Kirisiw Tiykarg’i bo’lim

Jer asti qazilmalarinan u’nemli paydalaniw

mashqalalari
Jer asti qazilmalann saqlaw degende insannm kushli tasiri astmda bolgan jer qatlamin saqlaw, ozgertiw ham paydali qazilmalardan aqilga muwapiq paydalaniw maseleleri tusiniledi. Insaniyat xojaliq alip bariw natiyjesinde jerdin ustingi qatlamma

kushli tasir korsetedi. Jer qabigi ustingi qatlammda jaylasqan mineral resurslar insaniyat omirinde juda lilken rol oynaydi. Mineral resurslar degende xaliq xojaligmda ken isletiletugm turli qazilma bayliqlar tusiniledi. Qazilina bayliqlar xaliq xojaliginda isletiliwine qarap janiwshi paydali qazilmalar-komir, neft, gaz; metall paydali qazilmalar turli rudalar; metall bolmagan paydali qazilmalar taw ximiya shiyki zatlari, otqa shidamh materiallar, qunlis materiallan ham basqalarga bolinedi.

Adamlar burinnan jer astinan paydali qazilmalardi alip isletip kelgen. Jamiyet tariyxi tiykargi isletilgen qazilmalar atina saykes“tas dawiri”, “bronza d&wiri”, “temir dawiri” dep atalgan. Waqit otiwi menen paydali qazilmalardi izlep tabiw ham isletiw imkaniyatlarida asip bardi. Hazirgi kunde insaniyat miitajlikleri ushm jilma 120 mlrd tonna dan artiq paydali qazilmalar, turli deneler iske salmbaqta. Paydali qazilmalar xaliq xojaligmm turli tarmaqlari ushm shiyki zat bolip xiztnet etedi. Pan ham texnikamn rawajlamwi, insaniyat mutajliklcrinin osiwi natiyjesinde paydali qazilmalardi izlew, isletiw k61emi asip barmaqda. Hazirgi dawirde insaniyat paydalanatugin mincrallar ham taw jinislarinin sani 3500 den artiq. Taw kan sanaatmda tiykarinan 250 tiirden artiq mineral shiyki zatlar: janilgi ham energetik shiyki zat neft, gaz, komir, uran, ham basqalar; qara ham renli metallar; ximiyaliq shiyki zatlar, qurilis matcriallarman paydalamladi.

Qazilma bayliqlar tawsilatugin ham qayta tiklenbeytugin tabiyiy resurslarga kiredi. Qazip aliw bansinda texnologiyamn talapqa juwap bermewshiligi natiyjesinde komirdin 45 %, nefttin 60 % shekem, metallardin 25 % shekem qalip ketedi. Metall rudalan bayitilganda metalldiri bir bolegi ham ruda emes minerallar taslap jiberiledi. Bunday tartipsizlikler kanlerdin tez gana jaramsiz awhalga keliwine sebep boladi. Mineral shiyki zatlardi ashiq ham jabiq (shaxta) usullarmda qazip shigariladi. Ozbekistanda ashiq kanlerdin terenligi 50-350 m, jabiq shaxtalarda 100-700 m atirapmda ham tercriligi asip barmaqta.

Ashiq usulda almganda qazilmadan toligiraq paydalamw miimkin. Qazilmalardi jogaltiw 15-25% di payda etedi. Biraq atirap ortahqqa jaman tasiri jiida asip ketedi. Qazilmalardi jabiq (shaxta) usilmda qazip shigarilganda atirap ortahqqa tasir kem boladi, biraq jogaltiw 40-60% ti payda etedi. Jer asti qazilmalarman lsirapgershilik penen paydalamw mineral resurslar jetispewshiligine sebep boladi. Diinya okeani hazirde tabiyiy resurslardm ulken deregi esaplanadi. Okeanlar suwmda Mendeleev periodliq kestesindegi barshe elementler bar. Okeanlar tubinde temir-marganec konkreciyalarmin lilken zapaslari aniqlangan.

Songi jillarda okeanmn 200 m ge shekem terenliktegi shelf boliminde neft gaz kanleri bargan sayin kobirek iske tiispekte. Bul oz nawbetinde okean suwlari pataslaniwimn keskin kiisheyiwine alip keledi.

Hazirge shekem aniqlangan qazilma bayliq zapaslari lsirapgershilik penen paydalanilganda tez tawsihp qaliwi miimkin. Aymm esaplawlarga qaraganda neft ham gaz qorlari XXI asirdin ortalarma deyin gana jetiwi miimkin. Bunday sharayatlarda jamlgi qazilmalarman aqilana paydalamw ham jana energetik dereklerdi (quyash energiyasi, samal energiyasi, jerdin ishki energiyasi ham basqalar) iske qosiw zanir ahmiyetke iye.

Taw kan sanaatmda mineral qazilma bayliqlar alinip atirganda qorshagan ortahqqa jaman tasir korsetiledi ham onm aqibetleri ≪shmjir reakciyasi≫ korinisinde payda boladi. Shigmdilar jiymdilarman gektanna 200 t dan artiq shan ushmladi. On minlap gektar onimdar jerler sholistanga aylanadi. Suw, hawa, topiraq pataslanadi, osimlik ham haywanlar ziyan koredi.

Taslandi jerlerdi tiklew rekultivaciya dep juritiledi. Rekultivaciya eki basqishta amelge asinladi: 1-kan texnikaliq rekultivaciya, 2-biologiyaliq rekultivaciya. Birinshi basqishta jer beti tegislenedi, jagdayi jaqsilanadi ham biologiyaliq rekultivaciyadan son topiraq qatlami ham osimligi tiklenedi. Bunday uchastkalardan dem aliw ham basqa maqsetlerde paydalaniw miimkin.

Jer astinan turli ziyanli shigindilardi jaylastinwda ham basqa turli maqsetlerde da paydalamladi. Taw kan sanaati shigindi ormlarman minlap tonna zaharli birikpeler saqlanadi ham qorshagan ortaliqqa turaqli qdwip salip turadi. Geologiyahq ortaliqqa insan tasirin normallastirwu ham ondagi jaman ozgerislerdin aldm aliw ahmiyetke iye.