Kadrlar tayyorlash milliy dasturi ni amalga oshirish uzluksiz ta’lim tizimining tuzilmasi va mazmunini zamonaviy fan yutuqlari va ijtimoiy tajribaga tayangan holda tub islohotlarni ko’zda tutadi

Berilgan: BBCC, bbcc- oq; BBCc, BbCC-qoramtir, BBcc, BbCc-oraliq; Bbcc, bbCc-oqish.
Masalaning ishlanishi:
Fenotip: oqish teri oraliq teri
Genotip: P ♀ Bbcc x ♂ BbCc
Gameta: Bc, bc x BC, Bc, bC, bc

♂ ♀	BC	Bc	bC	bc
Bc	BBCc-qoramtir	BBcc-oraliq	BbCc-oraliq	Bbcc-oqish
bc	BbCc-oraliq	Bbcc-oqish	bbCc-oqish	Bbcc-oq

Javob: ♀ Bbcc, ♂ BbCc
2-masala. Jag’-jag’ o’simligining mevasi uchburchak va tuxumsimon shaklda bo’ladi. Mevaning tuxumsimon shakli retsessiv holda nasldan-naslga o’tadi. Uchburchak mevali digeterazigota ikkita jag’-jag’ (Copcella bursa pastoris) o’zaro chatishtirib, F1 da 640 ta o’simlik olingan:
a) ulardan nechtasi uchburchak mevali;
b) nechtasi tuxumsimon mevali bo’lgan;
d) Agar F1 dagi duragaylar o’zaro chatishtirilsa, F2 da nechtasi uchburchak mevali bo’ladi;
e) Nechtasi 15:1; f) Nechtasi 3:1 nisbatda ajraladi.
Masalaning ishlanishi: Berilgan: A1a1A2a2 - uchburchak
Fenotip: uchburchak uchburchak
Genotip: P ♀ A1a1A2a2 x ♂ A1a1A2a2
Gameta: A1A2, A1a2, A1A2, A1a2,
a1A2, a1a2, x a1A2, a1a2,

♂ ♀	A1A2	A1a2	a1A2	a1a2
A1A2	A1A1A2A2 Uchburchak	A1A1A2a2 uchburchak	A1a1A2A2 uchburchak	A1a1A2a2 uchburchak
A1a2	A1A1A2a2 Uchburchak	A1A1a2a2 uchburchak	A1a1A2a2 uchburchak	A1a1a2a2 uchburchak
a1A2	A1a1A2A2 Uchburcha	A1a1A2a2 uchburchak	a1a1A2A2 uchburchak	a1a1A2a2 uchburchak
a1a2	A1a1A2a2 Uchburchak	A1a1a2a2 uchburchak	a1a1A2a2 uchburchak	a1a1a2a2 tuxumsimon

Pennet kataklarida ikkita digeterazigota chatishtirishdan olingan F1 keltirilgan. Ularni analiz qilganimizda 15/16 qismi uchburchak, 1/16 qismi tuxumsimon mevali ekanligi ma’lum bo’ldi.
Javob: a) F1 da olingan 640 ta o’simlikning (640/16=40): a) 600 tasi uchburchak mevali; b) 40 tasi tuxumsimon mevali; d) 280 tasi uchburchak mevali; e)160 tasi 15:1; e) 160 tasi 3:1 nisbatda ajraladi.
3-masala:TovuqIar oyog‘ida pat bo‘lishi ikki juft noallel gen tomonidan
belgilanib nokumulativ polimer tipda irsiylanadi. Agar genotipda dominant gen bo‘lsa, tovuq oyog‘ida pat hosil bo‘ladi, agar genlar retsessiv bo‘lsa, pat hosil bo‘lmaydi, oyog‘ida pati yo‘q tovuq dominant gomozigotali patli xo‘roz bilan chatishtirilganda F1 da 120 ta, F2 da 1120 ta jo‘ja olindi, F2 avlodning nechtasi digomozigotali bo‘ladi?
Masalaning ishlanishi:
Berilgan: A1_A2_, A1_a2a2, a1a1A2_-- patli oyoqli; a1a1a2a2—patsiz oyoqli:

1. 
   Fenotip: patsiz oyoq patli oyoq
   

Genotip: P ♀ a1a1a2a2 x ♂ A1A1A2A2
G ameta: a1a2, x A1A2,
F1 --- A1a1A2a2—120 ta 100% Patli oyoqli tovuq-xo’rozlarni o’zaro chatishtiramiz;

2. 
   Fenotip: patli oyoq patli oyoq
   

Genotip: P ♀ A1a1A2a2 x ♂ A1a1A2a2
Gameta: A1A2, A1a2, a1A2, a1a2, x A1A2, A1a2, a1A2, a1a2
F2

♂ ♀	A1A2	A1a2	a1A2	a1a2
A1A2	A1A1A2A2 Patli oyoq	A1A1A2a2 Patli oyoq	A1a1A2A2 Patli oyoq	A1a1A2a2 Patli oyoq
A1a2	A1A1A2a2 Patli oyoq	A1A1a2a2 Patli oyoq	A1a1A2a2 Patli oyoq	A1a1a2a2 Patli oyoq
a1A2	A1a1A2A2 Patli oyoq	A1a1A2a2 Patli oyoq	a1a1A2A2 Patli oyoq	a1a1A2a2 Patli oyoq
a1a2	A1a1A2a2 Patli oyoq	A1a1a2a2 Patli oyoq	a1a1A2a2 Patli oyoq	a1a1a2a2 Patsiz oyoq

Javob: F2 da 1120 ta jo’ja olingan bo’lib, har bir genotip bo’yicha 1120/16=70 tadan jo’ja olingan va ulardan digomozigotalisi 2*70=140 taga teng.
Mustaqil ishlash uchun masalalar:
1-masala: Quyonlarning Baron zoti quloq suprasining uzunligi 28 sm, boshqa zotniki 12 sm ga teng. Agar quloq suprasining uzunligi ikki juft dominant genga bog’liq, deb faraz etsak va Baron zotining genotipi D1D1D2D2, Ikkinchi zotniki d1d1d2d2 bo’lsa, ularni o’zaro chatishtirish natijasida olingan F1 duragaylarning quloq suprasi necha sm bo’ladi? Agar F1 duragay quyonlarning urg’ochi va erkagi o’zaro chatishtirilsa, F2 da: a) nechta genotipik; b) nechta fenotipik sinf hosil bo’ladi; d) quyonlardan necha qismining quloq suprasi xuddi Baron zotnikidek uzun bo’ladi.
2-masala: Makkajo’xorining so’tasi 20 va 8 sm uzunlikda bo’lgan ikkita navi chatishtirilgan. Agar har bir dominant gen so’taning 5 sm, retsessiv gen 2 sm uzunligini namoyon etsa, u holda: a) F1 da so’ta uzunligi qancha bo’ladi; b) 3 ta dominant genli formalar F2 dagi 960 ta o’simlikdan necha qismini tashkil etadi.
3-masala: Odatda bo’yning uzunligi kumulyativ polimer genlarning o’zaro ta’siri tufayli nasldan-naslga o’tadi. Agar muhitning ta’siri e’tiborga olinmasa, u holda bunday genlarni A1A1A2A2A3A3 va a1a1a2a2a3a3 bilan ifodalash mumkin. Agar odamning biror populyatsiyada barcha genlar dominant bo’lsa, bo’y 180 sm, barcha genlar retsessiv bo’lgan taqdirda bo’y 150 sm ga teng bo’ladi; a) 3 ta gen bo’yicha geterazigota odamlarda bo’yning uzunligi qancha bo’ladi. b) 150 sm bo’yli ayol 165 sm bo’yli erkakka turmushga chiqqan va 4 ta farzand ko’rgan bo’lsa farzandlarning bo’y uzunligini aniqlang.
15-§. GENLARNING KO’P TOMONLAMA TA’SIRI- PLEYATROPIYA
Genlarning ko‘p tomonlama ta’siri pleyotropiya deyiladi. Genlarning pleyotrop ta’siri biokimyoviy tabiatga ega: bitta gen nazorati ostida hosil bo‘ladigan bitta oqsil – ferment nafaqat bitta belgining yuzaga chiqishiga, shuningdek, boshqa turli xil belgi va xususiyatlarga ham ta’sir etib, ularda o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Genlarning pleyotrop ta’siri birinchi marta G. Mendel tomonidan aniqlangan, bunda u to‘q qizil gulli o‘simliklarning barg qo‘ltig‘ida qizil dog‘larni, urug‘ po‘sti esa kulrang yoki qo‘ng‘ir rangda bo‘lishini kuzatgan. Bunday belgilarning rivojlanishi bitta irsiy omil (gen) ta’sirida amalga oshadi.
Odamda retsessiv irsiy kasallik – o‘roqsimon anemiya uchraydi. Gemoglobin molekulasida aminokislotalardan birining o‘rin almashib qolishi eritrotsit shaklining o‘zgarishiga olib keladi. Shu bilan bir vaqtda yurak-qon tomir, nerv, ovqat hazm qilish, ayirish sistemalarida chuqur o‘zgarishlar yuzaga chiqadi. Mazkur kasallik bo‘yicha gomozigota organizm bolalikda nobud bo‘ladi.
Shunday qilib, «gen belgining rivojlanishini belgilaydi» degan ibora ma’lum darajada shartlidir, chunki genning ta’siri boshqa genlarga bog‘liq. Genlarning o‘zaro ta’siri yuzaga chiqishiga tashqi muhit omillari ham ta’sir ko‘rsatadi.
Namunaviy masala:
1-masala: Qorako’l qo’ylarining kulrang junli sovliq va qo’chqorlari chatishtiriligan. F1 ning genotipini va fenotipini aniqlang.