|
Kirisiw. O’siw h’a’m rauajlanıwdın’ ulıwma nızamlıqları.
Реже:
1.Adam organizminin’ bir pu’tinligi.
2. Balalardin’ jas o’spirimlerdin’ o’siw rawajlanıwınin’ ulıwma nızamliqları.
Таяныш сөзлер: Kletka, tkanlar, Organ, O’siw h’a’m rawajlanıw qublısı, Jınısıy jetilisiw, Dene salmag’ı, Aqılıy rawajlanıw, Akseleratsiya,
Adam organizimi quramalı sistema bolıp esaplanadı.Basqa organizimler sıyaqlı adamnin’ denesi kletkaliq duzilisli boladı. Kletka o’zinshe bir mikrosistema bolıp funktsionallıq mexanizmdi atqarıp otıradı. Kletka adam denesinin’ tiykarg’ı du’zlisi ha’m funktsional birligi. Jaydın’ gerpishler jıyıdısınan payda bolatug’ınnınday-aq, adam organizmide kletkalar toplamınan quralg’an. Kletkanı u’yreniwshi ilim tsitologiya dep atalıp, onın’ mag’lıwmatlarına qarag’anda adam organizminde shama menen 1014 - 1018 (Ju’z trillion ha’m onan da ko’p) kletka bar.
Bir g’ana bas miy yarım sharlarının’ qabıq bo’liminde ortasha 16 milliard nerv kletkalrı boladı.
XLL a’sirdin’ 60 jılarında Londındag’ı fizikler ja’miyetinin’ ag’zası R.Guk (1635-1703) jetilistirgen mikraskopta o’simlikler kletkasın birinshi bolıp u’yrendi (birinshi mikroskop 1625-jılı F.Stelluti ta’repinen oylap tabılg’an).Kelip shıg’ıwı du’zilisi ha’m atqaratug’ın xızmeti jag’ınan uqsas kletkalar menen kletka araliq zatlardin’ jıynagı tkan(toqıma) dep ataydı.Adam organiziminde 4 tu’rdegi tkanlar bar epiteliy, tutastırıwshı ,bulshıq et ha’m nerv tkanları.Tkanlardan organlar qa’liplesedi.Organ-degenimiz belgili bir formag’a du’ziliske iye,belgili ornı bar ha’m bir yamasa bir neshe funktsiyanı atqaratug’ın dene bo’limi.ol,ju’rek,bu’yrek,bawir,talaq bulardin’ barlıg’ı organlar.
Birgelesip uliwma xızmet atqaratug’in organlardan organlar sisteması quraladı. Mıs:silekey bezleri,asqazan astı bezi-bular as pisiriw sistemasına kiredi.
Bala organiziminin’ rawajlaniw da’wirligi pedogogikaliq praktika ha’m balanin’ den sawlıg’ın saqlawda a’h’miyetke iye.
1.Jan’a tuwilg’an
2.emiziw da’wiri-10 qu’nnen –1-jıl
3.ertedegi balaliq da’wir1-3 jas .
4.d’aslepki balaliq da’wir 4-7 jas
5.ekinshi balaliq da’wir 8-12 jas er bala 8-11 jas qızlar.
6.Jas jigitlik da’wir 17-21 er bala 16-20 jas qızlar
Ha’r bir jas o’spirimlik da’wir o’zine ta’n spetsefikalıq qa’siyetke iye.
Rawajlaniwdin’ ha’r qıylı a’tirapındag’i denenin’ o’siw ha’m proportsiyalanıwı.
Bala organzmindegi o’siw protsessindegi ha’reketli o’zgesheligi onin’ ten’emesligi ha’m tolqin ta’rizliligi.Tez o’siw da’wirleri a’stelik penen almasadı..
Denenin’ proportsiyası jasqa qaray a’dewir o’zgeredi.Tuwilg’an da’wirden baslap er jetkenge shekem denenin’ 3,5 ese,gewdenin’ –3 ese,qoldin’ –4 ese,ayaqtın 5 ese u’lkeyip o’sip baradı.Jan’a tuwilg’an balanin’ er jetken adamg’a qarag’anda qol ayaqları kelte,bas bo’limi ha’m gewdesi u’lken boladı.Jası u’lkeyiwi menen bastın’ o’siwi a’stelik penen o’sedi,al qolları tez pa’t penen o’sedi.
Adam organizmi du’zilisi h’a’m funktsiyası jag’ınan birlesken, sho’lkemlesken og’ada quramalı sistema. Sistemanın’ elementi kletka. Adam organizminde 100 trillionnan aslam kletka boladı. Kletka quramalı strukturalıq, funktsionallıq jaqtan sho’lkemlesken h’a’m basqa kletkalar menen ko’p ta’repleme baylanısqa iye mikrosistema. Kelip shıg’ıwı, du’zilisi h’a’m funktsiyası jag’ınan bir-birine uqsas kletkalar tkandı payda etedi. Tkanlardın’ tiykarg’ı tu’rleri: epitelial (qaplawshı) tkan, tutastırıwshı tkan, su’yek tkanı, bulshıqet tkanı h’a’m nerv tkanı.
Ha’r bir tkan ma’lim bir funktsiyanı orınlaw menen birge arnawlı qa’siyetke iye boladı. Bulshıqet tkanına ta’n qa’siyet qısqarıwshan’lıq bolsa, nerv tkanına ta’n qa’siyet qozıwshan’lıq h’a’m o’tkiziwshen’lik.
Tkanlar organdı payda etedi. Organlar denede turaqlı jag’daydı iyelep ayrıqsha du’ziliske iye h’a’m ma’lim bir funktsiyanı atqaradı. Mısalı, ju’rek nasoz xızmetin atqarıp organlarg’a h’a’m tkanlarg’a qannın’ ag’ıp barıwın ta’miynleydi, bu’yrekler zat almasıwdın’ aqırg’ı qaldıqlarınan organizmdi tazalaydı; O’kpeler organizmde sırtqı ortalıq penen gaz almasıwdı boldıradı, organizmdi kislorod penen ta’miynleydi h’a’m tag’ı basqa. Organlar tkanlardın’ birneshe tu’rinen quraladı, biraq olardan birewi ba’rh’a’ma’ u’stin bolıp onın’ baslı funktsiyasın belgileydi.
Ma’lim bir funktsiyanı birgelikte orınlawshı organlar, birlesip organlar sistemasın payda etedi. Mısal ushın silekey bezleri, asqazan, bawır, asqazan astı bezi, ishekler as sin’iriw sistemasına birlesken.
Organizmnin’ barlıq du’zilislerinin’ xızmeti, kletkadan baslap organlar sistemasına shekem kelisimli h’a’m bir pu’tinlilikke (tutaslıqqa) bag’ınıshlı. Ha’r bir strukturalıq birlik organizmnin’ xızmetine o’zinin’ u’lesin qosadı, biraq organizm ayırım strukturalardın’ jıyındısı emes, al bir pu’tin h’a’m bir pu’tinligi menen o’zinin’ ayrıqsha qa’siyeti tirishilik iskerligi iske asadı, qorshag’an ortalıq penen qatnasta boladı. Organizmnin’ tirishilik xızmetindegi barlıq qublıslar onın’ ishki ortalıg’ının’ salıstırma turaqlılıg’ı saqlang’an jag’dayda g’ana iske asıwı mu’mkin. Organizmnin’ ishki ortalıg’ına qan, limfa h’a’m tkan suyıqlıg’ı jatıp, onın’ menen kletkalar tuwrıdan-tuwrı tiyisip turadı.
İshki ortalıqtın’ ximiyalıq quramının’ h’a’m fiziko-ximiyalıq qa’siyetlerinin’ turaqlılıg’ının’ saqlanıwı gomeostaz delinedi. İshki ortalıqtın’ turaqlılıg’ı qan aylanıs, dem alıw, as pisiriw h’a’m bo’lip shıg’arıw h’a’m t.b. organlardın’ u’zliksiz xızmetinin’, sonday-aq qang’a biologiyalıq aktivlikke iye ximiyalıq zatlardın’ bo’linip shıg’ıwının’ na’tiyjesinde uslap turıladı.
Organizmnin’ tirishiligi ushın qolaylı jag’daydı jaratıw maqsetinde onın’ o’zinin’ fiziologiyalıq funktsiyaların o’zin-o’zi regulyatsiyalawshı (samoregulyatsiya) qublıs u’zliksiz ju’rip turadı.
O’zin-o’zi retlestiriw (samoregulyatsiya) - bul anaw yaki mınaw fiziologiyalıq, biologiyalıq ko’rsetkishlerdi ma’lim bir salıstırma turaqlı da’rejede qa’liplestiriwshi, uslap turıwshı biologiyalıq sistemalardın’ qa’siyeti.
Adamda, o’zin-o’zi retlestiriwshi mexanizmnin’ ja’rdeminde qan basımının’ dene temperaturasının’, qannın’ fiziko-ximiyalıq qa’siyetinin’ salıstırma turaqlı da’rejesi uslap turıladı.
Gumoral jol menen retlestiriliw,-bunda organizmnin’ tirishilik xızmeti suyıq ortalıq (qan, limfa, tkan suyıqlıg’ı) h’a’m kletkadan, tkannan, organnan bo’linip shıg’atug’ın biologiyalıq aktiv zatlar ja’rdeminde retlestiriledi.
Nervlik retlestiriw,-nerv sisteması barlıq kletkalardı, organlardı baylanıstıradı, bir pu’tinlikke birlestiredi, olardın’ xızmetin o’zgertedi, retlestiredi, organizmnin’ qorshag’an ortalıq penen bolg’an baylanısın iske asıradı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
