Kirisiw. O’siw h’a’m rauajlanıwdın’ ulıwma nızamlıqları. Реже: Adam organizminin’ bir pu’tinligi

Ju’rek, qan-tamır sistemasının’ gigienası
Ju’rek, qan-tamır sistemasının’ gigienası, usı sistemanın’ normal funktsionallıq jag’dayın saqlawdan turadı, yag’nıy jasqa qaray o’zgesheliklerine sa’ykes ju’rektin’ qısqarıw jiyiligin, qan basımının’ minimal h’a’m maksimal qa’ddin, udarlıq h’a’m minutlıq ko’lemdi normal da’rejede uslap turıw.
Ju’rek, qan-tamır sisteması optimal funktsionallıq jag’dayda bolıwı ushın, to’mendegi talaplardı saqlaw za’ru’r.
Tuwrı sho’lkemlestirilgen ku’ndelikli rejimdi saqlaw.
Ku’ndelikli rejimde fizikalıq h’a’m aqılıy jumıstı tuwrı bo’listiriw. Usı tiykarda statikalıq jumıstı azaytıp, dinamikalıq jumıstı ko’beytiw.
Fizkultura h’a’m sport penen shug’ıllanıw, shınıg’ıw.
Jaman a’detlerdin’ aldın alıw.
Psixogigiena qag’ıydaların saqlaw.
As pisiriw organlarının’ jasqa qaray o’zgeshelikleri h’a’m gigienası.


Реже:
1. As sin’iriw organlarının’ jasqa qaray qa’siyetleri.
2. Balalardın’ h’a’m jas o’spirimlerdin’ awqatlanıw gigienası.


Таяныш сөзлер: Awız boslıg’ı, Asqazan, Jin’ishke ishek, Silekey, Salmonellez, Botulizm, Stafilakokklardan za’h’a’rleniw,Dizenteriya, Bakteriyasız za’h’a’rleniw,


Awız boslıg’ı. Awız boslıg’ı awız kirerligi (da’lizi) h’a’m h’aqıyqıy awız boslıg’ınan ibarat bolıp, bul jerde awqat tisler ja’rdeminde mexanikalıq tu’rde maydalanadı, silekey bezlerinen islenip shıqqan silekey ja’rdeminde belgili da’rejede ıdıraydı, awqat tkanı silekey menen aralsadı. Silekey bezleri tildin’ tiykarında, jumsaq h’a’m qattı tan’layda, jutqınshaqta jaylasqan. Bul bezler quramında ko’p mug’darda mutsin saqlaytug’ın silekey islep shıg’aradı.
Silekey sha’rtli h’a’m sha’rtsiz refleksler tiykarında ajıraladı. Silekeydin’ bo’linip shıg’ıwının’ nervlik orayı uzınshaq miyde h’a’m bas miy yarımsharlarında jaylasqan.
Awqattı jutıw quramalı fiziologiyalıq qublıs bolıp, onın’ nervlik orayı uzanshaq miyde jaylasqan. Jutıw qublısı dem alıw menen baylanıslı. Awqat shaynalıp silekey menen aralasqannan son’ tegislenip til ja’rdeminde jutqınshaqqa o’tkeriledi h’a’m jutıladı. Awqat jutılg’annan son’ qızıl o’n’eshten asqazang’a o’tedi.
Asqazan. Asqazan as sin’iriw kanalının’ ken’eygen bo’limi bolıp, u’lken adamda almurt ta’rizli ko’riniste boladı. Asqazannın’ kiriw h’a’m shıg’ıw ornı, tu’bi, u’lken h’a’m kishi aylanası ajıratıladı. U’lken adamlarda bir sutkada 1,5-2 dm³ asqazan shiresi islenip shıg’adı. Asqazan shiresinin’ 99-99,5% suw, 0,3-0,4% organikalıq zatlardan h’a’m duzlardan ibarat. Asqazan shiresi kislotalıq qa’siyetke iye bolıp, quramında 0,3-0,4% xlorid kislota bar. Pepsin lipaza asqazan shiresinin’ tiykarg’ı fermentlerinen esaplanadı. Pepsin beloklardı ıdıratadı, lipaza maylarg’a ta’sir etedi.
Ha’r qıylı awqatlıq zatlarg’a h’a’r qıylı mug’darda asqazan shiresi ajıraladı. Asqazan shiresinin’ ajıralıwı nervlik-gumorallıq jol menen basqarıladı. Nervlik jol menen basqarılıwı sha’rtsiz h’a’m sha’rtli refleksler tiykarında iske asadı. Awqat awızg’a tu’skennen keyin awızdag’ı retseptorlar ta’sirlenip (titirkenip), titirkeniw orayg’a umtılıwshı nervler arqalı uzınshaq miyge baradı, ol jerden asqazan bezlerine barıp, asqazannan sha’rtsiz refleks tiykarında shire ajırala baslaydı.
Jin’ishke ishek. Jin’ishke ishektin’ uzınlıg’ı u’lken adamda 6-7 metr diametri 2,5 sm. Jin’ishke ishek u’sh bo’limnen turadı: 1. On eki eli ishek. 2. Ash ishek. 3. Janbas ishek. Jin’ishke ishektin’ sliz qabatında og’ada ko’p mug’darda vorsinkalar jaylasqan bolıp, usı vorsinkalar esabına jin’ishke ishektin’ ju’zi (ko’lemi) 8 ma’rte artıp 40 m² g’a jetedi. On eki eli ishekte awqat o’t suyıqlıg’ı h’a’m asqazan astı bezi shiresi, sonday-aq usı ishektin’ o’zinin’ diywallarında islenip shıqqan ishek shiresi ta’sirinde ximiyalıq jol menen ıdıraydı. İshek shiresinin’ 99-99,5 suw, qalg’an bo’limi organikalıq zatlardan h’a’r qıylı fermentlerden h’a’m duzlardan ibarat. İshek shiresinin’ quramında fermentlerden eripsin, enterokinaza, lipaza, h’a’m amilaza, sonay-aq h’a’r qıylı duzlar boladı.
As sin’iriw kanalında awqatlıq zatlar mexanikalıq, ximiyalıq jol menen ıdırap suwg’a eriytug’ın jag’dayg’a kelgennen keyin isheklerdin’ diywalı arqalı qang’a h’a’m limfag’a sorılıp baslaydı. Awqatlıq zatlardın’ sorılıwı tiykarınnan ash h’a’m janbas isheklerde iske asadı.
As sin’iriw organlarının’ jasqa qaray qa’siyetleri.
Balada 6-8 aylıg’ınan baslap su’t tisler shıg’ıp baslaydı. Da’slep gu’rek tisler, son’ınan qazıq tisler, h’a’m kishi azıw tisler shıg’adı. Su’t tisler 20 dana bolıp.

Su’t tislerdin’ formulası:	2	1	2
	2	1	2

2 gu’rek, 1 qazıq, 2 kishi azıw tislerden turadı.
Su’t tisler 7 jastan baslap tu’sip, ornına turaqlı tisler shıg’ıp baslaydı.
Turaqlı tislerdin’ sanı 32 boladı.

Turaqlı tislerdin’ formulası:	2	1	2	3
	2	1	2	3

Balalarda qulaq astı silekey bezleri, jaq astı silekey bezlerine salıstırg’anda ko’birek silekey ajıratadı. Na’restenin’ silekeyinde ptialin fermenti ko’p boladı. 2 jastan 15 jasqa shekem silekeydin’ quramında beloktın’ mug’darı artıp baradı. 11-12 jasar balada awqatlıq zatlarg’a 200 sm³ awqat qabıllanbag’anda 400-600 sm³ silekey ajıraladı.
Balanın’ jası u’lkeygen sayın asqazannın’ ko’lemide artadı. Jan’a tuwılg’an balalarda 30-45 sm³ 1 jasta 400-500sm³ 2 jastın’ aqırında 600-750 sm³ 6-7 jasta 950-1100 sm³, 10-12 jasta 1500 sm³ boladı. U’lken adamlarda asqazannın’ sıyımlılıg’ı ortasha 2500 sm³ di quraydı.
Balalarda asqazan bezleri islep shıg’arg’an shirenin’ as sin’iriw ku’shi h’a’m kislotalılıg’ı a’dewir to’men boladı. Asqazan shiresinin’ quramında ximozin, pepsin, lipaza, amilaza h’a’m tag’ı basqada fermentler ushıraydı, biraq olar az mug’darda boladı.
Balanın’ ishegi bir jasqa shekemgi da’wirde intensiv o’sedi. 10-15 jasqa kelip o’siwi ja’nede tezlesedi. Balalardın’ isheginin’ uzınlıg’ı denesine salıstırg’anda, jan’a tuwılg’an balada 4,5 ma’rte, emiziwli balada 6 ma’rte zıyat boladı. Na’restelerde jin’ishke ishek diywalındag’ı vorsinkalar, shire bo’lip shıg’aratug’ın bezler, bulshıqetler jaqsı rawajlanbag’an boladı. Balanın’ jası u’lkeyiwi menen ishek shiresinin’ mug’darı h’a’m fermentler kontsentratsiyasıda joqarılay beredi.
Balalarda u’lken adamlarg’a salıstırg’anda asqazanda h’a’m isheklerde awqatlıq zatlardın’ h’a’m suwdın’ sorılıwı jedel boladı.


Balalardın’ h’a’m jas o’spirimlerdin’ awqatlanıw gigienası.
Awqatlıq zatlar energiya deregi h’a’m qurılıs materialı esaplanadı. Olar organizmnin’ tirishiligi ushın za’ru’r. Balalardın’ awqatı o’zine ta’n qa’siyetke iye. U’lken adamlardan o’zgesheligi sonda, balalar ushın awqatlıq zatlar olardın’ o’siwi h’a’m rawajlanıwı ushın za’ru’r. Sonın’ ushında balalar qunlı sapalı azıq-awqat qabıllawı kerek. Sonda g’ana olardın’ densawlıg’ı bekkem bolıp aqılıy h’a’m fizikalıq jaqtan jaqsı o’sip rawajlanadı, h’a’r qıylı keselliklerge shıdamlı boladı. Balalardın’ awqatında to’mendegilerdin’ bolıwına itibar beriw za’ru’r.
1. Awqattın’ quramında organizm ushın za’ru’r bolg’an barlıq zatlar (beloklar, maylar, uglevodlar, mineral duzlar, vitaminler h’a’m suw) bolıwı sha’rt.
2. Awqatlıq zatlar h’a’r qıylı bolıp quramında h’aywan o’nimleri menen birge, ma’lim qatnasta o’simlik o’nimleri bolıwı kerek.
3. Awqat sapalı o’nimlerden tayarlanıwı, jetkilikli kaloriyag’a iye bolıwı h’a’m jetkilikli ko’lemde bolıwı, toq tutıwı kerek.
Ha’r qıylı jastag’ı balalar, jas o’spirimler h’a’m u’lken jastag’ı adamlardın’ miynetinin’ tu’rine, ıqlım jag’dayına qarap bir ku’nlik za’ru’riy vitaminler norması anıqlang’an.
Balanın’ bir ku’nde jeytug’ın awqatı sol waqıt ishinde jumsalg’an energiyanın’ ornın qaplawı h’a’m o’siwdi ta’miynlewi kerek. Ulıwma bilim beriw mekteplerinde h’a’m mektep internatlarında birinshi smenadag’ı oqıwshılarg’a sa’h’a’rlik 7³⁰ benen 8⁰⁰ arasında bir ku’nlik ratsionnın’ 25% tin, ekinshi sa’h’a’rlik 11⁰⁰ menen 12⁰⁰ arasında ratsionnin’ 15-20% tin, tu’slik awqat ratsionnın’ 35% tin quraydı, keshki awqat 19⁰⁰-20⁰⁰ de awqat ratsionnın’ 20-25% tin qurawı kerek.
Awqatlanıwdı tuwrı sho’lkemlestiriw u’lken a’h’miyetke iye. Orta mektep oqıwshıları 4 ma’rte, a’zzi balalar tez-tez awqatlanıwları za’ru’r. Awqatlang’anda jeke gigienag’a stoldın’ a’tirapında o’zin tutıwg’a, dasturqannın’ go’zzallıg’ına itibar beriliwi kerek.
Turmısta awqattan za’h’a’rleniw jiyi ushırasıp turadı. Za’h’a’rleniw bakterial h’a’m bakteriyasız bolıp bo’linedi. Salmonellez. Bakterial za’h’a’rleniwdin’ tu’rine jatadı. Bul salmonellalar tu’sken awqattı qabıllag’anda rawajlanadı. Bunday awqat tu’rlerine go’sh, ma’yek, su’t o’nimleri jatadı. Bunnan basqa asxana u’skenelerinde de (pıshaq, kesiw taxtası, stol h’a’m t.b) qoldada bul mikroblar bolıwı mu’mkin. Olar shıbın, tıshqan, kemiriwshiler, iyt, pıshıq arqalıda jug’adı. Za’h’a’rleniwdin’ belgileri. aradan bir ku’n o’tkennen keyin o’t qaltanın’ a’tirapında awırıw payda boladı, ju’regi aynıydı, qusadı, ishi o’tedi, bası awırıydı, qaltıraydı, suwıq ter basadı.
Botulizm. Ta’biyatta ken’ tarqalg’an botulinus tayaqshası menen za’h’a’rlengen awqattı qabıllawdın’ aqıbetinde adam o’tkir za’h’a’rlenedi. Adamg’a za’h’a’rli konservalar, zamarrıq, duzlang’an balıq, du’tlengen o’nimler, go’sh arqalı jug’adı. Bir neshshe saat o’tkennen keyin za’h’a’rleniwdin’ belgileri payda boladı, bulshıqetler bosasıp, ko’z ko’rmey qaladı, awzı kewip so’ylewi h’a’m jutınıwı qıyınlasadı. Son’ınan dem alıwı qıyınlasıp, nawqas qaytıs bolıwı mu’mkin.
Stafilakokklardan za’h’a’rleniw. Terisine jara shıqqan, angina h’a’m konyuktivit penen awırg’an adamlar infektsiya tasıwshı esaplanadı. Keselliktin’ mikrobları adamnın’ tamag’ında murınının’ sliz perdesinde, terisinde, isheginde boladı. Bul mikroblar sutte, balıq o’nimlerinde, miywe, palız eginlerinde de boladı. Keselliktin’ belgilerinen: nawqas qusadı, qarnında awırıw payda boladı, ıssılıg’ı ko’teriledi.
Dizenteriya. Dizenteriya, dizenteriya tayaqshaları arqalı jug’adı, a’sirese patas qol arqalı o’tedi, h’a’m og’ada jug’ımlı esaplanadı. Bala tez waqıttın’ ishinde suwsızlanıp qaladı, temperaturası ko’teriledi, ishi o’tedi, ayırım jag’daylarda u’lken da’reti qan aralas boladı.
Bakteriyasız za’h’a’rleniw ge zamarrıqtan, qorg’asınnan, badam, erik, qa’reli h’a’m shabdaldın’ da’nesinen za’h’a’rleniwler jatadı.
Awqattan za’h’a’rleniwdin’ aldın alıw ushın azıq-awqatlıq zatlardı tuwrı saqlaw, sanitariya h’a’m gigiena, jeke gigiena qag’ıydalarına boysınıw kerek.