıǵı — subsp. kurstaki 1 spora esabınan 2—5 kristall endotoksin payda etiw bolıp tabıladı. Bul preparat g'o'za hám basqa eginler hám de mevali hám tábiyat kórinisili terekler japıraq kemiriwshi gúbelekler qurtiga qarsı qoilash ushın usınıs etilgen. Lepidosid g'o'zada ǵórek qurtiga qarsı gektarına 1 kg normada, 200 1 suyıqlıq sarplanǵan halda,
1980— 1985-jılları sınap koiilgan. Bunda onıń biologiyalıq natiyjeliligi 85—90% ga jetken. Onıń stabillangan, titri 70 m lrd sp or/g b o ig a n jańa untaq form asi 1990 -jılı M. v. Shternshis hám E. R. Zurabova sherikliginde jaratılǵan. Jańa preparat formasınıń ayırmashılıǵı — quramındaǵı kaolin suwda eruvchi ingrediyent menen tap iiq almastırilgani bolıp tabıladı. Ol konsentrlangan lepidosiddan uzaq múddet saqlanıwı menen da parıq etedi.
1976 -jılı Izrail ilimpazları L. Goldberg hám I. Margalit tárepinen qan so'ruvchi shıbın lichinkalaridan ajıratılǵan. Rossiyada dáslepki bul genje tur tiykarında awıl xojalıq mikrobiologiyasi BITI hám Kiyev universiteti xızmetkerleri tárepinen baktokulitsid preparati jaratılǵan boiib, ol aldın qan so'ruvchi hám peshshelerge qarsı gúresde usınıs etilgen. Berd biopreparat lar zavodı bul preparatni «baktotsid» sawda markası astında islep shıǵara basladı.
III-Tiykarg’I bo’lim
Házirgi waqıtta sanaat tiykarında 30 ǵa jaqın bakterial preparatlar islep shıǵarıw jolǵa qoyılǵan, bunda Bacillus thuringiensis toparına tiyisli kristall ónim etiwshi, sporali bakteriyalardıń hár qıylı variatsiyalari tiykar etip alınǵan. Olardıń baslanǵısh sap bólegi usı bakteriyalardıń spora-kristall kompleksinen, birpara jaǵdaylarda bolsa ıssılıqqa shıdamlı, suwda eriwsheń ekzotoksin (mısalı, bitoksibasillin) den ibarat esaplanadi.
Sporali hám entomopatogen bakteriyalardıń ekzo- hám endotok- sinlardan ibarat kristallı qosılmalari bakterial preparatlaming tiykarǵı tásir etiwshi statyası esaplanadı. Quramında sporalar hám bakteriya kristallaridan tısqarı júzimsin da boiadigan preparatlar qabırshaq - qanatlılardıń qurtigagina emes, bálki birpara túrler degi qo'ng'iz lichinkalari, ósimlik bıytları hám órmekshikanalarga ham'ta'sir etedi. Preparatlar qurǵaqlay yamasa izg’arlaw untaq jaǵdayında shiǵarıladı. Olar 1 g preparatdagi muǵdarı (hár 1 grammda milliard spora menen ańlatpalanatuǵın titr) tárepinen hám de biologiyalıq insektitsid aktivligi (hár 1 grammda aktiv birlik — EA g menen ańlatılıwı ) menen da parıq etedi.
Preparat tásiri ol menen islengen azıqtı shıbın-shirkey jegennen keyin gúzetiledi, bunda japıraq shapalog'ining hár eki maydanına preparat suspenziyasi jaqsılap purkalishi kerek. Preparatlar, tiykarınan zıyankestiń kishi jas daǵı qurtiga qarsı gúresde usınıs etiledi. Shıbın-shirkeyler o'la baslawı úshinshi-besinshi sutkada kuzatilsa, segizinshi-oiiinchi sutkada eń joqarı nátiyjege erisiw múmkin. Biopreparatlar zıyankestiń keyingi nasline da unamsız ta 'sir kórsetedi — shıbın-shirkeylerdiń pushtdorligi paseyedi.
Preparat menen zárerlenip, oim ay qalǵan zatlar morfo­ logik tárepten nuqsanlı boiadi yamasa qoyılǵan máyeklerden qurt shıqpaydı. Joqarıdagilarga tıykarlanıp, basillyus tyuringiyenzis (Bt) tiykarında tayarlanatuǵın preparatlar quramına qaray úsh gruppaǵa ajratıladı.
Birinshi gruppaǵa eń kolp bakterial preparatlar kiritilip, olardıń dáslepki tásir etiwshi elementları spora hám endotoksin kristallaridan ibarat ; ekinshi gruppa preparatlarining spora hám kristallardan tısqarı termostabil p-ekzotoksini bar; úshinshi gruppa preparatlar quramına Bt bakteriyaları islep shıǵaratuǵın hám tazalanǵan júzimsinlar kiritiledi. Entobakterin qurǵaqlay untaq boiib, 1 g de 30 mlrd. ómirsheń basillyus tyuringiyenzis, v serotipining sporalari boiadi. Bul bakte­riya — Bacillus thuringiensis subsp.galleriae — XX ásirdiń 50- jıllarında úlken pal hárre tún gúbelegi epizootiyasi dáwirinde kesellengen shıbın-shirkeyden ajıratılǵan hám burınǵı SSSRda sol bakteriya tiykarında dáslepki bar bakterial preparat jaratılǵan.
Japıraq kemiriwshi zálelkunan- delerden kapusta aq kapalagi, kapusta kúyesi hám tún gúbelegiler qurtiga qarsı, butguldosh palız eginleri eginlerinde; oiloq kapalagi qurtiga qarsı láblebi hám bedada; mevali tereklerde japıraq kemiriwshi qurtga; júzimbargo'rovchisi qurtiga hám basqa gúbelekler qurtiga qarsı gektarına 1—7 kg ge shekem qoilash usınıs etilgen.
Dendrobasillin. Paxtashiliqda dendrobasillin, 30 mlrd. spora/ g preparati keń qoilanilgan. Keyinirek preparatning quramında « 60 hám 100 mlrd. spora/g boigan formaları da islep shıǵarılǵan. Bul preparat sporali kristall ónim etiwshi bakteriya — Bacillus thuringiensis subsp. dendrolimus (sotto) dıń Iv serotipi tiykarında islep shiǵarıladı. Ol kúlreń untaq boiib, tiykarınan sporalar hám inert Toltiriwshilarda payda shókkishn.
Dendrobasillinning preparat formaları, zıyankes túrleri hám eginlerge qaray, gektarına 0, 8 den 4 kg ga shekem qoilanilib, jer mexanizmleri yamasa aviatsiya járdeminde, gektarına 100—200 1 suspenziya jaǵdayında purkaladi. Dendrobatsillin awıl xojalıq eginleri zıyankesleri esaplan­ gan qabırshaqqanotlilardan kapusta kúyesi, kapusta oqkapalagi hám basqa zıyankeslerge qarsı da qoilaniladi. Lepidosid, SK (BA-300 EA/mg).
Lepidosidning Berd biopratlar zavodında islep shıǵılǵan jańa, suyıq preparativ forması — suspenzion konsentrat — 1999 - jılı RF mámleket katalogına kiritilgen.Bul preparat formasınıń abzallıǵı — zamanagóy texnikalıq qurallar UQXP (UMO, aerozol generator ) járdeminde suspenziya jaǵdayında qollaniw bolıp tabıladı. Preparat kapusta, alma, tok hám basqa ósimlikler qabırshaq -qanatlı zıyankes shıbın-shirkeylerine qarsı gúres ushın mo'jelengen. Lepidobaktosid, J. Preparat tiykarın 200 EA/mg titrli, biologiyalıq aktiv Bt subsp. kurstaki spora kristallari kompleksi payda etken. Preparat bargli hám ignabargli tereklaming qabırshaqqanotli zıyankeslerine qarsı gúresde usınıs etilgen.
Dipel, NK (BA-16000 EA/mg). Preparat Bt subsp. Kurstkishi spora kristallı kompleksi tiykarında «Abbot» (AQSH) firmasınan islep shıǵılǵan. Kapustanı tunlamlar hám aǵıwlardan qorǵaw etiwge mojalanag’an.
III.1 Ziyankesler joq qiliwshi preparatlar
Novodor. Dáslepki bar Bt subsp. tenebrions (morrisoni) bakteriyasın nemis alımı A. Krig (Krieg, 1982) ajratgan. Sonıń tiykarında shet elda Novodor preparati islep shıǵılǵan boiib, ol kolarado qo'ng'izini joytıwda xızmet etedi. Bul Bt genje túri kvadratlar, tuwrı múyeshtegi hám romb plastik formaları menen xarakterlenedi. 1986 - jılda Amerikada qattıqanotli shıbın-shirkeylerge qarsı Bt subsp. sandiego insektitsid aktiv forması ajıratılǵanlıǵı tuwrısında xabarlar tarqatıldı. Biraq aqırǵı ekspertizalar san-diego hám tenebrionis bir genje túrge tiyisliligin kórsetdi.
Desimid. Bt subsp. tenebrionis spora kristallari tiykarındaǵı Rossiyanıń dáslepki preparat analogi «Bioximmashproyekt» BITI tárepinen kolorado qo'ng'iziga qarsı islep shıǵıldı.

Kolorado, SK. Titri keminde 20 mlrd spor/g. Bt subsp. tenebrionis № 16—8116 shtammining spora hám kristallari tiykarında jaratılǵan. Shtamm ónim etiwshi genetikalıqa DavlTI tárepinen ol jaǵdayda turmıs keshiriwshi mayda hám qara un mitalaridan ajıratılǵan. Endotoksin kristallarining forması tegis, tuwrı múyeshtegi, p-ekzotoksin ónim etpeydi. Kolorado preparati, bir qıylı qara -kúlreń tusli boiib, kartoshka hám baklajanda kolorado qo'ng'iziga qarsı gúres ushın usınıs etilgen. Kepillik berilgen saqlaw múddeti —20 ° den +20 °C ge shekem temperaturada 1 jıl. Biotoksibatsillin, P (BTB) (BA-1500 EA/mg). Preparatning tiykarın Bt subsp. thuringiensis tashkil etedi. Ekinshi gruppa biopreparatlariga tiyisli boiib, quramında spora hám endotoksindan tısqarı suwda eruvchi p-ekzotoksin da bar. Awıl xojalıq mikrobiologiya BITI tárepinen islep shıǵılǵan.
Quramında (3- ekzotoksin boigan birinshi Rossiya preparati. Kóp qishJoq xojalıq eginleriniń qabırshaqqanotli zıyankes shıbın-shirkeylerine, kolorado qo'ngizi hám órmekshikanalarga qarsı qoilash ushın usınıs etilgen.O'zbekistonda BTB-202 preparatini g'o'za egin maydanılarında gekta­ riga 2—3 kg normada qoilab, ǵórek qurti hám karadrinaga qarsı 80—86% ge shekem nátiyjege erisilgen. Zıyankesler ǵalabalıq tusda kóbeygen jılları eginlerge bir yamasa g'o'za gu’belegi hám órmekshikana túsken táǵdirde, preparat gektarına 4—6 kg esabınan qollalaniladi. Bikol, SP (BA-2000 EA/mg, titri 1 grammda keminde 45 mlrd. spora). Preparatning hasası Bt. subsp. thuringiensis, spora-kristall kompleksi hám p-ekzotoksindan ibarat. Ekotok (Moskva ) IIB tárepinen islep shıǵılǵan, BTB den preparat forması abzallıǵı menen parıq etedi. Kapusta hám alma qabırshaqqanotli zıyankes shıbın-shirkeylerine, kartoshka hám de pomidorda kolorado qo'ng'izi hám qorǵawlanǵan gruntda órmekshikanaga qarsı gúresde usınıs etilgen.
Órmekshi kene-sorıwshı zıyankes, denesi 0,3-0,6 mm., forması sopaq, reńi báhár jaz aylarında kókshil sarı, gúzde toyǵın qızılǵa ózgeredi. Denesiniń eki qaptalındaǵı qaraltım daqları menen basqa túrlerden ajıralıp turadı. Máyekleri shar sıman qurtları erjetkenlerine uqsas, úsh jup ayaqları bolıwı menen parıq etedi.
Qıslawdan hawa temperaturası 5-10⁰S asqanda shıǵıp, jas japıraqlar astına toplanıp azıqlanadı. Zıyanlanǵan japıraqlardıń ústingi tárepleri qızarıp, sońınan japıraq, hám ósimlik tolıq nabıt boladı. Xarakterli belgisi zıyanlanǵan japıraqlar astında torlar payda boladı. Vegetaciya dáwiriniń ekinshi yarımında úlken zıyan beredi.
Biyday tripsi- denesi, 1,47-2,2 mm. keletuǵın, qanatları tamırsız shetlerinde kirpiksheleri bar, etjetkeni reńi qaraltım yaki qońır, qurtları ashıq qızıl reńli zıyankes. Qurtı topıraqta qıslap shıǵıp, hawa temperaturası +8⁰ S jetkende qıslawdan shıǵıp jetilisedi, dán qabıqlarına aralarına máyeklerin qoyadı. Shıqqan qurtları shanshıp sorıp azıqlanadı, nátiyjede dánler tolıq atalanbay push bolıp qaladı. Biydaydan tısqarı arpa, sulı, mákke h.t.b. dánli eginlerdi zıyanlaydı.
Atı kórsetilgenlerden tısqarı dánli eginlerdi shegirtkeler, kravchik h.t.b. zıyanlı qońızlar, kemiriwshi sovkalardıń qurtları, mákke gúbelegi, ǵawasha sovkası, júweri tripsi, zıyanlı xasva, p`yavica, cikadalar, gessen, shved shıbını, salı shegirtkesi, salı suw filchesi, salı shıbını h.t.b. túrler úlken zıyan keltiredi. Zıyankeslerdiń túrlerin, bioekologiyalıq rawajlanıw jaǵdayların esapqa alıp qarsı gúres ilajları islep shıǵılǵan.
Agrotexnikalıq ilajlar- Gúzde atızlardı ósimlik qaldıqlarınan tazalaw, jerdi tegislew, gúzgi súrim hám gúzgi-qısqı topıraqtıń shorın shayıp suwǵarıw jumısları.
Biologiyalıq qorǵaw: 1.Bitoksibacillin (BTB - 202) ashıq bawır reńde poroshok bolıp, quramıda parosporalı qosımshalar hám ıssılıqqa barqaror ektotoksin saqlaydi.
BTB- 202 sovka qurtlarna ushın emes, bálki ósimlik shırınjaları, órmekshekene, fitonomus hám bir qatar basqa zıyankestiń ayrım túrleri ushın hám záhárli. 2. Dendrobacillin. Bul kúlreń poroshok bolıp, sporalerden hám inert toltırǵıshlerden quralǵan. Paxtashılıqta dendrobacillin – 30 preparatı eń kwp qwllanilgan. Bu preparat sporalı kristall payda etiwshı bakteriyalar tiykarında alınadı. 3. Lepidocit. Hár bir grammında 100 milliard tiri aktivli spora bolatuǵın titrli qurǵaq haldaǵı koncentraciyalanǵan mikrobiologiyalıq preparat.Ol ǵawasha japıraqların kemiriwshılerge qarsı qollaw ushın usınıs etilgen. Preparattıń tutqa túsiwin hám jjipek qurtınıń záhárleniwin názerde tutıp, qurt baǵıw dáwirinde sovkalarǵa qarsı bakterial preparatlar isletiljip balmaydı. Búrkiw jumısları samalsız kúnlerde ertelepki hám keshki saatlarda ótkiziledi. Naturalıs – M nıń kesellik qozǵatıwshısı zamarrıq bolıp esaplanadı.
Mikrobiopreparatlar quramında viruslı kesellik qozǵatıwshılar hám bar bolıp, bularǵa Virin OS gektarina 0,2 ; 0,3 kg dan hámde Virin XS hám isletiledi. Trixogramma qıslaw eginleri zıyankesleriniń tekinxor esaplanıp, tenge qanatlılar, geyde teng qanatlılar, máyeklerin zıyanlaydı.Trixogramma 70 dan artıq zıyankes jánlikler máyeklerinde rawajlanadı.Trixogramma máyeginiń eki qabat qabıǵı bar: sırtqı-xorion hám ishki qabatın sarılıq bólimi deyiledi. Lichinkası xujayini esabına azıqlana baslaydı.
Brakonnıń túrleri mákke gubelegi, alma qurti hám basqa japıraqorawshıları, ombordaǵı ǵálle zıyanlawshı gúbelekler qurtların ǵawasha, jońıshqa , palız hám gamma sovkaları hámde bir qatar basqa gúbelekler túrleriniń keń tarqalǵan tekinxorı esaplanadı.
Altınkóz jánliginen jánede nátiyjelirek paydalanıw ushın, aldın bul entomofagtıń biologiyalıq qásiyetlerin hám qollanıw texnologiyaların shuqır biliw lazım.
Ózbekiston sharayatında tiykarınan ápiwayı altınkóz (Chrysopa carnea) hám etti nuqtalı altınkóz (Chrysopa septempunctata Wegrn) ko’p qollanıladı.

III-2 Ha’r qiyli ziyankeslerden qorg’aw

Awıl xojalıq eginlerinde 751 túrdegi mayda jánlikler ushırasıp, tiykarǵı bólegi zıyan keltiretuǵınlıǵı anıqlanǵan. Qaraqalpaqstanda usı zıyankeslerdiń belgili sanı zıyanlı bolıp qalǵanları qolaylı jıllarda kúshli rawajlanıp ádewir shıǵın keltiredi. Atızlarımızda usı kórsetilgenlerden segiz túri ayırıqsha kóbeyip ósimliktiń tamırın, paqalın, japıraqların, miywe elementlerin kemirip jep, azıqların sorıp alıp ónimdi ádewir tómenletpekte. Olardıń tiykarǵı túrleriniń bioekologiyalıq rawajlanıwı tómendegi belgileri menen xarakterlenedi.
Kemiriwshi sovkalardan eki túri kóbirek zıyan beredi. Gúzlik sovka sistematikada qabırshaq kanatlılar otryadınıń sovkalar tuwısına kirip, júzden aslam jabayı, mádeniy túrdegi eginlerdiń zıyankesi. Gúzlik sovka qurtları ǵawashanı, ovosh-palız eginleriniń barlıq túrlerin, ot-jemlik eginlerdi kúshli zıyanlap, olar nál topıraqtan kógerip shıqpastan aldın-aq kemirip jep, kógergennen soń tamır moynın, paqaldı, japıraqlardı kóplep kesedi. Ǵawashaǵa ásirese haqıyqıy 5-7 japıraq shıqqanǵa shekem qáwipli. Qanatların jayǵanda uzınlıǵı 35-45 mm, keletuǵın gúbelekleriniń aldıńǵı qanatları ústinde denesi taman jaylasqan uzınsha, ortasında dóńgelek hám onnan joqarıraǵında búyrek sıyaqlı qaraltım daqshaları bar.
Ǵawasha sovkası- miywe elementlerin zıyanlaydı. Gúbelegi reńi aqshıl-sarı, qanatların jayǵanda 30-40 mm. Bolıp, aldıńǵı qanatı ústinde bir dana dóngelek, joqarıraǵında anıq kórinbeytuǵın búyrek sıman qaraltım súwretleri bar. Máyekleriniń diametri 0,5-0,7 mm, 26-28 dana qabırǵalardan ibarat. Basqa morfobiologiyalıq qásiyetleri gúzlik sovkaǵa jaqın. Ayırmashılıq tamanı quwırshaq halında topıraqtıń 10-20 sm. betinde qıslaydı, hawa temperaturası turaqlı túrde 16⁰S asqandı gúbelekleri ushıp shıǵıp jas japıraqlarǵa, miywege máyeklerin qoyadı. Qurtı 6 jasap, 18-20 dana miywe elementleri zıyanlaydı.
Karadrina- japıraqtı, jas miywelerdi zıyanlaydı. Gúbelegi qanatların jayǵanda 23-24 mm., reńi qaraltım kúl sıyaqlı, ortasında búyreń sıman, denesi taman jaylasqan dóńgelek daqları bar. Olar toyǵın sarı reńli sızıq penen oralǵan. Máyekleri reńi jasıl, diametri 0,5-0,6 mm., toplap qoyıp ústin qarın bólimshesinen ajıratqan túksheler menen jawıp qoyadı. Qurtı 30 mm. denesi siyrek túksheler qaplaǵan, quwırshaǵınıń uzınlıǵı 10-15 mm. Tómengi parogi 10⁰ S temperaturada háreketen baslap, 350⁰ S paydalı temperatura toplaǵanda bir áwlat beredi.Embrional rawajlanıwı 3-4 kún, qurtı 12-20 kún, quwırshaǵı 5-6 kúnde tolıq rawajlanıp, vegetaciya dáwirinde 4-6 áwlat beredi.

Shırınjalar- Ǵawashaǵa palız hám úlken ǵawasha shırınjaları zıyan beredi. Palız shırınjası nál kógeriwden haqıyqıy 10-12 japıraq payda bolıw hám aqırǵı ónim pisiw fazalarında, úlken ǵawasha shırınjası iyun`-iyul`-avgust aylarında azıqlı zatlardı sorıp alıw jolı arqalı zıyan beredi. Shırınjalar túrlerine baylanıslı denesi 1,4 mm. den 3,5-4,0 mm. ge deyin reńi kókshil, qońır hám ashıq qaraltım boladı. Palız shırınjası toparlasıp, úlken ǵawasha shırınjası, jeke jasap azıqlıq zatlardı sorıwdan tısqarı denesinen bólip shıǵarǵan shire suyıqlıǵı menen japıraqlardı pataslap zıyan keltiredi.
Turingin hám astur. Úshinshi gruppa biopreparatlari wákilleri boiib olardıń hasası sporasiz júzimsin bolıp tabıladı. Turingin — suyıq preparat, quramında Bt. subsp. thuringiensis ajratatuǵın p-ekzotoksin saqlaydı. Daslep haywanlardı parazitlardan emlewde, keyinirek, BTB sıyaqlı, ósimlikler qorǵawında qoilanilgan. Astur HK hám SK endotoksin kristallari Bt. subsp. kurstaki asporogen shtammi tiykarında jaratılǵan. 1997-jılı kapusta, mevali mayda hám dárivor eginler qabırshaqqanotli zıyankes shıbın-shirkeylerine qarsı gúresde usınıs etilgen.
Gentika tásirinde (transgen, rekombinant) preparatlar. Bul preparatlar mámleket katalogına kiritilmegen, biraq bunday preparatlarni jaratıw maqsetinde aqırǵı jılları Rossiya hám shet mámleketlerinde bir qansha urınıslar boim oqda. Mısal ushın Rossiya ámeliy genetikalıqa mámleket ilimiy orayı, CrylAb júzimsin sintezini determinatsiya etiwshi Bt. subsp. kurstaki plazmidasini Bt. subsp. tenebrionis kletkalarına oikazish yoii menen, Bt. subsp. tenebrionis turining rekombinant shtammini jaratqan. Bul shtam- mning tábiysidan ayırmashılıǵı — qabırshaqqanotlilar hám qattıqanotli zarakunanda shıbın-shirkeyler ushın qánigelesken júzimsinlar sintez qılıw
ózgeshelikine egaligi bolıp tabıladı. Biologiyalıq qorǵawdı kúsheytiw maqsetinde Bt genlerin basqa mikroorganizmlarga da oikazish múmkin. Atap aytqanda endotoksin kristallari dıń sırtqı ortalıq de turaqlılıǵındı asırıw maqsetinde Pseudomonas fluorescens bakteriyasına Bt genin kirgiziw ústinde jumıslar alıp barılmaqta.

III-3 O’zbekistan respublikasinda ziyankeslerge qarsi gu’resiw usillari

Ǵórek qurti g'o'za hám basqa awıl xojalıq ósimlikleriniń eń tiykarǵı zıyankeslerinen biri esaplanadı. Házirde ǵórek qurtiga qarsı gúresiw ushın tiykarınan ximiyalıq preparatlardan paydalanılıp atır. Biraq, zıyankes shıbın-shirkeyler muǵdarın sheklewshi tábiy faktorlar ámeldegi bolıp, olarǵa kesellik shaqırıwshı mikroorganizmlar kiredi. Olar arasında viruslar zárúrli áhmiyetke iye bolıp, tańlap (arnawlı ) tásir qılıw ózgeshelikine iye, yaǵnıy tek óz xojayının (shıbın-shirkeyni) nobud etedi. Izertlew nátiyjelerine kóre, entomopatogen virus g'o'zadagi ǵórek qurtiga qarsı gúresde ekologiyalıq taza hám perspektivalı biopreparat jaratıwda tiykar boldı.
“Havir” biologiyalıq preparati menen úlken atız tájiriybeleri Ózbekstan Respublikasınıń Tashkent, Sirdaryo, Jizzaq, Ferǵana, Namangan hám Andijan wálayatları fermer xojalıqlarında ótkerildi hám de joqarı biologiyalıq natiyjeliligi jazıp qoyıldı.
Taǵı bir jańa hám zıyankeslerge qarsı gúresiwde zárúrli preparat O'zR FA Murapiologiya institutında islep shıǵarıldı. Onıń atı — EKOBAK.
Bul preparat g'o'za tunlami (ǵórek qurti), Aq qanat, shira, teńsiz jipak qurtı, órmekshi kana, 1-2 jas daǵı Kolorado qo'ng'izi lichinkalari, kapusta tunlami, shıye shilimshiq jarǵıshıı, olxo'ri jalǵan qalqandori, olxo'ri shirasi, teńsiz jipak qurtı, japıraq orawshısı sıyaqlı zıyankesler ushın islep shıǵılǵan hám búgingi kún ushın júdá zárúr bolǵan zıyankeslerge qarsı gúresiw quralı bolıp tabıladı.
G'o'za qurti (Helicavepa armigera) keń tarqalǵan hám oǵada qáwipli zıyankes bolıp, tiykarınan g'o'za bálki temeki, saya, piste sıyaqlı ósimliklerge zálel jetkeredi. Sonday úlken máselelerden birin saplastırıw ushın Bioorganik ximiya institutında da kóplegen jańa joybarlar ámelge asırılıp atır. Usılardan biri g'o'za hám qısqı jawın qurtılar ushın feromon duzaqları jıynaqları islep shıǵarıw jolǵa qoyıldı. Jıllıq islep shıǵarıw rejesine muwapıq bir million donadan artıq feromon duzaq kompleksi bolıp tabıladı.
Zıyanlı shıbın-shirkeylerge qarsı gúresiwde biologiyalıq usıllardı qóllaw isenimli, paydalı hám nátiyjeli bolıp tabıladı. Qánigelerdiń atap ótiwishe, egindi biologiyalıq usılda qorǵaw ximiyalıq usılǵa salıstırǵanda gektarına 700-800 mıń swm puxtalıqqa erisiw imkaniyatın beredi.
102 mıń gektardan zıyat maydanda paxta jetiwtirayotgan wálayat fermerleri g'o'za kútiminde agrotexnikalıq ilajlardı sapalı ótkeriw, atap aytqanda, zıyankeslerge qarsı gúresiwde áyne biologiyalıq usıldan keń paydalanıp atır. Buǵan baylanıslı orınlarda iskerlik júrgizeip atırǵan biolaboratoriyalar zárúrli áhmiyet kásip etayotir.
Xatkercho'l rayonındaǵı “Jańadala altınko'zi” biolaboratoriyasida jetiwtirilayotgan paydalı shıbın-shirkeyler zıyankeslerine qarsı gúresiwde jaqsı nátiyje berip atır. 2007-jılı jumıs baslaǵan biolaboratoriyada biomahsulotlar islep shıǵarıw kólemi jıldan-jılǵa artpaqta. Atap aytqanda, 2011-jılda 12, 5 kilogramm trixogramma, 9, 2 million dana altınko'z, 7, 9 million dana xabrobrakon islep shıǵarılǵan bolsa, bıyılǵı jılda bul kórsetkish eki ese asdı. Jańa liniyalarning jumısqa túsiriliwi biomahsulotlar sapası jaqsılanıwın támiyinledi.
Qánigeler g'o'za nálleri kógerip shıqqannan tap paxta ashılgunga shekem egin jaǵdayın gúzetip baradı,- deydi biolaboratoriya basshısı Shavkat Jovbo'riyev.- Temperatura kóterilganda zıyankes shıbın-shirkeylerdiń kóbeyiw qáwipi jáne de artadı. O'rgamchakkana, shira, ǵórek qurti sıyaqlı zıyankesler payda bolıwı menen maydanlar kólemine qaray paydalı shıbın-shirkeyler taslanadı. Házir laboratoriyada aymaqtaǵı barlıq maydanlarǵa jetkilikli altınko'z, trixogramma, xabrabrakon sıyaqlı paydalı shıbın-shirkeyler jetiwtirilmoqda.
Egiletuǵın hár bir ósimlik arnawlı bir agrotexnikalıq basqıshlardan ótkennen jaqsı ónim beriwi múmkin. Bunnan tısqarı, ósimliklerdi kesellikler hám zıyankeslerden qorǵaw etpey turıp, olardan sapalı hám joqarı ónim alıp bolmaydı. Bul másele, ásirese, mámleketimizde azıq-túlik qawipsizligin támiyinlewde zárúrli áhmiyetke iye boladı. Tarawdıń qánigeleri pikrine qaraǵanda, búgingi kúnde mámleketimiz egin maydanlarında zıyanlı kesellik túrleriniń úlesi artıp barıp atır. Zıyankesler hám de otaqlar awıl xojalıǵı eginleri zúráátliligi hám jetiwtirilgan ónim sapasına unamsız tásir kórsetiwshi elementler bolıp tabıladı. Búgingi kúnde ósimliklerdi kesellik hám zıyankeslerden qorǵawda ańsat hám operativ usıl retinde ximiyalıq usıl qollanılıp atır. Biraq bul usıldı ekologiyalıq hám ekonomikalıq kózqarastan ábzal dep bolmaydı. Ximiyalıq usıldan tek aqırǵı ilaj retinde paydalanıw múmkin.
Babalarımız ósimlik zıyankeslerine qarsı gúzetisleri hám jıllar dawamında asırǵan tájiriybe hám de múmkinshilikten kelip shıǵıp, jergilikli shiyki zattan keń paydalanǵanler. Mısalı, terektiń tómengi bólegin hák eritpesi menen aqlaw ozaldan bar. Sebebi, terek qabıqlog'i astındaǵı zıyankeslerdiń máyeki hák quramındaǵı sıltı tásirinde nobud boladı. Erte báhárde etilgen bul usıl jaqsı nátiyje beredi, terek mevasining sapası hám zúráátliliginiń asıwına unamlı tásir kórsetedi, átirapǵa ózgeshe shıray baǵıshlaydı. Jurtımızdań kóp aymaqları, ásirese, awıllıq jaylarda bog'dorchilik menen shuǵıllanatuǵın ǵarrı, tájiriybeli dıyxanlar tóbeorqalaridagi egin, terek bargiga shiracha túskende azandaki shıqta ápiwayı kúl sebiwedi. Kúl quramındaǵı o'yuv­chi element tásirinde shira bıytları óz aktivligin joǵatadı, yaǵnıy o'ladi. Awıl xojalıǵında otaq hám zıyankeslerge qarsı gúresiwde kóp jaǵdayda quramında ximiyalıq uwlı zatlı element bolǵan túrli pestitsidlardan paydalanıladı. Pestitsidlar, joqarıda aytılǵanı sıyaqlı, birinshiden, insan organizmi hám átirap - ortalıq ushın zıyanlı esaplanadi. Olar menen islegende, álbette, jeke qorǵaw qurallarından paydalanıw shárt. Sebebi olar quramındaǵı ximiyalıq elementlar nápes jolin uwlı zatlap, pútkil organizmge tásir kórsetiwi múmkin. Ekinshiden, bul ximiyalıq preparatlar zıyankeslerdiń tábiy dushpanı, yaǵnıy paydalı shıbın-shirkeylerdi de qirib taslaydı. Usınıń sebepinen bul preparatlardan tek oǵada zálellengen jayǵa sońǵı ilaj retinde paydalanıw múmkin, keri jaǵdayda ol da ósimlikke, de paydalı shıbın-shirkeylerge unamsız tásir kórsetedi: onı ulıwma halda qóllaw usınıs etilmeydi. Úshinshiden, bul ximiyalıq preparatning bahası qımbat, ekonomikalıq tárepten zálel keltiredi. Sońıında óz-ózinen ónim ózine túser bahası asadı. Biraq zıyankeslerge qarsı ilajlar waqtında qollanilmasa, mevali tereklerdi shira basadı, bıyt hám kanalar ko'payadi hám olar báhár mawsimidıń aqırında basqa ósimlik hám palız eginlerilerge de ótiwi múmkin. Ózbekstan Pánler akademiyası Navaiy bólimi ilimpazları awıl xojalıǵı zıyankeslerine qarsı gúresiw ushın tábiy ónimlerden tayarlanǵan, ekologiyalıq tárepten taza kompleks birikpeden keń kólemde paydalanıwdı usınıs qılıp atır. Uzaq jıllıq tájiriybe hám gúzetisler tiykarında eń nátiyjeli birikpe tańlap alınadı. Onıń quramı bir qatar paydalı, dárivor ayrıqshalıqlarǵa iye ónimlerden shólkemlesken.

Mısalı, ǵoza bargi ózinde júdá kóplab makro hám mikro, atap aytqanda azot, altıngugurt, fosfor, magniy, temir hám basqa elementlerdi saqlaydı, sonıń menen birge, túrli organikalıq kislotalar, efir maylar, glikozidlar, alkaloid­lar, vitamin hám minerallarǵa bay. Aminokislotalar quramınıń baylıǵı, askorbin kislotası, Ye, RR hám v toparı vitaminlarining bar ekenligi jasıl shiyki zattı jetilisken tiklovchi qural retinde paydalanıw múmkinshiligin beredi. Ǵoza japıraqları tógin retinde hám taǵı basqa japıraqlarǵa salıstırǵanda áp-áneydey nátiyje beredi. Onıń quramında úlken muǵdarı paydalı elementlerdiń organikalıq elementları bar. Quramında uwlı zatlı elementlar joq ekenligi sebepli ǵoza japıraqlarınan alınǵan kúl tekǵana mevali tereklerdi, bálki jumsaq hám ınjıq palız eginlerilerdi baǵıw, zıyankeslerge qarsı gúresde de jaqsı nátiyje beretuǵın tábiy tógin taypasına kiredi.

Chisnok quramındaǵı allitsin zamarıqlarǵa qarsı gúresiw ózgeshelikine iye. Sarımsaqpiyoz quramı dárivor ózgeshelikine iye bolıp, ol jaǵdayda bakteriya hám viruslarǵa qarsı tábiy gúresiwshilik ózgeshelikleri, anıq etip aytqanda, ósimliklerdi parazit hám bakteriyalardan qorǵaw etiwshi ushqısh elementlar — fitonsidlar bar. Sarımsaqpiyoz quramı kaliy, kalsiy, fosfor, S hám v gruppa vitaminlari, selen, marganets, yad hám efir maylarǵa bay.
Kulning kalsiy karbonatı metabolik processlerdi jaqsılaydı, ósimlik­larning jáne de barq urib gúllewine járdem beredi. Kalsiy silikati bolsa ósimlikke vitaminlarni sıńırıwǵa kómeklesedi, kesellik hám qolaysız ıqlım sharayatına shıdamlılıǵın asıradı. Túbirlerdiń rawajlanıwı hám artıwın tezlestiredi. Kalsiy xloridi fotosintez processinde qatnasadı, fermentlerdiń qáliplesiwine járdem beredi, ósimliklerdiń immunitetin, suwıqqa shıdamlılıǵın asıradı. Kaliy ortofosfati ósimliklerge suw teń salmaqlılıqın tártipke salıwǵa, qishning sovug'iga sabırlı bolıwǵa járdem beredi. Magniy silikati, magniy karbonatı, magniy sulfati, nat­riy xloridi hám natriy ortofosfatlari uglevodlarni qáliplestiriwde qatnasadı, olardan keyinirek sellyuloza hám kraxmal payda boladı, ósimlikler quramındaǵı suw teń salmaqlılıqın normalastırıwtirishga, sonıń menen birge, fermentler aktivligin asırıwǵa úles qosadı. Bunday mısallardı taǵı kóplegen keltiriw múmkin.

To’beariq xojalıǵı daǵı mıywe-palız eginleri hám palız eginleri bıyılǵı jılda báhárning seryog'in keliwi áqibetinde shira, túrli ósimlik bıytları hám basqa zıyankesler menen sezilerli dárejede zálellandi. Bul jaǵdayda bır jola ximiyalıq preparatlardan paydalanıw bir tárepden payda bolsa, ekinshi tárepden de ekonomikalıq, da ekologiyalıq tárepten zıyanlı bolıp tabıladı.

Sol sebepli, ilimpazlarımız ata-babalarimiz qollap kelgen traditsiyaǵa tán bolmaǵan usıllarǵa shaqırıq etip, tábiy dárivor ósimliklerden tayarlanǵan kompleks birikpeni tájiriybede sınap kórdi hám nátiyjeli nátiyjelerge ­erishdi.
Bul kompleks birikpe Pánler akademiyası Navaiy bólimi ilimpazları hám de “Elektrokimyozavod” QK AJ qánigeleri sherikliginde jaratılǵan hám islep shıǵarılıp atırǵan “ElSMiK” preparati menen birge qollanılǵanda jáne de jaqsı nátiyje beriwi gúzetildi. Bul tarawdaǵı tájiriybelerdi túrli eginlerde qóllaw hám odan jáne de keń paydalanıw procesi dawam etpekte.

Juwmaqlaw

Jurtimizda ha’r tu’rli ziyankeslerge qarsi gu’resiw ilajlarin ko’rilmekte biraqta bul is ilajlarimizg’a qaramay biz har qiyli biologic ha’mde ximyaliq zatlar menen olardi joq qiliw menen birgelikte o’z ana jerimizdide joq qilip baratirmiz ha’zirgi ku’nde ziyankeslerge qarsi shig’atug’un asbaplar islep shig’ilg’an bolip olar elektr tog’I ja’rdeminde islep ziyankeslerdi qirip joyiw menen bir qatarda qolayli ha’m adamlar ushun qawpsiz bolip kelmekte.

Paydalanilg’an a’debiyatlar

www.wikipediya.uz
www.hozir.org
www.samvet.uz
https://yuz.uz/uz/news/osimliklarni-zararkunandalardan-himoyalashning-tabiiy-usullari-?view=mirzo-sirojiddin--yosh-marifatparvar
A.Sh. Xamrayev, В.А. Xasanov, В.А. Sulaymonov,
A.G. Kojevnikova, E.A. Xolmuradov “O’simliklerdi biologic himyo qilish” 2013