Kirisiw. O’siw h’a’m rauajlanıwdın’ ulıwma nızamlıqları. Реже: Adam organizminin’ bir pu’tinligi

Epifiz bezi. - awırlıg’ı 0,2-0,3 gr bolıp, balalar 6-7 jasqa barg’anda atrofiyag’a ushıraydı. Egerde bez qandayda sebep penen zıyanlansa, waqıtınan aldın erjetiw rawajlanadı.
Gipofiz bezi. - awırlıg’ı 0,5-0,7 gr bolıp u’sh bo’lekten (aldın’g’ı, arqa h’a’m aralıq) ibarat. Bul bez basqa ishki sekretsiya bezlerinen ta’sirinin’ h’a’r qıylılıg’ı menen ajıralıp turadı.
Gipofizdin’ aldın’g’ı bo’leginin’ somatotroflıq gormonı bala organizminin’ o’siwine ta’sir etedi. Bul gormonnın’ az islenip shıg’ıwı balanın’ boyının’ o’spey qalıwına alıp keledi. Gipofiz bezinin’ somatotroflıq gormonı balanın’ o’siw da’wirinde jetispese gipofizarlıq keltelik keselligine alıp kelse, onın’ normadan zıyat islenip shıg’ıwı h’a’dden tıs o’sip ketiwine gigantizm keselligine alıp keledi.
O’siw gormonınan basqa gipofizdin’ aldın’g’ı bo’liminen jınısıy bezlerge ta’sir ko’rsetetug’ın gonodoroflıq gormonlar sonday-aq qalqan ta’rizli bez h’a’m bu’yrek u’sti bezlerine ta’sir etiwshi gormonlar ajıraladı.
Qalqan ta’rizli bez. Moyında ko’mekeydin’ aldın’g’ı ta’repinde jaylasqan bolıp u’sh bo’limnen ibarat; yag’nıy 2 qaptal h’a’m 1 moyınshasına (orta bo’limi) iye. Bul bez qan h’a’m limfa tamırları menen og’ada tıg’ız ta’miynlengen. Sonın’ menen birge simpatikalıq h’a’m parasimpatikalıq nerv talshıqlarına bay.
Qalqan ta’rizli bezdin’ gormonı- tiroksin quramında 65% ke shekem yod saqlaydı. Tiroksin-organizmde zat almasıwdı ku’shli retlewshi. Ol beloklardın’ uglevodlardın’ h’a’m maylardın’ almasıwın tezlestiredi. Mitoxondriyada okisleniw qublısın aktivlestiredi, usının’ aqıbetinde energetikalıq obmen ku’sheyedi. A’sirese bul gormonnın’ embrionnın’ rawajlanıwında, toqımalardın’ o’siw h’a’m qa’liplesiw qublısında roli u’lken.
Qalqan ta’rizli bezdin’ gormonı oraylıq nerv sistemasına stimulyatsiyalawshı ta’sir etedi. Bul gormonnın’ qang’a az mug’darda bo’linip shıg’ıwı, yaki bir jasqa shekemgi balalardın’ qanında bolmawı olarda psixikalıq rawajlanıwdın’ sezilerli da’rejede to’menlewine alıp keledi.
Balalıq da’wirlerde qalqan ta’rizli bezdin’ gormonının’ jetispewi kretinizmge sebepshi boladı. Bunda boydın’ o’siwi irkiledi, mu’shelerdin’ salıstırma razmeri o’zgeredi. Jınısıy jaqtan rawajlanıwı irkiledi, psixikalıq jaqtan rawajlanıwdan artta qaladı.
Gormon normadan zıyat da’rejede islenip shıg’ılatug’ın bolsa Bazed keselligi rawajlanadı. Bunday nawqaslarda zat almasıwı ku’sheyedi. Nawqas tez azıp ketedi h’a’m nerv sisteması qozg’alıwshan’ boladı. Ko’zleri uyasınan shıg’ıp, tez-tez terleytug’ın boladı. Balalarda bul belgiler kemirek ko’rinis berip, anıqlaw qıyınıraq boladı.
Awqatlıq zat penen kelip tu’setug’ın yodtın’ mug’darının’ azayıp ketiwi qalqan ta’rizli bezdin’ xızmetinin’ buzılıwına alıp keledi. Awqatlıq zatlardın’, suwdın’ quramında yod elementinin’ az bolıwı jergilikli xarakterge iye, sonın’ ushında zobtın’ bul tu’ride jergilikli xarakterge iye bolg’anlıqtan - endemiyalıq zob delinedi. Bunday nawqaslarda qalqan ta’rizli bez ko’lemi jag’ınan ta’wiraq u’lkeyip ketedi, al funktsiyası bolsa to’menleydi.
Endemiyalıq zobtın’ aldın alıw maqsetinde ayırım awqatlıq zatlarg’a (as duzına) yod qosıladı.