Jurnalistikasi

Germaniya.
1469-yili kitob 
b o sm asi K yoln sh ah rig ach a yetib keldi. 1475-yildan b o sh lib kitoblar 
m a z m u n i m ahalliy u niversitet to m o n id an tekshiriladigan b o ‘ldi, senzu- 
ra d a n o ‘tg a n nashrlarga lo tin tilid a «Kyoln universiteti to m o n id a n bosishga 
ruxsat berildi* degan yozuvning qayd etilishi qoidaga aylandi. Shunday 
x atli b irin c h i n ash r P etro N ig ri qalam iga m ansub «Iso payg‘am barga 
u y u sh tirilg an yovuz h u ju m larg a qarshi* deb nom langan kitob b o ‘ldi. 1486- 
yili M ayns arxiepiskopi B ertold fon G enneberg ushbu sh a h ard a senzura 
ta sh k ilo tlarin i jo riy qildi. U o ‘z harakatlarini «kitob bosish ilohiy sa n ’atini 
asrash kerak»ligi bilan izohladi.
F ransiya. M aynsda c h o p etilgan Bibliya adadining egasi Iogann Fust 
1466-yili Parijga kelib, kito b n i sh u shaharda sota boshladi. M azkur voqea 
b u y erd a h am b o sm axona tashkil etish kerakligi haqidagi fikrga turtki 
b o 'Id i. g ‘oyani am alga o sh irish u chun 1469-yili G erm a n iy ad a n uch 
m a tb a a c h i — U lrix G ering, M ixail Friburg va M artin K ranslar Fransiyaga 
ch a q irild i, u la r 1470-yilda S o rb o n n a universiteti huzurida birinchi bosm a- 
x o n an i ishga tushirdilar. M am lakatdagi yana b ir b osm axona 1473-yili 
n em is h u n arm a n d lari Io g an n S toll va P iter Sezarius y o rd am id a ochildi. 
S h u n d a y qilib, F ransiyada h a m kitob bosmasi rivojlanishi u c h u n yaxshi 
sh a ro it vujudga keldi. A m ijio te z o rad a bu davlatda h a m m atb u o t ustidan 
q a ttiq n a z o ra t o'rn atild i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Buyuk B ritaniya. BritaniyaUk Uilcl K ekston 1471-yiIi K yolnda b o ’lib, 
m atbaachilikni o'rg an ad i. 1477-yiIda u o ‘z vataniga qaytib, V estm inster 
abbatligida yashay boshlaydi. 0 ‘sha yilning n o y ab r oyida u Bryugge shahri 
(G ollandiya)dan o ‘zi bilan birga olib kelgan h a rf va uskunalar yordam ida 
bírinchi kitobni c h o p etadi. Bu risola keyincha m a sh h u r b o ‘lib ketgan 
«Faylasuflar hikm atlari» edi. K ekston uch yil davom ida 30 tadan o rtiq
kitob chop etgan. 1491-yilda vafot etgan bu bírinchi ingüz m atbaachisi 
ja m i yuzga yaqin n ash m i dunyoga keltirdi.
1478-yili O ksfordda, 1480-yili esa L o n d o n d a ham da Shim oliy A laba- 
n ad a (D jon L ettau tom onidan) yana u c h ta b osm axona ochildi. B uyuk 
B ritaniyada 1477-yildan XV asm ing oxirigacha ja m i 400 ga yaqin asa r 
ch o p etildi. Bu yerda ham m atbuot nazoratda b o ‘lib, bosm axonalarga faqat 
katta shaharlarda faoliyat ko'rsatishga ruxsat berü g an edi.
Shu yerda tarixning takrorlanishiga e ’tib o m i qaratm ay ilojimiz yo ‘q. 
Buyuk Britaniya qirolichasi Yelizaveta 1559-yilda chiqargan farm ortiga 
muvofiq, b iro r kitob yoki uchar varaqa «Y ulduziar palatasi» yoki episkop 
ruxsatisiz c h o p etilishi m um kin em asdi. Ingliz q iro li G en rix VII 1488-yilda 
tashkil etgan senzura tashkilotiga «Y ulduzlar palatasi» n om i berildi. Aslida 
esa, uning n om i «Qirol Kengashi qo'm itasi* edi. T arixning ironiyasi (H egel 
t a ’biri bilan aytganda) shundan iboratki, XV—XVI asrlarda Angliyada 
faoliyat ko‘rsatgan «Yulduzlar palatasi*níng vazifalari m iloddan aw a lg i
II asrda X itoy im peratori tom onidan tashkil etilgan «M usiqaviy palata* 
vazifalari bilan b ir xil, y a ’ni, aholiga yetib bo rad ig an om m aviy axborotni 
nazorat qilishdan iborat edi.
Rossiyada bírin ch i bosm axona podshoh Ivan IV tom onidan M oskva 
shahrida 1564-yilda tashkil etilib, 1565-yilda b u yerd a «Ibodatnom a» («H a- 
cobhhk
*) deb nom langan birinchi kitob c h o p etildi.
Kitob bosm asi tufayli om m aviy axborot tarqatilishi o dam lam i qam rab 
olish jihatidan ham , tezlik nuqtayi n azaridan h a m m utlaqo yangi darajaga 
k o ‘tarildi. Tabiiyki, m azkur jarayon b arc h a q iro lla r va d in peshvolarini 
tashvishga soldi va u la r yangi usul orqali o m m av iy axborot tarqatishga 
nisbatan jiddiy ch o ra lar ko'rib, uní qattiq nazorat ostiga olishga o 'td ila r. 
M asalan, 1501-yili Rim papasi A leksandr IV e ’lo n qílgan fatvosida «kitob 
bosish san’ati yordam ida* Kyoln, M ayns, T rir, M agdeburg erlarida k o ‘p
kitob, jum ladan, sh a rh la r chop etilayotganiga d in arboblarining e ’tib o rin i 
qaratdi.
Yevropa haqida um um lashm a tarzida gapirm oqchi b o ‘lsak, N .N ovom - 
bergskiy yozishicha, kitob bosmasi asosiy sh aharlar b o ‘ylab quyidagi yiüarda 
tarqalgan: Kyoln va R im —1467; Augsburg—1468; Venetsiya va M ilan—1469; 
Parij—1470; Bolonya, Ferrar, N eapol va F lorensiya—1471; London—1474; 
L ion-1476; Jeneva va Oksford—1478; G eydelberg—1480; Vena—1482; 
Stokgolm—1483; Leypsig—14^4; V itterenberg va K onstantinopol—1488; 
Orlean—1490; H am burg—1491. 1510-yilga kelib birgina Parijning o ‘zida 50 
tadan ortiq bosm axona tashkil etildi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Jum alistika tushunchasining ma’nolari. Jum alistika nazariyasiiiing asos- 
chilaridan b in E .P .P roxorov o ’zining «Jumalistika nazariyasiga kirish» deb 
nom langan kitobining b ir qator nashrlarida (1993, 1995, 2000 va boshqa) 
«Jumalistika» atam asining beshta m a’nosini ajratib beradi. U lar quyidagilardir:
1. Ju m a listik a — m axsus ijtim oiy institut, idoralar tizim i. Bular gazeta, 
ju m al, kitob ta h ririy a tla ri, nashriyotlar, tele-radiotashkilotlar, agentliklar, 
m atbuot m arkazlari va hokazo. Bunga qo‘sh im ch a qilib aytishim iz m u m - 
kinki, ju m a listik a ijtim oiy institut sifatida o ‘z faoliyatini qonunchilik, 
moliyaviy nuqtayi n az a rd a n , mutaxassislar bilan, texnikaviy jih atlard an o ‘z- 
o 'z in i t a ’m inlashga q o d ird ir. Jum alistika o ‘z oliy o ‘quv yurtlari va ilm iy 
tadqiqot m arkazlariga ega.
2. Ju m a listik a — ushbu institut ishini t a ’m inlaydigan faoliyat tu r- 
larining tizim i. M a z k u r faoliyat o ‘z ichiga gazeta, ju m a l, tele- va rad io - 
dasturlarni ch iq arish , agentliklar, axborot xizm atlari va shu kabi tashkilot- 
lam ing ishini tashkil etish, axborot siyosatini ishlab chiqish va u n i am alga 
oshirish; ijodiy ja m o a la rn i tuzish, boshqa ijtim oiy institutlar bilan alo q alar 
va m unosabatlar o 'rn a tis h , ilm iy tadqiqotlar olib borish, m utaxassislar 
tayyorlashda ish tiro k etish , axborot yig'ish va u n i ishlash b o ‘yicha ijodiy 
m ehnat, gazeta, ju rn a lla r, axborot byulletenlari, te le- va radiodasturlar 
u chun asarlar y ara tish n i q am ra b oladi.
U shbu bob m uallifi yigirm a yildan o rtiq vaqt davom ida 0 ‘zbe- 
kistondagi ikkita u niversitetning ( 0 ‘zM U , 0 ‘z D JT U ) jum alistika fakul- 
tetlarida dars berib, d o im o bir m uam m oga d u ch kelgan — q achonki, 
talabalardan « Ju m a listik a nim a?» deb so 'ra sa, deyarli qoniqarli javob 
ololm agan. H a tto , b itim v ch ilar ham m utaxassislikdan davlat im tihonini 
topshirayotib savol b o ‘yicha durustroq ilmiy tush u n tirish berisha olm agan. 
B unday vaziyatning d o im o takrorlanib turishi ushbu-faslni m azkur m asala 
t a ’rifidan boshlashga d a ’vat etdi.
3. Ju m alistik a — ushbu faoliyatning turli jabhalariga qarashli va 
sohaning harak atin i t a ’m inlovchi kasblar m ajm uasi. A n ’anaviy kasblardan 
(m uallif, m uxbir, m u h a rrir, noshir) tashqari zam onaviy jurnalistikada 
inform atika, video va audiom uhandislar, d astu r tuzuvchilar, op erato rlar 
m uhim rol u y n am o q d a. Q o ‘shim cha sifatida G u ten b u rg davrida b o ‘lgan va 
yaqin kunlargacha saqlanib kelgan bir q a to r kasblarni ham eslatib 
o 'tish im iz m u m k in : h a r f teruvchi, sahifalovchi, m atbaachi, m usahhih 
(korrektor), n ash rn i ch iq aru v ch i, kurer (chopar) va boshqalar.
4. Jum alistika — u la m i tayyorlash uchun maxsus bilimlarga, tajribaga va 
qobiliyatga ega b o ‘lgan kasb egalari yordam ida yozilgan asarlar tizimi. 
Jurnalistik asar deb, m ualliflar tom onidan tayyorlangan, keyincha tahririyat 
xodim lari y ordam ida g azeta va jurnallar sonlariga, televidenie va radio- 
dasturlarga, agentliklar byulletenlariga kiritilgan ijodiy ishlarga aytiladi.
5. Ju m alistik a — o m m aviy axborotni uzatish u chun kom m unikatsiya- 
ning turli v o sitalarid an (m atb u o t, radio, televidenie, internet) foydala-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nadigan, h a r xil (um um m illiy va m ahalliy, um um siyosiy va ta rm o q li, m av- 
zu yoki ijtim oiy hayot sohalari, ijodiy qiyofasi va ijtim oiy d u n y o q ara sh lar 
b o ‘yicha ixtisoslashtirilgan) nashrlar va dasturlam i tarqatadigan kanallar 
majmuasi.
Shu bilan b ir qatorda, jum alistika deb, oliy o ‘quv yurtida olinadigan 
kasbga h am d a fanning maxsus yo'n alish ig a aytiladi.
Ju m a listik a tushunchasi m a ’n olarin in g tarixiy tadriji. E n d i ju rn alis- 
tikaning m a ’nolari G utenberggacha qay darajada bo'lganligi va ular 
ixtirochining kashfiyotidan keyin q a n d a y rivojlanganini k o ‘rishga o ‘tam iz. 
Albatta, aytish joizki, G utenberggacha jurnalistikaning E .P .P roxorov tilga 
oigan beshta m a ’nosidan birortasi h am bugungi tushunishim iz darajasida 
hali y o ‘q edi. G utenbergdan o ld in va u yashagan davrlarda h o z » biz 
k eltirm oqchi b o ‘lgan asarlar yoki k asblam ing dastlabki p ro to k o ’rinishlari 
mavjud edi, xotos. Endi shu besh m a ’no tarixiga o'taylik.
1. Ijtim oiy institut sifatidagi ju m a listik a-G u te n b erg davrida y o ‘q edi.
2. F aoliyat turlari tizimi sifatidagi jum alistika. B ulardan G u te n b e rg ­
gacha quyidagilar bo'lgan:
— axborot xizmatlarini tashkil etish (ibodatxona va saroylam ing 
egalarida shunday xizm atlar bor edi);
— axborot siyosatini ishlash va anialga oshirish (birinchi bobda 
m azkur ish bilan din arboblari va im peratorlar ancha sam arali sh u g 'u l- 
langanliklari aytib o'tildi);
— saroylar va ibodatxonalarning sarbonlari huzurida faoliyat k o ‘rsa- 
tadigan axborot xizm atlari (yozuvchilar, shoirlar, naqqoshlar, rassom larning 
davra va uyushm alari) bor edi;
— ilm iy tadqiqotlar ham qism an o lib borilgan («M usiqaviy palata*);
— axborot yig‘ish va uni ishlash usullari ancha keng tarqalgan edi.
3. K asblar majmuasi sifatidagi ju m a listik a. Bugungi k unda b u la r m u - 
harrir va u n in g o'rinbosarlari, b o lim va tahririyatlarning boshliqlari, re p o r- 
tyor, m as’ul kotib, sharhlovchi, su x a n d o n (diktor), efirni olib boruvchi, 
muxbir, m uayyan nashrning o ‘z m uxbiri, maxsus muxbir, k u rer va bosh- 
qalar. G u ten b erg d an oldin bulardan ay rim lari b o 'lg an — m uxbirlar, k urer- 
lar (b arch a m am lakatlarda), o ‘z m uxbirlari (qadim iy E ro n d a), m axsus 
m uxbirlar (qadim iy Xitoy, Amir T e m u r davlatida).
4. A sarlar tizimi sifatidagi ju m a lis tik a . G utenbergdan ilgari ju m a ­
listika k o'rinishlari ichida ushbu yunalish eng rivojlangan edi desak, xato 
qilm agan bo'lam iz. Birinchi bobda ushbu fikm i tasdiqlovchi a n c h a m isollar 
keltirildi, m asalan, protoxabai, p ro to re p o tta j, qisqa yilnom alar, dialog, 
m onologlar va hokazo jan rlar haqida.
5. O m m aviy axborot uzatuvchi v o sitala r (kanallar) m ajm uasi sifatidagi 
ju m a listik a ham y o ‘q edi.
Y akun yasaylik. Jum alistika tu sh u n ch asin in g biz sanab o ‘tg a n 5 ta 
m a ’nosidan 2 tasi G utenberggacha u m u m a n b o ‘!magan, q o lg a n la n esa 
qism an am ald a edi. Bosma m atbuot k a sh f etilishi bilan b o r m a ’n o la r ham
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kesk in o ‘zgarib, yangicha rivojlana boshlagan va vaqti kelib yangi qirralar 
b ila n boyigan. D em ak, ijtim oiy voqealikning faoliyat tu ri sifatidagi 
ju rn a listik a m ohiyatini o ch ib beru v ch i m a’nolarning tarixiy tadriji qism an 
ijodiy, a m m o ko‘p roq te x n ik kashfiyot, qolaversa, o m m av iy zarurat taqo- 
zo si bo'lgan.
E ndi «Jurnalistika tu sh u n c h asin in g besh m a ’nosidan qaysi biri eng 
ilm iy?» degan savolga javob b erish vaqti keldi. C h u n k i b u n d an keyingi 
fik rlarim iz ay n an shu m asalaga bog'liq. Uylaymizki, ju rn alistik a tu sh u n c h a ­
sin in g e n g to ‘g ‘ri va to ‘liq m a ’nosi — uni ijtimoiy in stitu t sifatida qabul 
q ilishdir. U shbu m asala « Jurnalistika ijtimoiy institut sifatida» deb n o m - 
la n g a n kitobda batafsil y o ritilg an 1.