Kirisiw Tiykarg’i bo’lim

Jer resurslarinan u’nemli paydalaniw
Ilimiy-texnika rawajlanıwı miynet qurallarınıń rawajlanıwlashishiga,  óz gezeginde tábiy ortalıqqa óndiris tásirinń kusheytiwine hám onıń pataslanıwına alıp keledi. «Demografik jarılıw»,  yaǵnıy jer yuzi xalqı sanınıń keskin asıwı da tábiyatǵa unamsız tásir kórsatmokda. Antropogen tásir global ekologik sistema biosferaning iskerligine da saldamlı tásir yetkazib,  umumsayyoraviy ekologik apat qáwpin keltirip shıǵarıp atır.

Tábiyattı qorǵawdıń ilimiy,  ekonomikalıq,  salamatlandırıw,  tárbiyalıq,  estetik maqsetleri ádebiyatlarda jetkiliklishe kórsetilgen. Insaniyattıń tábiyatǵa,  hár qıylı basqıshdaǵı tábiy komplekslerge hár qıylısha tásiri joqarı dárejege kóterilgen búgingi kúnde,  ekologik teń salmaqlılıq aynıwınıń aldın alıw mashqalası sheshiwshi áhmiyetke ıyelep atır.

Ekologik jaǵdaynı úyreniw,  tábiyatdan paydalanıw hám tábiyattı qorǵawdı tuwrı shólkemlestiriw zárúrli áhmiyetke iye. Ekologik jaǵdaynı úyreniw tábiy ortalıq jaǵdayın baqlaw hám tuwrı basqarıw,  yaǵnıy monıtoringni shólkemlestiriwge baylanıslı. Monıtorıń birpara ob'ekt yamasa hádiyselerdi baqlawdı,  yaǵnıy tábiy ortalıqtaǵı antropogen ózgerislerdi baqlawdı,  bahalawdı hámde boljawdı óz ishine aladı.

Házirgi kúnde xalıq xojalıǵınıń hár qıylı tarawlarında,  rayon,  qala,  wálayatlardıń tábiy ortalıqqa tásirin baqlaw ushın ekologik pasportlastırıw ámelge asırılıp atır. Ekologik pasport barlıq shıǵındılar dárekleri tuwrısında hám olardıń tásir dárejesi haqqında maǵlıwmat beredi.

Tábiyatdan paydalanıw,  tábiyattı qorǵaw principleri  Ózbekstan  Respublikası  Konstitusiyasında óz hákisin taptı. Mámleketlik shólkemleriniń bul tarawdaǵı iskerligi da Konstitutsiyada bellendi. Hár bir mámleketlikde tábiyat qáwipsizligi boyınsha bólek nızam qabıl yetiledi. Tábiyattı qorǵawǵa qaratılǵan nızamlardı buzgan shaxslar basqarıw,  materiallıq hám jınayatlı juwapkershilikka tortiladi. Ekologiya hám mádeniyat túsinikleri ajıralmas baylanısqan. Xalıqtıń madaniy dárejesi qanshellilik joqarı bolsa,  sol orinda ekologik sharayat sonshalıq taza,  jasaw ortalıǵı qolay boladı. Hár bir qánige,  qaysı tarawda iskerlik kórsetiwiden qaramastan xalıqtıń ulıwma ekologik mádeniyatı dárejesin kóteriwge óz úlesin qosıwı kerek. Málim bul baǵdarda joqarı ekologik mádeniyattı óz ishine alǵan milliy madaniy kadriyatlar,  úrp-ádetlerdi qayta tiklew da zárúrli áhmiyetke iye.

Diinya jiizinde 100 den aslam ellerde jer suwgarilip egiledi. Olardagi suwganlatugm erler tek 17% tutqani menen uliwma diyxanshiliq oniminin 50% tin beredi. Olardan en kop suwganlatugm jerler Aziyada jaylasqan. Olardin 80% ti Indiyaga, Qitayga ham Pakistanga tiyisli. Jerlerdi suwganw usili songi jillan dunyamn igalli rayonlanna ken tarqaladi. Ol en aldi menen Amerikada ham Batis Evropamn ayinm ellerinde paydalanildi. Sebebi jerlerdi suwgarip egiw kop mugdarda onim aliwga ham xojahqtin ekonomikasm koteriwge alip keledi. Sonliqtan qurgaqshiliq rayonlarda jerlerdi suwlandmw ham suwganw eh ahmiyetli melioraciyaliq ilajlardin biri bolip tabiladi.

Asirese Orta Aziyanm egislik jerlerinen suwgarmastan joqan ziiraat aliw qiyin. Usigan baylanisli Orta Aziya respublikalarmda suwganw sistemasin rawajlandinwga mudami diqqat awdarilip kiyatir. Natiyjede lilken Fergana kanali, Amiw-Buxara, Qaraqum kanallari qazildi. Olar awil xojaligmda xizmet etip tur. Sonday-aq songi jillan Ozbekstanda 20 dan aslam iri-iri suw saqlagishlan bolip ol 7 mlrd kub m suwdi ozine saqlay aladi. Bul bimeshe min gektar suwsiz jatqan dalalardin egislikke aylamwma alip keledi.

Songi jillan Qaraqalpaqstan Respublikasmda suwganw sistemasi tez pat penen rawajlandi. Qisqa waqit ishinde Qizketken, Kegeyli, Quwamshjarma, Paxta ama, Rawshan, Kindikozek, Risoviy ham t.b. qazildi. Olar burm suwsiz jatqan Shomanay, Ellikqala, Qaraozek, Taxtakopir rayonlarmin jerlerin bagi-bostanga aynaldirdi. Hazir bul rayonlar respublikanm paxta, sail ham basqa da awil xojaliq onimlerin jetistiriwshi bazaliq rayonlarinan esaplanadi. Bugingi kunde Ellikqala rayonmda Bostan kanali qazilip atir..

Ozbekistan Respublikasinm oblastlarmda jerlerdin

meliorativ jagdayi (2010 j.)
Awil xojaligma jaramli jerlerdi ozlestiriw ilimiy tiykarda alip bariliwi kerek. Bolmasa ol durisli natiyje bermeydi, hatteki qolaysiz aqibetlerge alip keliwi mumkin.

Jer asti suwlari sayiz jaylasqan aymaqlarda egislik jerlerdi normadan ziyat suwgariwga bolmaydi. Bul jer asti suwlarimn qaddin koterip jiberedi. Olar kiinnin issiligi menen puwlamp, topiraqtin betine duz jiynaydi, jerdin shorlamwina alip keledi.

Usmday jerler bizin respublikamizda kobirek ushirasadi. Hazir Qaraqalpaqstannin 80% ke shamalas egislik jeri ortasha ham kushli shorlangan. Sonday-aq, 1970-jillarda Xorezm oblastmda kebir ashqan ham ortasha shorlangan jerlerdin kolemi 36%, al kushli shorlangan jerler tek 2%, bolgan bolsa, hazirgi waqitta ortasha shorlangan jerler 68% ke osti, al kushli shorlangan jerlerdin maydam iish esege kobeydi. Qaraqalpaqstanda dushshi topiraqli egislik jer joqtin qasmda Usigan baylanisli dekarativ agashlar, miywa agashlari, parkier ham baglar, jiizimler aste-aqinn quwrap atir. Bul tabiyiy apatshiliq kem-kennen qonsilas Buxara, Nawayi, Xorezm ham Tashawiz oblastlarina da tasirin

tiygizbekte.

Orayliq Aziya respublikalarinda jer asti suwlarinm suw qaddin paseytiw, jerlerdin shorlamwdan qorgaw, topiraqtin qunarligin saqlaw, egislik jerlerdin meliorativlik awhalin jaqsilaw ham awil xojaliq eginlerinen alinatugin onimlerdi kobeytiw boymsha izeykeshler lilken ahmiyetke iye. Usigan baylanisli respublikalar araliq izeykeshler qazildi. Maselen, ≪Drujba≫ izeykesh Tashawiz oblastinan baslanip, Xorezm oblasti ustinen Qaraqalpaqstannin Tashawiz oblasti menen shegarasi arqali Sariqamis k61ine quyadi. 01 usi oblastlardin ham bizin respublikamizdin kop mugdardagi jer asti suwlarm ozine jiynaydi. Al Xojeli, Sbomanay, Qanlikol ham Qonirat rayonlarmin izey suwlari Glavmy Levoberejmy kollektor (GLK) arqali Sudoche koline agadi. Arqa rayonlardin jer asti duzli suwlari KS-1, KS-2, KS-3, KS-4 ham KS-5 izeykeshlerinin jardeminde Aral tenizine agip atir. Bizin respublikamizda bulardan tisqan rayonlar araliq ham xojahqlar araliq izeykeshler bar. Izeykeshler tarmagi asirese saligershilik rayonlarmda ham xojaliqlarmda adewir jaqsi rawajlangan. Sonday-aq har bir awil xojaligi karxanasmm aymagmda da izeykeshler qazilgan. Degen menen 80% ke shamalas egislik jeri shorlangan Qaraqalpaqstanda olardm tarmagi az. Sonin ushm izeykesh qaziwdi keleshekte de dawam ettiriw kerek.

Suwganlip egiletugin jerlerdin topiragin qorgaw ushin suwdin suwganw normasin qatan saqlaw talap etiledi. Usinm menen birge suw jollannin ultanin ham jagalann suw sinbeytugin etip betonlaw yamasa amawli plenkalar menen qaplaw, ya bolmasa jawmlatiwshi ham tamshilatiwshi agregatlar jardeminde eginlerdi suwganw kop mugdardagi suwdi unemlewge mumkinshilik beredi. Bul meliorativlik ilajlar topiraqtin ekinshi martebe shorlaniwina tiyim saladi. Jerlerdi aqilga ugras paydalaniwda, om saqlaw ham qorgawda mainleketlik jer kadastnmn ham ornh moniteringnin roli ulli. Sebebi olarda uliwma jer qon, omn sapasi tabiyiy jagdayi, xaliq xojaligi ushm ahmiyeti ham ekonomikaliq qum haqqinda magliwmatlar beriledi.