Kamilova zebiniso nusrat qizi son tushunchasining rivojlanish tarixi va istiqbollari

 
I. NATURAL SON TUSHUNCHASI 
“Natural son” terminini birinchi bo`lib Rim davlat arbobi, faylasuf 
matematika va musiqa nazariyasida qator ilmiy ishlar muallifi Boesiy (480 – 524 
гг.) kiritgan, ammo ungacha grek matematigi Nikomax natural sonlarga “tabiiy 
sonlar qatori” deb baho bergan edi.
“Natural son” tushunchasini hozirgi zamon tilida fransuz matematigi 
Dalamber (1717-1783 y.) ko`p marta foydalangan.
Matematik tarixchi olimlar son haqidagi dastlabki tushunchalar tosh asri 
davrida oziq-ovqatni faol yetishtirish va yig`ishtirish jarayoni bilan eramizdan 10 
000 yil avval paydo bo`lgan deb hisoblashadi. Sonli terminlar shakllanishi juda 
sekin ravishda rivojlana boshlagan va zarurat uchun foydalanishda qo`llanilgan. 
Qadimgi insonning sonni abstrakt (xayoliy) tasavvur etishigacha juda ko`p yillar 
bosib o`tishi talab etilgan. Ular uchun dastlab “bir” va “ikki” sonlari yetarli 
bo`lgan. Qolgan miqdorlar ular uchun noma’lumligicha qolgan va umumiy 
ravishda “ko`p” tushunchasiga mujassamlashgan.
Mahsulotlarni ishlab chiqarishning o`sishi, turli ob’yektlarning qo`shilishi 
kundalik hayotda ularni hisobga olish zarurati natijasida yangi: “uch”, “to`rt” ... 
sonlarini paydo bo`lishiga sabab bo`ldi. Uzoq vaqtlargacha sonlar bir – yetti sonli 
oralig`ida chegaralangan.
Yetti soni bilan bog`liq afsonayu-asotirlar davrlar osha o`z qiymatini 
yo`qotmasdan bizgacha yetib kelgan. 
Masalan, ko`pgina xalq ertaklarida tabib: “Ushbu tayyorlangan dorini yetti 
kun davomida yetti mahaldan yetti tomchidan ichish kerak”, - deb ta’kidlaganini 
barchamiz o`qiganmiz va og`zaki ijod namunalarida guvoh bo`lganmiz. Huddi 
shunga o`xshash yetti soni bilan bog`liq juda ko`plab misollarni keltirish mumkin: 
Yetti kun bir hafta; 
Dunyoning yetti mojizasi; 
Yetti ajdodingni bilishung kerak; 

---

10 
Yetti o`lchab bir kes; 
Yetti qadam orqaga va yetti qadam oldinga; 
Yetti yulduz va hakazo... . 
Dunyo ishlari va tashvishlarini tushunish qiyinlashishi bilan yangi sonlarni 
kelib chiqishiga sabablar paydo bo`ldi. Shunday qilib, sonlarning yangi chegarasi 
qirq soni shakllangan. Qirq soni bilan bog`liq xalq maqollari, afsonalari va 
rivoyatlari paydo va bizgacha yetib kelgan: 
Qirq kechayu, qirq kunduz; 
Qirq qaroqchi; 
Yigitga qirq hunar ham oz; 
Qirq qiz; 
Qirq kunlik chaqaloq ... 
Shu kabi qirqta qirq ya’ni 1600 sonigacha sonlar oralig`i kengayishi 
kuzatilgan. Qirq soni chegarasida miqdorlarni o`lchashning rus o`lchamlarida ham 
kuzatish mumkin. Bir pud 40 fund, qirq paqir sig`imli qirqlik bochka va hakazo.
“Oltmish” soni tarixi haqida so`z ketganda Vavilon (Bobil-hozirgi Suriya va 
Iroq territoriyalari), fors, grek afsonalarida eng katta va mukammal son sifatida 
afsonalar vujudga kelgan. Vavionliklar oltmish sonini ilohiy son deb qarashgan. 
Vavilon shohi Novuxodonsor saroyining oltmish tirsak o`lchovli balandligida oltin 
but joylashtirilgan. Bu kattalik asosisida 300, 360 sonlari paydo bo`lgan. 
Vavilonlikarning oltmishlik sonoq sistemasi elementlari sifatida burchakning 
garadus o`lchovi, vaqt o`lchovi kabilar bizgacha yetib kelgan.
Navbatdagi sonlarning chegarasi slavyan xalqlarida 10 000 ga teng bo`lgan 
“t’ma” (qadimgi greklarda bu “miriada”) va unga o`ziga o`zining ko`paytmasi 
100 000 000 chegarasida sonlar mavjud deb hisoblashgan. Slavyanlar “Katta son” 
yoki “katta hisob” deb ataluvchi boshqa sistema bilan ham ish olib borishgan. Bu 
sistemada “t’ma” 10
6
ga teng bo`gan, unga bog`liq sonlar “legion” – 10
12
, “leodr” 
– 10
24
, “voron” – 10
48
, “koloda” – 10
96
deb atalgan. Bu sondan katta son mavjud 
emas ded hisoblangan.

---

11 
Antik davrda Arximed (er.avv. III asr) “qum donalarini sanash” misolida 
8х10
16
sonigacha keltirgan bo`lsa, Zenon Eleyskiy (er.avv. IV asr) o`zining 
paradokslarida son cheksiz davom etishini aytgan.
Umuman olganda, son – matematikaning asosiy tushunchalaridan biri 
bo`lib, kishilarning amaliy ehtiyojidan kelib chiqqan deyish mumkin. Bu yerda 
natural sonlar ushbu ehtiyojlarning dastlabkisi deyishga haqlimiz. Natural son 
buyum va turli narsalarni sanash ehtiyoji tufayli vujudga kelgan.