Jurnalistikasi

Jamatistikani ijtimoiy institut sifatida beigilovchi xususiyatlar.
Shu 
o 'r in d a ju rn alistik a qaysi o 'z ig a xos xususiyatlari bilan ijtim oiy faoliyatning 
b o sh q a sohalaridan (m asalan, adabiyot, siyosat, solnom achilik, ta rg ‘ibot, 
rek la m a va hokazo) ajralib tu rish i h aqida so‘z yuritaylik. F ikrim izcha, bular 
quy id ag ilard an iborat.
1. Yangilik, axborotlilik. H a r b ir jum alistik asar o 'q u v c h i, tinglovchi, 
tom oshabinga-auditoriyaga m a ’lum bir yangilikni etkazadi, odam lam i oldin 
m a ’lu m b o 'lm a g an yoki esd a n c h iq ib ketgan axborot bilan t a ’minlaydi.
2. D olzarblik. Y etkaziladigan axborot auditoriya u c h u n o d a td a dolzarb 
b o ‘ladi.
3. Tezkorlik. 
B ugungi k u n d a bu jum alistikaning eng m uhim
alo m a tla rid a n biri sanaladi. U n in g ayrim turlari (m asalan, radio) m utlaq 
te zk o rlik im koniyatiga ega.
4. Davriytik. M atbuot nashriari, telemdiodasturlar va internet xabarlari 
vaqti-vaqti bilan (oyda, haftada b ir m arta, har kuni, har soat) chiqib turadi.
5. Q isqalik. Jurnalistika rivojlanishm ihg asosiy qo n u n iy atlarid an biri 
sh u n d a k i, uning auditoriyaga yetib boradigan m atnlari qisqa, aniq va 
lo ‘n d a b o ‘lishi darkor.
6.
Ommaviylik. Jum alistik asarlarning keng om m aga yetkazilishi bu 
faoliyat sohasining boshqalaiga axborot tashuvchilik tabiatidan kelib chiqadi.
7. Tushunarlilik. K atta au d itoriya uchun rejalashtirilgan axborot 
h a m m a tushu n ad ig an va q ab u l qila oladigan tarzda bayon etilishi m uhim
ah a m iy a tg a ega.
8. M a x su s kan allar m avjudligi Jurnalistikani tegishli ax borot tarqatish 
kan allarisiz (m atbuot, radio, televidanie, internet) ta s a w u r qilib b o ‘lmaydi.
9. A xborotoing hujjatli yoki publitsislik xususiyati. H a r b ir jum alistik 
m a tn d a ushbu alo m atlard an b iri yoki ikkalasi ham ishtirok etadi. U shbu 
n isb at yildan-yilga hujjatlilik foydasiga o'zgarib borm oqda, y a ’ni, jum alistik 
x ab a rlard a hujjatlilik u m u m iy q o id a bo'lib, publitsistik ta iq in m a ’lum bir 
ja n r la r d oirasida rivojlanm oqda.
1 Mo'minov F. Jurnalistika ijtimoiy instituí sifatida. T.: «Univcrsitet*, 1998.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

10. B orliqni raaxsus usullar bilan o ‘rganish. Jurnalist hayotni o 'z m u ta - 
xassisligiga xos ham da boshqa kasblardan farq qiladigan usullar m ajm uasi, 
masalan, hujjatlam i ko'risli, kuzatuv, so ‘rovlar yordam ida o ‘rganadi.
11. Axborotni maxsus tarzda yetkazish usullari. Jum alistik m atn auditori- 
yaga o'ziga xos va boshqa ijtimoiy faoliyat sohalaridan farqli usullar yordam ida 
yetkaziladi (uslub va til, katta va kichik sarlavhalar, anonslar va hokazo).
12. Ju m a listik asarlar o ‘z maxsus ja n rla rig a ega: xabar, hisobot, re p o r- 
taj, intervyu va hokazo.
Ju m alistikaning boshqa belgilarini h a m tilga olish m um kin, Iekin 
asosiylari sh u la r deb hisoblaymiz. A lbatta, keltirilgan alom atlarniiig h a r b in
ham isha barcha om m aviy axborot vositalarining h ar qaysi asarid a o ‘z 
aksini to p ad i, deb boMmaydi. K o‘p h ollarda bu ju m alistikaning em as, balki 
axborot tayyorlovchilarning m uam m osi. C h u n k i xabarda yangilik b o ‘Imasa, 
bu jum alistik an in g ijtimoiy faoliyat sifatidagi kam chiligi em as, balki o ‘sha 
xabam i tayyor lagan «ijodkor* va uning m u h a rririn m g nuqsoni.
Jum alistikaning aloliida soha sifatidagi belgilovchi alom atlariiiiiig 
G utenberggacha b o ‘lgan ahvoli va bosm a stan o k paydo bo'Iganidan keyin 
ularda yuz bergan o'zgarishlarga kelsak, yuqorida sanab o ‘tilgan belgilam ing 
aksariyati rivojlanmagati shaklda ilgari h am bo'lg an , am m o ko‘pi bosm a 
stanok ixtirosidan keyin taraqqiy topib, tan ib bo'lm aydigan darajada o'zgarib 
ketdi. Qaysi biri qay darajada yangilangani h aqida o ‘ylab ko‘raylik.
1. B oshqalaridan ko‘ra eng kam o ‘zgargan xususiyatlar ichida axbo- 
ro tn ia g yaugiligi, tushuuartiligi, hujjatli va publitsistik xarakterga egaligini 
aytishim iz m um kin.
2. X abarlam ing dolzarbligi, qisqaligi, h ay o tn i o ‘rganish usullari b iro z
k o 'proq yangilandi.
3. Tezkorlik, davriylik, bayon usullari ham da janrlar tarkibi jiddiy rivojlandi.
4. E ng katta o ‘zgarishlar axborot kanallariga o id b o ‘ldi, chunki kito b - 
lar, varaqalar, g azeta va jurnallardan iborat tiz im la r vujudga keldi.
M azkur to krtinchi 
0
‘zgarish b eshinchisi va eng m uhim iga — 
om m aviylikni jum alistikaning m u tlaq p rinsipi sifatida yangi sh ak l va 
ko‘rinish kasb etishiga olib keldi. Bu haqd a-fasln in g oxirida to'xtalam iz.
Eng qizig‘i shundaki, G utenbergning kaslifiyoti bevosita tijorat qilish, 
darom ad topish m aqsadida amalga o shirilgan edi. Aynan shuning u c h u n
ham u o ‘z ixtirosini sir saqladi. D em ak, om m aviylik azaldan G u te n b e rg ­
ning aniq k o ‘zlagan, pragm atik m aqsadi edi, y a'n i, u ch o p etad ig an
kitoblari q a n c h a k o ‘p b o ‘Isa, xaridorlarining soni h am shunga qarab oshib 
borishini m o'ljallagandi. Ammo ay n an sh u nuqtayi nazardan ixtirochining 
om adi chopm adi. Buning sababi, balki, h a r doim gidek, yaxshi, m a 'n o li 
kitob chiqarish o ‘sha vaqtlarda ham m o d d iy jih a td a n o 'zin i oqlam aydigan 
tadbir bo'lganligidadir.
K itob va davriy m atbuotni bosish usullari keyinchalik din va davlat 
aifcoblari to m o n id a n o ‘zlashtirildi va u la r tu rli nashrlam i k atta ad ad lard a 
chop eta boshladilar. C hunki oddiy fuqarolarga nisbatan ular beqiyos k atta 
m a ’m uriy va m oddiy imkoniyatlarga ega edilar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bosm a usul v ositasida xabarlarni ko‘paytirish, birinchidan, kashfiyot- 
n in g o ‘zi jiddiy o ‘zgarib borishiga sabab b o 'ld i, ikkinchidan, axborot 
tarqatilishining tashkiliy, m a zm u n iy va texnikaviy tom o n larig a ham keskin 
t a ’sir qildi.
1. Tashkiliy o ‘z g a rish la r om m aviy axborotga rahbarlikni nazarda 
tu ta d i va bu shaxslar h a m d a usullarni o‘z ichiga oladi. R ahbarlar deganda 
b iz asosan b o shqaruvchilarni, qism an esa, m ualliflam i k o ‘zda tutm oqda- 
m iz, c h u n k i m ualliflarsiz ju rn a listik asarlarning yaratilishi m um kin emas.
Boshliqlar o d a td a , o m m aviy axborotni tashkil etish va tarqatishning 
b ir q a to r m asalalari b ila n yangi darajada va jiddiy shug‘ullanganlar: axborot 
kim to m o n id an va kim u c h u n yoziladi, qay y o ‘sin d a va m iqdorda, qaysi 
m a zm u n d a va q an d a y sifat bilan tayyorlanadi, b u jaray o n qay tarzda 
m oliyalashtiriladi, ta y y o r m ahsulot qanday vositalar orqali, qaerlarda va 
q ay y o ‘sinda ta rq a tila d i va hokazo m asalalar shular jum lasidandir. Albatta, 
u sh b u ta d b irlam i am alg a oshirishdan arboblar keng o m m a n i o ‘z t a ’sir 
doirasiga to rtib , g‘oyaviy b o 'y su n d irish m aqsadlarini ko'zlag an edilar.
A m m o b u ja ra y o n n in g ijobiy tom oni h am m u h im edi. U ning foydasi 
shunda bo'ldiki, keng jam oatchilik axborot m aydoniga tortilar ekan, 
om m aviy axborot n im a ekanligini va u jam iyatda qaysi yo'llar bilan joriy 
qilinishini ham da q an d a y vazifalam i bajarishini anglab olish imkoniyatiga 
ega b o ‘ldi. Eng m uhim i-xalq om m aviy axborot yordam ida birlasha boshladi, 
asta-sekin m atbuot orqali m uloqot qilislmi o ‘rgandi. G utenbergdan oldin 
b unday m a’naviy rivojlanishni ta sa w u r ham qilib bo'lm asdi. Turii joylarda 
yashayotgan h ar xil m illat va elatlam ing vakillari m ushtarak tushunchalar, 
bir-biriga yaqin g ‘a m va tashvishlar bilan yashayotganliklarini anglay oldilar. 
Qisqasi, shunday o m m av iy axborot almashuvi natijasida turli xalqlarning 
turm ush tarzi bir-biriga yaqinlasha bordi.
2. Texnikaviy o ‘zg a rish la r. Om m aviy axborot tarqatishning texnikaviy 
sharoitlari G u ten b e rg g ach a q an d ay bo'lganini oldingi boblarda ko ‘rib 
o ’tdik. E ndi ushbu ta rtib -q o id a la r undan keyin q an d ay yangilangani haqida 
to'x talsak . Bu yerda, e n g a w a lo , texnik kanallar (m asalan, bosm axonalar) 
paydo b o ‘lishi va keng tarqalishiga e’tiborim izni q aratm o g ‘im iz lozim. 
M a tn la r te z va k o ‘p m iq d o rd a tu g ‘ila boshlagach, ularni tarqatadigan savdo 
shaxobchalari va p o c h ta xizm atlari ham rivojlana bordi.
G u tenbergning ixtirosi texnik jihatdan, ya’ni ishlab chiqarish nuqtayi 
nazarid an oson va so d d a ekanligi g‘oyat m u h im aham iyatga ega b o ‘ldi. 
Afsuski, m utaxassislar u sh b u masalaga yetarli e ’tib o r berishm ayapti. U 
yaratgan buyum lar va a sb o b lard an foydalanishni h ar b ir oddiy ishchi ju d a
te z o ‘zlashtira olishi m u m k in edi. M azkur u sk u n a lam i kerakli m iqdorda 
tayyorlasa ham b o 'iard i. B u n d a n tashqari, m a tn la rn i xohlagan tilda ch iq a­
rish h am qiyin em asdi. B osm axonalar faoliyati u ch u n za ru r xomashyoJar 
h a m (q o ‘rg‘oshin, m is, birinj, b o ‘yoq, yog‘och, qog‘o z va hokazo) bem alol 
topilardi. U larni ishlash usullari qulay va engil edi. B osm axonalar u chun 
z a ru r kasblarga (h a rf te ru v c h i, sahifalovchi, bosm a ustasi, chiqaruvchi, 
p o ch tac h i) o ‘rganish q iy in c h ilik tu g ‘dirmasdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O m m aviy axborotning turli k o ‘rinishIariga ehtiyoj ham da m a tb aa ch i- 
likning te z taraqqiy etib ketishi m a ’Ium vaqtdan keyin m a tb u o tn in g
rivojlanishi h am d a tarm oqlanishiga o lib keldi, natijada, o ld in zam onaviy 
kitob m atbuoti, keyinchalik esa varaqalar, xabam om alar, byulletenlar, g a- 
zeta va ju m a lla r vujudga keldi.
3. 
M azm uniy o ‘zgarishIar. G u ten b e rg g ach a savodxonlik ham , q o ‘- 
lyozm a kitoblar ham Yevropada u n c h a keng yoyilm agan edi. B osm a usul 
kitoblar narxini arzonlashtirishi sababli u la r k atta m iqdorda va keng ta rq a la 
boshladi. N atijada, kitoblar m azm uni h am asta-sekin o m m a ehtiyoji va 
im koniyatlariga moslasha bordi va o x ir-o q ib atd a jiddiy o'zgarish yuz berdi. 
K itob podshohlar, din peshvolari va tu rli am aldorlam ing to r doiralarid an
chiqib, jam iyatdagi keng qatlam ga — tadbirkorlik, ta ’lim, harbiy, savdo va 
boshqa shu kabi sohalar vakillaridan ibocat o ‘rta b o ‘g‘inga yoyildi va uni 
h a r jih a td a n shakllantirdi, o'stirdi. Q isqasi, kitob va davriy m atbuot omma-: 
lasha boshladi.
B uning sam arasi o'laroq bosiladigan b ir q ato r y o ‘naHshlar b o ‘yicha 
m atn lar m azm u n i yangilandi. B ular sirasiga quyidagilar kiradi.
A. Auditoriyaning qiziqishi. C h o p etiladigan m ateriallar o ‘quvchilar, 
ya’ni, auditoriya uchun jozibali bo'lish i kerak edi. Natijada, om m aviy axbo- 
rotni boshqaruvchilar va mualliflar auditoriya kayfiyati, xohishlarini o'rganib 
borar ekanlar, yozilajak m atnlarni sh u qiziqishlarga m oslashtirar edilar.
B. Axborotning yangiligi O m m aviy m a ’ium otlarning m azk u r sifati 
h am yaxshilana bordi, chunki busiz raq o b a td o sh kitob m ahsuloti c h iq a - 
rilishining iloji y o ‘q edi.
D. A xborotning auditoriyaga yaqinligi Tarqatiladigan x abarlar iste’- 
m olchilam ing kundalik tashvish va quvonchlariga, hayotiy am aliyotiga 
yaqin bo'lish i dark o r edi va bu talab h a m qo n d irib borildi.
E. A xborotning foydaliligi. A udito riy a vakillari ularga yetib keladigan 
axborot n im a uchun kerak va q an d a y foyda keltirishi m um kin, degan 
savollarga, y a ’ni, ilmiy tilda axborotning pragm atik xiisusiyatiari deb a ta la - 
digan jih atlarg a ham javob qidirganlar.
G. 
A xborotdan ruhiy qoniqish hosii qilish M a ’lumki, o d am lar u c h u n
faqat m oddiy to ‘kinchilikning o ‘zi y etarli em as, ular ru h an ro h atlan ish , 
qoniqishni h am istaydilar. M atbuot u sh b u kam chilikni to ‘ldirish im k o n iy a- 
tiga ega edi.
E. A xborotni tez va oson qabul qilish. T a n olish kerakki, keng o m m a
vakillari biror m atnni o'qiyotganlarida, eshitayotganlarida yoki sh u asosga 
qurilgan voqeani tom osha qilayotganlarida u n in g tu b m azm uni u sttd a k o 'p
bosh qotirishni yoqtirmaydilar. A gar m a n b a m a ’nosint tu sh u n ish b iroz 
qiyin b o ‘lsa, k o ‘pchilik uni o ‘sha jo y d a ta sh la b , o ‘qim ay q o ‘ya qoladi.
B unday xususiyat nafaqat bugungi yoshlarga, balki o ‘tm ishda yashagan 
keng om m aga ham xos edi. Shu sababli te z va o so n tushunildigan b o ‘lishi
— oddiy xalq uchun tarqatiladigan ax b o ro t m azm u n i va shakliga q o ‘yila- 
digan asosiy talablardan biri sifatida a m a l qildi. D em ak, G u ten b e rg d an
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

keyingi davrlarda ham , b u g u n g i k unda ham om m aviy axborot tarqatuv- 
c h ila r ushbu q o n u n iy atn i e ’tib o rg a olm asdan ilojlari yo‘q.
H . 
Axborot o ‘z iste’m olchisining ijtimoiy nufuzini ko ‘tarishi kerakligi. 
B unday psixologik xususiyat oddiy odam lar ham ijtimoiy hayotda m uhim o nil 
tutayotganliklaridan dalolat beradi. Shu sababli ommaviy m atbuotga qo'yila- 
yotgan m azkur talab uning sam aradorligida m uhim omil hisoblanadi.
J . A xborot kom forti (qulayiigi) sharoitida yashash. M a ’lumki, h ar bir 
kishi nafaqat m oddiy b ek a m u ko'stlik, balki inson tabiatining ikkinchi 
y arm i b o ‘lgan ax borot serobligi sharoitida ham yashagisi keladi. U shbu 
sh a rtn i e ’tiborga oigan ax b o ro t tashkilotchilari va tarqatuvchilarining ishlan 
yaxshi ketishi G u ten b e rg ix tiro sid an keyin te z orada yan ad a yorqinroq 
m a ’lu m b o ‘ldi. N atijad a , n o sh irla r va m atbaachilar ushbu im koniyatdan 
h a m sam arali foydalana boshladilar.
4. 
A xborotdagi