Jurnalistikasi

V II bob.
X V -X V I ASRLARDA Y EV R O PA M ATBUO TI
1-fasl.
Kitob chop etishning ta rq a lish i va iik matbuot 
kurtakiarining paydo b o iis h i
M atbaa ishi an c h a uzoq va m urakkab tarixga ega. Ingliz olim iarid an
Y elizabet Eyzenshteyn (Yelizabeth E isenstein) o 'zin in g 1979-yilda c h iq q a n
ikki jildlik «Bosm a matbuot o ‘zgarish om illarid an biri sifatida» («The 
P rinting Press as an Agent of C hange*) asarid a bosm a naslir texnikasining 
qanday paydo b o ‘lganligi va u o 'zid a n keyin nechog'lik kuchli ta ’sir va 
ijobiy sam ara qoldirgani borasida b irm u n c h a batafsil m a’lum otlar keltirgan. 
M uallif m atb u o t tarixi bilan uzviy b o g 'lag an hold a Italiyada kurtak yozgan 
Renessans qay ta riq a butun Y evropa m iqyosidagi U yg'onish darajasiga 
ko‘tariigani, protestant Reform atsiyasini yuzaga keltirib, katolik d in i 
am aliyotining qayta shakllanishiga t a ’sir k o ‘rsatgani, dunyo G 'a rb iy
Yevropani yangidan kashf etishiga zam in hozirlagani, oilalarning kun d alik
hayot tarzidan to rtib butun davlat siyosatiga tu b o'zgarishlar olib kirgani, 
a w a l misli k o ‘rilm agan darajada bilim tarqalishiga om il bo ‘lib, o m m aviy 
savodxonlikni jiddiy majburiyat m asalasiga aylantirgani ham da o x ir- 
oqibatda ijtim oiy va intellektual hay o tn i b utkul o ‘zgartirib yuborgani 
haqida yozadi.
Y ana ingliz olim iaridan M arshall M aklyueti (M arshall M acluhan) 
o ‘zining «The G utenberg Galaxy» (G u te n b e rg galaktikasi, 1962), « U n ­
derstanding M edia* (Ommaviy ax borot vositalarini tushunish, 1964) 
asarlarida, Jo rj Steyner (George S teiner) esa «Language and Silence* (T il 
va sukunat, 1967) kitobida asosiy e ’tib o m i kitob ch o p etishning n ih o y a td a
sirli va m urakkab usullari ilmu m a ’rifatga q an c h alik kuchli ta ’sir qilganiga 
qaratishadi.
B unday t a ’sirni biz kishilik ja m iy a ti tarixida m atbaachilik s a n ’a ti 
paydo b o 'lish id a n oldingi ham da keyingi davrlardagi rivojlanish s u r’a ti 
bilan chog‘ishtirish orqali aniqlashim iz m u m k in . Z ero, insoniyat m in g
yillar davom ida h a r xil rasm va naqshlarni tu rli jism lar yuzasiga o ‘yib y ozib 
kelgan. V II—V III asrlardan boshlab esa X itoy, Koreya va Y apo n iy ad a 
so‘zli m a tn la m i dastlab yog'ochlarga b o ‘rttirib o ‘yib yozislmi yo ‘lg a 
qo'yishgan (K arter, 1955). Shunga q ara m ay , XV asrda alifbo h arflarin i 
chop etishning ixtiro qilinishi m atbaachilik tarixidagi asosiy taraq q iy o tg a 
tu rtk i bergan o m il b o ld i.
K itob c h o p etish bobidagi ixtirosi q an c h a lik katta aham iyatga e g a
ekanligini d a s ta w a l nem is kashfiyotchisi G u ten b e rg n in g o ‘zi ham ta s a w u r
qilm agan edi. U yaratgan uskunasini m axfiy tutishga, u n d a c h o p
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

etilayotgan m a h su lo tlar iloji boricha q o ‘lyozm a nusxalarga o ‘xshash 
b o ‘lishiga harakat qilgan. A m m o u q o ‘llagan m exanizatsiyalashgan m atbaa 
usuli o ‘sha davr u c h u n k atta yangilik bo'lib, b arc h a texnik va estetik 
talablarga to ‘la javob b e ra r edi.
O radan bir q a n c h a yillar o 'tg a n d a n so'nggina b u im koniyat ro‘yobga 
c h iq d i va o ‘z davrida k atta o 'zg arish ham da yangilanishlarga sabab bo'Idi. 
G u ten b e rg P ete r ShyofTer bilan birgalikda o ‘z bosm axonasidan so'nggi 
b o ra k atta foyda ko ‘rg a n d a n keyin, ayrim sabablarga k o ‘ra o ‘z korxonasini 
Io g an n Fustga to p sh irish g a m ajbur b o ‘ladi. G ernsxaym Uk P ete r ShyofTer 
(1 4 3 0 -1 5 0 3 ) a w a l P arijd a x a tto t bo'lgan va keyinchalik am aiiy m at- 
b aachilik ishini m uvaffaqiyatli boshqargan. Fust esa kitob savdosi bilan 
sh u g 'u lla n ib kelgan. U la r G utenbergga o'xshab o ‘z m ahsulotlarini maxfiy 
(an o n im ) ta rz d a c h o p e tm a y , balki undan farqli ravishda, 1457-yili M ayns 
sh a h rid a o ‘z n ash r belgisiga ega yangi firm ani tashkil qilishdi. M azkur 
belgini inkunabulalar c h o p etilg an davm ing eng yaxshi kitoblaridan biri -
1462-yiida chiqarilgan 48 sahifalik Bibliyada k o 'rish im iz m um kin. M azkur 
k itob dum aloq gotik (q iy a) shakldagi harflarda chop etilgan.
ShyofTer n ih o y a td a iste’d odli h a rf teruvchi-rassom edi. U birinchi 
m a rta Sitseronning «D e Officiis» (Burch haqida) nom li kitobini grek 
alifbosidan lotin alifbosiga o ‘tk azad i va 1465-yilda nash rd an chiqaradi. 
F u stn in g qiziga u ylangan P e te r ShyofTer qaynotasi 1465-yilda Parijga 
qilgan safari chog‘id a vabo kasalidan vafot etgach, bosm axonaning yagona 
xo'jayiniga aylanadi h a m d a tu rli ham korlar bilan aloqalarini kengaytirish 
o rq ali korxonasi faoliyatini k a tta muvaffaqiyatlar bilan dav o m qildiradi.
1470-yilga kelib u o ‘z bosm axonasida nashrdan ch iq q an 21 nom dagi 
kito b lar ro'yxatini e ’lo n qiladi. U ning eng yaxshi m ahsulotlaridan biri 
sifatida lotin tilidagi «G erbariy* (1484) kitobini keltirish m um kin. 0 ‘sim - 
liklar tasviriga boy b u k itob keyinchalik sh u turdagi nashrlar keng 
m iqyosda chiqarila bosh lash ig a tu rtk i bo ‘ldi.
ShyofTer bosm axonasini keyinchalik uning o ‘g ‘illari va nabiralari 
boshqardi. Biroq sh u n i a lo h id a t a ’kidlash kerakki, Io g an n F ust va P eter 
ShyofTer chop etgan m a h su lo tla r, eng aw alo, jah o n g a ilk bora yangi ixtiro 
h aq id a xabar berdilar.
XV 
asrda o ‘z univ ersitetig a ega Kyoln shahri sxolastik ilohiyatshu- 
noslik (teologiya) m a rk a z la rid a n biriga aylandi. S hah ard a ham m asi bo ‘lib 
29 n o sh ir ish olib b orib, asosan lotin tilidagi diniy kito b lar ch o p etila r edi. 
U la r nafaqat S him oliy G erm a tiiy a va N iderlandiyaga, hattoki Angliyaga 
h a m yetib borardi.
0 ‘sha davrda k ito b n a s h r etish borasida G erm a n iy ad a n tashqari 
b irm u n c h a m u h im o ‘rin tu tg a n Italiyada ko‘plab n em is m atbaachilari o ‘z 
bosm axonalarini o ch g a n ed ilar. K onrad Sveyxeym, A rnold P annars, Ulrix 
G a n sh u la r ju m lasid an b o ‘lib, u la r inkunabulalar davrida b u yerda o ‘z 
e ta k c h i m avqelarini sa q lab qoldilar. M am lakatda o ‘z m atbaachilik sa n ’ati 
bilan asosiy o ‘rin n i egallagan V enetsiya shahri ushbu so h a d a xalqaro m ay- 
d o n d a ham m ashhur edi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Fransiyada ilk nashriyot uyi tashkil etilish in in g o ‘ziga xos tarixi bor. 
Albatta, bu yerga m atbaa m ahsulotlarini k eltirish aw aldzm nem islar to m o -
nidan am alga oshirilgan, biroq bunday savdo alo q alari natijasida Fransiya 
ham te z orad a o ‘z m atbaachilari va kitoblariga ega b o ‘ldi. Bosm axona 
ochish tashabbusi ilk bora Sorbonna u n iv ersitetin in g insonparvar olim lari 
tom onidan 
0
‘rtaga tashlandi. N ihoyat, 1470-yili professor logann X eylin 
va G ilom Fishe ne mis m atbaachilari U lrix G e rin g , M ixael Friburger va 
M artin K ransni o ‘zlari uchun universitetda bosm axona ochib berishga 
ko‘ndirishdi. H am korlar uch yil m obay n id a o lim buyurtm achilarning 
asarlarini lotin tilida chop etish bilan m ash g ‘u l b o ‘ladilar. U lar P arijdan 
k o'ch ib ketgach esa, m atbaachilar iqtisodiy jih a td a n m ustaqillikka erishib, 
gotik harfli diniy kitoblam i chiqara bosh lash ad i. Keyinchalik m azk u r 
ham korlik h am b aib o d bo'lib, ishni G erin g b ir o ‘zi davom ettiradi. B iroq 
bu davrga kelib fransuzlam ing 
0
‘zlari h am bo sm ax o n alar ocha boshlagan 
edilar va 1473-yilda Paske Bonom m fransuz tilid a chiqarilgan «G randes 
C hroniques de France» (Fransiyaning k atta xronîkasi) nom li ulkan 
bichim dagi u ch jildlik kitob nam oyishini o 'tk a z a d i.
Inkunabulalar davrining so‘nggi o ‘n yilligi P arijda m atbaachilik ishi 
nihoyatda gullab-yashnagan davr b o ‘ldi. Bu d av rd a hattoki tu rli-tu m a n
bezakli badiiy xarakterdagi kitoblar, risar ro m an lari, hikoyalar to ‘plam lari, 
shuningdek, an tik davr mualliflarining tarixiy xronikalari va asarían fransuz 
tiliga tarjim a qilinib, chop etildi.
Shundan kelib chiqib aytish m um kinki, k ito b nashr etish ishlarining 
b u tu n Y evropa bo'ylab keng q uloch yozishi 
Italiyada boshlangan 
U yg‘onish davrining Yevropaga tarqalishiga m a ’lum m a ’noda yordam
berdi. X uddi shuningdek, Uyg‘onish davri t a ’sirid a aw aliga asosan diniy 
m azm undagi varaqalar va kitoblar nashri b ila n boshiangan m atbaachilik 
ishi keyinchalik iqtisodiy va m a’naviy ehtiyoj sababidan dunyoviy xarak­
terdagi turîi kitoblam i chop etishga h am o lib keldi. C hunki om m aviy 
auditoriyaga tezkor va kuchli ta ’sir eta olishning bunday yo'li o ‘z -o ‘zidan 
nafaqat din peshvolariyu ruhoniylami, balki olim lar va yozuvchilami — o ‘z 
davrining ilg‘o r ziyoli kishilarini ham qiziqtirib q o ‘ygan edi. Buni Fransiyada 
matbaachilikning paydo bo‘lish tarixi misolida ko‘rishimiz mumkin.
XV 
asrning birinchi yarmida Y evropa m am lakatlarida bir necha o*n 
mingga yaqin kitob mavjud edi. B osm a usk u n an in g kashf etilishi va 
m atbaachilik ishining keng yoyilishi natijasid a kitoblar soni misli k o ‘ril- 
m agan sur’atd a o ‘sa boshladi. Asr oxirlariga kelib Y evropada ja m i 30— 
42 nom da kitoblar nashrdan chiqqan b o 'lib , u la rn in g um um iy adadi 9 m il- 
liondan ortiq edi.
C hop etish uskunasining ixtiro q ilinishi o ‘z - o ‘zidan jurnalistikaning 
paydo b o ‘lishidagi eng m uhim om illardan biri b o 'lib xizm at qildi. U inson 
faoliyatining b arc h a sohalariga va ayniqsa, jum alistikaga katta ta ’sir 
ko‘rsatdi. C h unki ch o p etish uskunasi b o ‘lm ag an d a, jum alistik a bu q a d a r 
te z rivojlanm as edi. M azkur uskuna lining om m aviyligi va tezkorligini 
ta ’m inladi. Bu xususiyatlarsiz esa ju m a listik a ja m iy a td a o ‘ziga xos faoliyat 
turi sifatida yashay olmaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shunday qiiib, « n e m is sa n ’ati» deb nom oigan m atbaachilik ishi 
paydo b o ‘lgach, b irin c h i o ‘n yilliklardayoq nafaqat ne m is aholining, balki 
b u tu n Y evropa va ja h o n m adaniyatining m ulkiga aylandi. Buni keyingi 
asrlarda so d ir b o ‘lgan v o q e a la r ham tasdiqlaydi.
2-fasl.
QoMyozraa varaqalar
G arch i XV a s rd a b o sm a uskuna ixtiro qilingan b o ‘lsa ham , barcha 
yangiliklar asosan q o ‘lyozm a usulda tarqatilar edi. Jurnalistika shaklla- 
nishining ilk b o sq ic h la rin i uning bozor iqtisodiyoti davrida butunlay 
shakllanib ulgurgan aso siy taraqqiyot mayllari belgilab berdi. M a ’lum ki, 
dastlab yorqin tijo riy x ara k terg a ega b o ‘lgan ju rn alistik a o ‘sha vaqtda yangi 
tashkil topayotgan b a n k va ishlab chiqarish kapitali bilan uzviy bog'liqlikda 
rivojlanib bordi. XV—X V I asrlarda axborot ta rq a tish havaskorlik m ashq- 
laridan n ihoyatda o b r o i i va sam arali tadbirkorlik, kasb turiga aylandi. 
Y angiliklar savdosining avj olishi Venetsiyada «Avizo» deb atalagan 
qo'lyozm a gazetad an b o sh la n g an va bu turdagi n ashrlam ing ilk bora tar- 
qatilishi 1566-yilga t o ‘g “ri kelib, faqat V enetsiyada em as, balki G erm a- 
niyada h am k u zatilgan. Leypsig, Nyiirnberg, Strasburg, Augsburg, F ra n k ­
furt nafaqat G e rm a n iy a n in g yirik savdo va universitet (oliy t a ’lim ), balki 
axborot m arkazlariga h a m aylandi. Nyurnbergni «G erm aniyaning ko‘zi va 
qulog‘i* deb a tag a n d a L y u te r aynan shuni nazarda tu tg an b o ‘lishi ehtim ol.
0 ‘sha • davrda q o ‘lyozm a yangiliklar axborotnom asi (vedom osti)ni 
tarqatuvchi F ugerlar b y u ro si nihoyatda shuhrat q ozondi. U lar tom onidan 
ko ‘chirilgan, hozirgi k u n d a g i gazetalam ing o ‘sha davrdagi k o ‘rinishlari deb 
baholash m um kin b o ig a n q o iy o z m a varaqalar 1568—1605-yillar oralig'ida 
Y evropaning b arc h a qism larig a keng tarqalar edi. F ugerlam ing Leypsigda 
joylashgan savdo uyi a m a ld a Yevropaning b arc h a davlatlari, qirollar 
qarorgohlari, k n yazlildar, savdo tashkilotlari va h atto k i R im dagi patritsiylar 
u ru g 'i birlashm asi (k en g a sh i — Р им ская кури я) bilan tijoriy aloqalarni 
keng y o ‘lga q o ‘yishga erishgandi. Bu, shubhasiz, o ‘sha davrda Fugerlar 
axborot tarq atish x iz m ati yuqori darajada bo ‘lganini k o ‘rsatadi. M azkur 
byuroning rahbarlari, ishchi-xizm atchilari Y evropa siyosiy va tijoriy 
hayotiga oid b arc h a v o q ea la rd a n boxabar b o ‘lishga intilishardi.
0 ‘sha vaq tlard a h a m ax borot tadbirkorlar to m o n id a n sotiladigan 
asosiy tovarga aylanib ulgurgan edi. Leypsigda yashovchi xattotlarning 
asosiy qism i b arc h a x a b a rlarn i ko ‘chirib yozishardi va u n i m azkur tovar 
u ch u n har yili m axsus m ablag‘ to 'la b turadigan obunachilarga yetkazib 
berishardi. F ugerlar b y u ro sin in g m ehnati bugungi kundagi axborot ag en t- 
Hklari faoliyatm ing ilk k o ‘rinishi edi desak, xato b o ‘lm aydi. S hu n d an kelib 
ch iq ib aytish m u m k in k i, b u n d a y axborot tarqatish bilan maxsus shu g 'u l- 
lanuvchilar faoliyatiga X V asrdayoq asos solingan h a m d a ushbu ishning 
asosiy tam oyillari ishlab chiqilgan.
U yg'onish d av rid a G erm a n iy ad a «lyuter* deb nom lan g an va fanda 
«uchar varaqalar* a ta m a si bilan m ashhur boMgan q o ‘lyozm a yangiliklar 
varaqalari n ihoyatda k en g tarqalgan. Qiziqarli jih a ti shundaki, u lam ing
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b a ’zilari bosm axona egalari tom onidan c h o p etish uskunasida ko‘paytirilib, 
yarm arkalar (bozo.r joylari)da tarqatilardi.
X o‘sh, b u varaqalarda nim a haqida y o zilar edi? U larda, birinchi 
navbatda, d in iy kelishmovchiliklar, siyosiy hodisalar, epidem iyalar, ro ‘y 
berishi m um kin bo'lg an g‘ayrioddiy yangiliklar, tabiiy ofatlar, tabobatga 
oid va boshqa turdagi axborot o ‘rin o la r edi. A xborot tahJil etilm ay, 
qanday bo'Isa, shunday yoritib berilardi. S hov-shuv unsurlari ju rn alistik a 
tarixiy taraqqiyotining o ‘sha pallasidayoq tijo riy m uvaffaqiyatning eng 
m uhim shartiga aylanib ulgurgandi.
U slub, m u a llif ti!i va uning shaxsi ju m a lis t ijodining m uhim un su ri 
hisoblanm asdi. T il va uslub jih a td a n n ih o y a td a jo ‘n bo ‘lgan «uchar 
varaqalar* m a zm u n a n ham sayoz va sodda b o ‘lardi. Bu, ayniqsa, mablag* 
orttirish m aqsadida chiqarilgan yangiliklarga xos edi. Siyosiy ju rn alisti- 
kaning dastlabki nam unalari sifatida M y u n ser va’zlarini ham da G u tte n
qalam iga m ansub «Yovuz odam larning m aktublari»ni tilga olish m um kin, 
chunki b unday varaqalarda publitsistik 
m a h o ra t 
nishonalari ko ‘zga 
tashianib turardi. Biroq G erm aniyadagi qoM yozma varaqalar san o atin in g
asosiy qism i til va ijodiy uslub bobida hali yaxshi sayqal topm agan edi. 
X uddi shuningdek, m ualliflarning xolisligi va haqiqatgo'yiigiga to 'Iiq
ishonishning o ‘zi h am xavfdan xoli em asdi.
V araqalardan ayrim larining n om lariyoq u lam in g m azm uni q an d a y
bo ‘lganini ko ‘rsatadi: «Bern shahrida misli k o 'rilm ag an suv toshqini t o ‘g ‘- 
risida ajoyib yangilik. Bu Fransiyadan b o sh lan d i va hokazo... N y u rn b erg d a 
N iklas K n o r to m o n id a n chop etildi* yoki «M aastrixt va boshqa jo y la rd an
(yana bir q a n c h a shaharJar ro‘yxati keltiriladi)da jo riy yilning 1 1 iyuligacha 
bo ‘lgan va o ‘zida qahram onona hu ju m lar, otishm alar, to ‘q nashuvlar, 
shturnilar va bosh q a qattiq qam al q ilish d an boshlangan qiziqarli h o d i- 
salarni jam lovchi ishonchli yangi xabar. A xen sh ah rid an 1 iyulda bir yaxshi 
tanish (og‘ayni)im dan olingan. 1579-yilda K yolnda nashr etildi*. Y ana b ir 
misol: «M yunsterdagi anabaptist haqida e n g yangi xabar. V ittenberg. Io sif 
Kler. 1535-y.» va b oshqalar1.
Shular singari q o ‘lyozma varaqalar 
m axsus kishilar-xabarchiiar 
to m o n id an tarqatilardi. H am m a joyda yashab, xab ar tarqatuvchilar m a ’lu - 
m otlarni boy savdogarlar, yirik am aldorlar, universitet va rohibxona u c h u n
maxsus xat shaklida ham tayyorlashardi. Y evropaning turli b u rch a k larid a 
va undan olis h ududlarda yashaydigan x ab a rch ila m in g xizm at haqini sh u
joydagi h om iy kishilar yoxud tashkilotlar to 'la s h a r edi. Bu x abarchilarni 
tashqi xususiy muxbirlarga qiyoslash m u m k in . O ddiy axborotni y ig 'ish , 
qayta ishlash va xabarchilar yordam ida egalariga yetkazish u ch u n u larg a 
o ‘z atroflarida biror turdagi m uxbirlik p u n k tin i tashkil qilib olish z a ru r 
bo ‘lardi.
X abarchilam ing bunday uyushm alari x u d d i hozirgi aloqa sohasi s in ­
gari kom m unikatsiyaning eng m u h im k an a li hisoblanardi. XV asrda S e n -
1 Salamon L. Всеобщая история прессыСПб., 1909. «История прессы. 
Антология* kitobida М.: «Аспект Пресс*, 2001, 74-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

G ellev shahri savdogarlari o ‘z xabar tashuvchilari yordam ida Lindau, 
Ravensburg, U lm , N y u rn b e rg shaharlari orasida doim iy p ochta aloqasini 
yo'lga q o ‘ydilar. K e y in c h a lik aloqaning bu tu n Lion va Fransiyaning 
boshqa shaharlari, sh u n in g d e k , N iderlandiya va Italiyaga h am yoyildi. 
V enesiyadan N y u rn b e rg g a yuborilgan axborot 20 k unda yetib b o rar edi. 
X abarchilar faoliyati p o c h ta aloqalari davlat to m o n id a n m onopoliyalash- 
tirilgunga q ad a r d a v o m etd i. S hu o ‘rinda ta ’kidlash kerakki, hukum atning 
m arkazlashtirilishi va p o c h ta aloqalarini davlat o ‘z nazoratiga olishi, u m u - 
m a n , ju rnalistika ta ra q q iy o tig a m a ’lum darajada salbiy ta ’sir ko'rsatgani 
shubhasiz.
Q o ly o z m a ax b o ro t varaqalari XV—XVI asrlarda Yevropadagi deyarli 
b arc h a davlatlar h u d u d id a am ald a b o iib keldi. B iroq ular, birinchi 
navbatda, nem islar va g o lla n d la r nom i bilan b o g ‘liq. G erm aniyada bunday 
varaqalar Angliya va F ransiyadagiga nisbatan erta ro q paydo b o id i. Xuddi 
shuningdek, bu e rd a hozirgi zam onaviy o ‘quvchi (gazetxon) tasaw uridagi 
bosm a uskuna y o rd a m id a m u n tazam (kundalik yoki haftalik) chiqarib 
turiladigan dastlabki g a z e ta la r ham dunyo yuzini k o ‘rdi.
A m m o ju rn a listik a
taraqqiyotining 
m u h im
bosqichlari 
orasida 
axborotni yig‘ish, ta rq a tish va ch o p etish, uskuna vositasida ko ‘paytirish — 
hall tashkiiiy-bezak b e rish bosqichi edi, xolos. G az eta n in g bugungi kundagi 
ko ‘rinishi an c h a key in yuzag a keldi. U ning bosh lan g 'ich shakllari bo'lgan 
« uchar varaqalar» q a riy b b ir asr m obaynida o ‘z qiyofasini o ‘zgartirib 
borishi natijasida d astla b k i gazetalar hosil b o id i. B unda xaridorlar yoki 
xabarchilarning em as, balki ziyolilarning xizm ati asosiy aham iyat kasb etdi.
A na sh unday k ish ilard an biri avstriyalik M ixail fon Aynsing edi. U 
c h o p etish uskunasi va s o 'z d a n m a ’rifat tarqatish m aqsadida foydalandi. 
Aynsing dastlab m a s h h u r K yoln s ’ezdi m uzokaralaridagi eng mojaroli 
vaziyatlar xususida b a h s yuritu v ch i va o ‘quvchilar q o ‘liga q o ‘lyozm a varaqa 
shaklida yetib b o rad ig a n b arc h a axborot lavhalarini yig‘adi. S o‘ngra 
m azkur ishning m a q sa d -m o h iy a ti va tarixiy taraqqiyot y o 'lin i o 'zin in g bir 
q a to r m aqolalarida aks e ttira d i ham da pirovardida ulam ing barchasini 
«R elatio H istorica» (K y o ln *s’ezdidagi m ojarolar) 
n o m i bilan bir risola 
holiga keltiradi. R iso la K y o ln bosm axonasida bosilib, Frankfurt yarm ar- 
kalarida sotiladi. M a z k u r t o ‘plam m avzusining dolzarbligi ham da ifoda 
uslubining aniq va tu sh u n a rlilig i bilan katta sh u h ra t qozonadi. Bu 
m uvaffaqiyat, a lb a tta , A ynsingni befarq qoldirm aydi va u jum alistik fao- 
liyatini davom ettirad i.
E ndi u faqat K y o ln yig‘in lari bilan chegaralanm asdan, o ‘z asarlarida 
b oshqa siyosiy h o d isa la rn i h a m yorita boshlaydi. B uning natijasi o ‘iaroq 
1588-yüda bosilib c h iq q a n risolasi uzluksiz siyosiy voqealar hisobotini 
q am ra b oladi. U a y n i savdo yarm arkalari boshlanishi arafasida dunyo 
yu zin i ko‘rgani u c h u n u n in g «Hisobotlari* («R elatio») «Yarmarka axbo- 
roti» degan lkkinchi n o m g a h a m ega b o ‘Idi. «Relatio»?am ing chiqish 
davriyligidagi an iq lik h a m d a ijtimoiy-siyosiy m a zm u n ularni gazetalarga 
n ih o y a td a yaqin keltird i. A ynsingning ko'plab davom chilari paydo b o id i 
va «Y arm arka h isobotlari* d eyarli butun G erm an iy a b o ‘ylab tarqaladigan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nashrga aylandi. Shunday bosm axona egalari sirasiga ru h o n iy K onrad 
L autenbax (taxallusi Y akobus F ran k u s) va M aurerlarni h am kiritish m um - 
kin.
XVI—XVII asrlarda q o 'ly o zm a gazetalardan ta sh q ari k o ‘p jihatlari 
bilan birinchi gazetalarni yodga soladigan, o ‘lch am i u n ch a lik katta 
b o 'lm a g an bosm a risolalar: «yangiliklar kitoblari*, b o sm a pam fletlar, 
«axborot varaqalari*, «relatsiyalar* ham da «yangiliklar balladalari» keng 
ch o p etila boshladi. N afaqat m am lakat hududida, balki xorijda ro ‘y bergan 
tu rii-tu m a n hodisalarni tezk o r ravishda aks ettiradigan b u risolalar ilk 
gazetalarga qanchalik yaqin va o ‘xshash boMmasin, quyidagi u c h asosiy 
xususiyatlariga k o 'ra ulardan farq h a m qilar edi:
1) bu xildagi bosm a m ahsulotlar, odatda, birgina voqeaga bag‘ish- 
langan boMardi;
2) ular m untazam likka ega em as edi;
3) asosiy e ’tib o r bezak berishga qaratilardi.
«Yangiliklar to ‘plamlari* b irin c h i gazetalar paydo b o ‘Iishi bilan tezda 
y o ‘qolib ketm ay, hatto XVII asr davom ida ham tarqalib tu rd i.
3-fasl.
Ilk g azetalarning k o ‘rinishi
XVI asr um um an Yevropa m am lakatlari aholisining siyosiy faoliyati 
asta-sekin, lekin m untazam o ‘sishi bilan îavsiflanadi. S h u n d ay b o ‘lsa-da, 
a s r boshida diniy adabiyotlar: ib o d a t yo ‘riqlari, p salom , psaltir, ta labnom a 
va shu kabilar eng xaridorgir bosm a m ahsulotligicha qolaverdi. Bir 
vaqtning o ‘zida qadim gi greklar, rim liklar va o 'rta asm in g m u m to z vakil- 
lari-olim lar, davlat arboblari, tarixchi va yozuvchilarning kitoblari te z-tez 
n a sh r etib turilardi.
1516-yili G enuya (Italiya)da «Agostino Ju stian n in g psaltiri* kitobi 
bosm adan chiqdi. U qadimgi lo ‘li, qadim gi yahudiy, q adim gi yun o n , lotin, 
arab va xaldey tillarida nashr etilgan birinchi kitob edi.
Y uqorida ta ’kidlaganim izdek, Bazel, Parij, Syurix, Strasburg, M ayns, 
B am berg, Erfurt, Breslau, Leypsig, D rezden, Augsbui-g, N y u m b erg kabi 
shaharlarda bosib chiqarilgan « uchar varaqalar* d a v m in g te zk o r xroni- 
kasiga aylandi.
R us olimasi Viktoriya U chen o v an in g yozishicha, u c h a r varaqalar 
savodsizlarga o ‘qib berilar, odam larga tarqatilar edi, k eyinchalik esa bozo r- 
larda sotila boshladi.
M illiy adabiyotda b u hodisa «Reform atsiya jurnalistikasi* deb ataladi. 
B unday zam onaviy yangiliklar xizm atining dolzarblik, om m aviylik, k o ‘p - 
nusxalilik kabi belgilarining 
kurtak ota boshlagani 
yaqqol ko'zga 
tashlanadi. Faqat tezkorlik bilan , sifatli ishlash talabga to ‘liq javob berm as 
edi. O lim a vaqtli m atbuot xalq q o ‘zg‘olonlarining larzalari ostida tashkil 
topib, XVI asrda G erm aniyada b o 'lib o 'tg an D eh q o n la r uru sh i olovining 
taflida toblandi, degan xulosaga k eladi1.
1 Учюнова B.B.. Беседы о журналистики. М.: «Мысль*, 37-с.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A ytiiganidek, jum alistik an in g m a zm u n i asrlar osha d in va cherkov 
n a m o y a n d a la rin in g ta ’sirídan q u tu la bordi. U n d a siyosiy kurtaklar nish 
u rib , ju m a lis tik a n in g om m alashuvi zaniriyatga aylandi. Bosm a nashrlam i 
bezash v a te x n ik jih a td a n shakU antirish ja d al rívojlana bordi. Bunday 
n a sh rla r ju m a lis tik a paydo b o ‘Iganidan boshlab asosan gotik harflarda 
terilard i. Y ozuvning bu shakli esa cherkov xatíarida ishiatilgan yozm a 
sh ak llar t a ’sirid a paydo b o ‘lgan edi.
H a tto , dastlabki arab m a tn la ri shu harflarda terilgan. Yevropa 
m utaxassislari ushbu am aliyotni ta n q id qilgan hollar ham bo'lgan. 1529-yili 
F ra n siy an in g B uija shahrida m a tb aa ch iü k sa n ’atiga bag‘ishlangan q o ‘I- 
la n m a n a s h r etildi. «G ullayotgan dala» nom i bilan m ashhur m azk u r q o ‘l- 
la n m a m u a llíñ yozuvchi va m a tb aa ch i Joffrua Toridir. Klishe o ‘ym akorligi 
b o ‘y ic h a m o h ir u sta ham b o ‘lgan J. T o ri arab harflarini gotikada bosish 
m u m k in e m a s deb, eski usulga q arshi chiqdi va te z orada ishlatish u ch u n
qulay b o 'lg a n yangi shakldagí h arflarn i yaratdi.
0 ‘rta asrla rd a m usulm onlar yevropaliklarga rivojlanishda yordam
b ergan b o ‘Isalar, U yg'onish davriga kelib yevropaliklar m usulm onlarga 
m a tb aa ch ilik sohasini taraqqiy yettirishda m adadkor b o ‘la boshladilar. 
1538-yili P arijd a «Arab tili gram m atikasi» n ash r etildi. U ni fransuz davlat 
arbobi G iy o m Postel ch o p etdi. B u m azkur yo‘nal¡shdagi eng birin ch i 
adabiyot edi.
U yg‘o n ish davridagi G erm a n iy a, Italiya, Fransiya shaharlariga (aso­
san, XVI a srd a ) d u nyoning turli burchaklaridan o dam lar oqib kelar, u 
y erlarda q iz g ‘in savdo borar, m am Jakatlam ing ichki va tashqi faoliyatiga 
d o ir x ab a r alm ashishlar b o ‘lar edi. Tabiiyki, o ‘sha davrlarda h am m a- 
savdogarlar, ishlab chiqaruvchilar, h u n arm a n d lar, feodallar, zodagonlar- 
yangi, te z k o r m a ’lum otlarga ehtiyoj sezardilar. Axborotga b o ‘lgan kuchli 
talab, ay n iq sa, tadbirkorlarga q o ‘l keldi. U la r m ahsulotlarning bahosi, 
sotilish m a n z ili, kem alarning q atn o v jadvaílari k o ‘reatiIgan turli e ’lonlar, 
tijo rat x ab a rlari, reklam a va h a r xil yangiliklar bosilgan varaqalanii ch o p
e ta b o sh la d ila r. S h u n d ay m ark azlard an biri V enetsiya edi.
Bu 
y erd a 
yangiliklar 
varaqalarini 
pulga 
tarqatuvchi 
maxsus 
m a ’lu m o tla r shaxobchasi tashkil to p d i. V araqalar d astaw a l qoMyozma 
shaklida, k ey in ch alik bosm a hold a b ir kum ush tanga-«gadzeta» qiym atida 
ch iq arila b o sh lan g an . 0 ‘sha dav rd an e ’tib o ra n m azkur tipdagi b archa 
nash rlar «gazeta» degan nom oigan.
B ugungi k u n d a ko'pgina m am la k atlar «birinchi gazeta vatani* degan 
no m g a d a ’vogarlik qilishadi. T abiiyki, h a r biri isbot sifatida dalillar 
keltiradi. L ek in m asalaning yech im i n im an i gazeta deb atashda va shu 
bilan b irgalikda, uning asosiy belgilarini ko‘rsata olishdadir. F ikrim izcha, 
gazetan in g h a l qiluvchi belgisi davriylik bo ‘lsa, G erm aniya ushbu 
m u n o z a ra la rd a h aq b o ‘lib chiqadi. M a ’lum ki, Tim ofeus Ritssh 1590-yili 
Leypsigda «A xborot bor* deb n o m la n g an gazetani nashr etgan. U deyarli 
har k u n i c h iq ib tu rg an . 10 yil o ‘tg a ch , R itssh Leypsigda «H arbiy va xalqaro 
m aydondar s o d ir b o ‘lgan voqealar h aq id a yangiliklar keldi» degan uzun 
nom ga ega g az eta n ash r eta boshladi. XV II asm ing boshlarida birinchi 
gazetalar h a m G e rm a n iy a d a ch iq q an edi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Angliyada vaqtli m atbuotning vujudga 
kelishi uning iqtisodiy, 
ijtim oiy-siyosiy va m adaniy jih a td a n h a r ta ra flam a taraqqiy etishi orqali 
ro ‘y berdi. XV asrd a kitob chop etishning p ay d o b o ‘lishi, ichki va tashqi 
savdoning kengayishi, milliy tiklanish ja ra y o n lari, XVI asrda ingliz tilining 
rivojlanib, yagona ttlga aylanishi-bularning barchasi vaqtli m atbuotning 
dunyoga kelishi va rivojlanishi u chun zam in hozirladi. Shuning u chun h am
bu davm i haqli ravishda Angliyaning U y g 'o n ish davri deb bahoiashadi.
XVI 
asrda Angliyada hozirgi g azetalarn in g ilk ajdodlari bo'Igan 
«News» 
(Y angiliklar) deb nom langan q o ‘lyozm a varaqalar chiqariia 
boshlandi. U lar savdo tovarlarining etib kelishi haqidagi m a’lum o tlam i aks 
ettira r edi. K eyinchalik bosm a «Bailadas o f N ew s» (Yangiliklar balladasi) 
paydo b o ‘ldi. 1588-yilning 23-iyunida o ‘q uvchilarga eng m uhim xalqaro 
hodisalardan m a ’lum ot beradigan «English M ercury» (Ingliz ax b o ro t- 
nom asi) ning birin ch i soni nashrdan ch iq d i. Bu axborotnom a bugungi 
zam onaviy gazetalarga juda kam o'xshaganiigiga qaram asdan, m azk u r 
sana, o d atd a, Angliyada vaqtli m atb u o t paydo bo'lgan kun sifatida 
nishonlanadi. B unday nashrlar davom li ravishda chiqib turm agan b o ‘Isa 
ham , XV asrdanoq Angliya hukum ati m a tb aa m ahsulotlarini qattiq nazorat 
ostiga o la boshlagan.
U m um an o lganda, XVI asr zam onaviy tushunchadagi gazetaning 
vujudga kelishi va kitob bosib chiqarishiiing faollashuv davri b o ld i. 1501— 
1600-yiliarda Y evropada 285. 224 ta kitob n a s h r etildi. Agar h a r bir kitob 
o ‘rta hisobda 400 nusxadan chop etilgan b o ‘Isa h am ularning um um iy so n i 
150 m illiondan oshib ketadi. S hunday qilib, bu asr Uyg‘onish davrining 
ayni gullab yashnagan vaqtiga to ‘g ‘ri keldi.