Jurnalistikasi

[ V bob.
0 ‘RTA ASRLARDA Y EV R O PA P U B L IT S IS T IK A S I
1-fasl.
Publitsistika davr ru h iy ati va qonuniyati sifatida
0 ‘r ta asrla rd a davr ruhiyati. In so n tafakkurining rivojlanishi h ech
q ach o n to 'x ta b qolm agan. X ristianlik q a ro r topib, uning erkin fikrga qarshi 
kurashi kuchaygan sari unga m uxoliflik h am ortib bordi. B uyuk m u ta - 
fakkirlar, d in arboblari dinning q ay ta q u ruvchi, yaratuvchi va poklovchi 
sifatidagi kuchiga ishonar edilar. L ekin qadim gi R im da xristianlik rasm iy 
ravishda hukm ron din deb tan o lin g a n d a n keyin 300 yil m obaynida b u tu n
Y evropada k atta kuchga ega b o ‘lgan k o ‘plab cherkovlar va b o sh q a turli
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

d in iy ta sh k ilo tlar tizim in i y aratdiki, ulam ing m ustahkam silsilasi G ‘arbiy 
Y evropa,. V izantiya, K ichik p siy o n in g bir qism i va h atto Shim oliy Afri- 
k a g a ch a yetib bordi. M ajusiylik va boshqa din vakiliarining, ayniqsa, 
y ah u d iy lar, so‘ngra m u su lm o n la rn in g xristîanlikka m ajburlanishi faqat 
u la rd a g in a em as, balki bu zulm ga qarshi chiqqan nasroniy o lim lar, davlat 
a rb o b la ri, publitsistlarda h a m norozilik kayfiyatini uyg'otdi.
O 'r ta asrlarda publitsistikaning yuzaga kelishi xristian cherkovi eng 
o b r o ‘li arboblarining B ibliyadagi fïkilarga qarshi chiqishga ruxsat ber- 
m aganlikJari bilan h a m bo g ‘liq boMdt. Z efo, ular hatto M uqaddas kitob 
(y o zu v )n i sharhlashga ham y o ‘l q o ‘ym asdilar. Bu ish bilan faqatgina yuqori 
ta b aq a d ag i d in arboblari sh u g ‘ullanishlari m um kin edi. Bu esa, tabiiy 
rav ish d a, boshqa faylasuflar noroziligini keltirib chiqarardi. C herkov 
ta q iq la sh choralarin i va o ‘z tazy iq in i kuchaytirgan sari odam lard a bilim
egallashga intilish h am o sh a b ordi. 0 ‘z navbatida, bu h o l keng qam rovli 
ku rash g a ch o rla r edi. Shu ta riq a cherkovga qarshi ch iq q an la m in g jipsla- 
sh u v i yuz berdi. H a tto , ch erk o v n in g eng ilg‘o r arboblari h am (m asalan, 
A vliyo A vgustin), h aq iq atg a intilish iiatîjasida, o ‘zlari bilm agan holda, 
c h erk o v g a qarshi b o ‘lib q olardilaf.
M a zk u r holatlarga k o ‘ra o ‘rta asrlarni jim jitlik davri ed i desak, katta 
x ato b o ‘lardi. Bu cherk o v o ‘z o b ro ‘si orqali kuchli tazyiq o 'tk az g an davr 
b o ‘ldi: u o ‘z du sh m an larin i q a m o q q a tashlar, qatl etar, qiynoqqa solar va 
ta q iq la r^ a m ahkum q ila r edi. S h uning uchun unga qarshi kuchli ju n b u sh , 
h a ra k a t h a m yashirin ta rz d a dav o m etardi. Bunday sharoitda ijtim oiy hayot 
z o h ira n sokinlik taassurotini u y g 'o ta r edi.
0 ‘rta asrlar davrining ruhi publitsistik kurashlar, faol to ‘qnashuvlarda o ‘z 
ifodasini topdi. Xristianlik majusiylik bilan kurash davom ida yuzaga kelib, 
ja m iy a td a m ustahkam o lrin egallay bordi, bu esa publitsistik janglar, 
kurashlarga sabab b o ‘ldi. Publitsistik bahslar haqiqatni izlab topishga olib 
kelardi, shuning uchun xristian dini Uyg'onish davrida o ‘z o ‘m ini tafakkurga 
b o 'sh atib berishga m ajbur edi. Qisqacha aytganda, o 'rta asrlar «sokinligi» 
keyinchalik U yg'onish davri sifatidagi «portiash* tarzida nam oyon b o ‘ldi.
U sh b u qism yakunida sh u n i t a ’kidlab o ‘tish jo izk i, xristian c h e r- 
k o v in in g ustuvorligi o ‘sha d a v r u c h u n asosiy qonuniyat edi. S huning u chun 
ch erk o v g a qarshi kurash u n in g kuchli tazyiqiga, zulm iga qarshi tabiiy javob 
oMaroq nam oyon b o 'ld i. C h e rk o v hokimiyatini ag'darishga q o d ir kuch 
y o 'q lig i bois publitsistika u n g a q arsh i kurashning eng m u h im vositasi b o ‘lib 
m a y d o n g a chiqdi. K urash y ash irin ch a borardi. 0 ‘rta asrlar d iniy falsafasi 
o 'z g a c h a , erkin fikrga n isb a ta n ayovsiz m unosabatda boMardi. U ning 
q o n u n ia rin i in k o r qilishga ja z m etganlarga shafqat yo‘q edi. A ytish lozim ki, 
b u d a v rd a falsafa ham m a ’lu m darajada inqiroz h o latini boshdan kechi- 
ray o tg an d i. B unday vaziyat, e n g a w a lo , faylasuflaming o ‘zlarini qo n iq tir- 
m asdi.
T aniqli m utafakkir P er Abelyar (1079—1142) hatbiy oilada voyaga 
yetgarüigiga qaram asdan, oilaviy a n ’analar davomchisi bo'lm adi, aksincha, 
falsafaga beriltb ketdi. M aikuraviy kurash davr taqozosi, ifodasi bo'lgani uchun 
u n g a k o'proq ijtimoiy m uam m o lam in g adolatli yecliimini, haqiqatni izlovchi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tinib-tinchim as odam lar kelib qo‘shilardilar. P e r Abelyaming o ‘zi ham
«Mening ko‘jg an-kechiigan musibatlarim tarixi» kitobida o'zídagi bor narsani 
balis quroliga, falsafaga, m uboliasa-m unozaralarda q o ‘lga kiritilajak o'ljaga 
almashtirganini aytadi. Bunday misollar o ‘rta asriarda mafVuraviy kurash davr 
qonuniyatlaridan biri sífatida yuzaga chiqdi, deyishga asos bo‘ladi.
M utaxassislaming ta ’kidlashlaricha, bahslar, so'zam ollik musobaqalari 
Abelyarga o ‘sha paytdagi jangari Fraiisiyaning h ar qanday jaiigu jadallaridan 
go‘zalroq tuyulardi. U fransuz millatiga m ansub edi, o ‘sha paytdagi Fransiya 
esa bosqinchiligi bilan ajralib turandi. Bu fikr nafaqat Abelyarga nisbatan, balki 
boshqalai^a, m asalan, Avliyo Avgustinga nisbatan ham to ‘g‘ri keladi, deyi- 
shim iz m utnkin. Zam ondosh do'stlari va olim lam ing aytishlaricha, falsafiy aql, 
publitsistik jo'shqinlik, kuch-quwatga to'lib toshgan odam bo‘lgan Ávliyo 
Avgustinning vujudida misoli urush qaynar edi. U axloqiy-falsafiy asarlar 
yaratib, ilg‘o r ijtimoiy, düiiy fikrlami targ‘ib qilardi. Butun hayoti jaiigu 
jadallardan iborat bo‘lgan bu insonga xos yuksak darajadagi qobiliyatning 
jum bog‘i ham xuddi shu narsada yashiringan edi. Avliyo Avgustin 22 kitobdan 
iborat «Ilohiy shahar* nomli yirik asar yaratgan. 0 ‘n uch yil davom ida 
yozilgan bu kitob o 'rta asrlaming m ashhur asarlaridan biri b o ld i. M uallif unda 
m ukammal shahar qanday bo‘lishi kerakligi haqida fikr yuritadi. Aytish 
lozimki, buiiday qarashlar Avgustingacha Forobiyning «Fozil odam lar shahri»- 
da ham ilgari suriigandi.
Y uqorida t a ’kidlaganim izdek, o ‘rta a s rla r sharoitida publitsistika 
cherkovga qarshi kurashning eng kuchli vositasi va insonlar om m av iy - 
m a’naviy hayotining asosiy ifodasi b o ‘üb xizm at qildi.
Shuni ham ta ’kidlab o'tm oqchi edikki, ushbu bobda aniq publitsistik 
asariar nom i kam roq keltiriladi. Z ero, o ‘rta asrlar publitsistikasi n am u n a- 
Iariga asosan Rim papasi maktublari, uning xalqqa, qirollar, im peratorlarga 
m urojaatlari, cherkov farmonlari, din arboblarining maktublari, manifestlari 
ham da hukum atlar, qirol va vazirlam ing ko‘plab k o ‘rsatmalari, olim lam ing 
bahslari, m ualliflari yashirin (anonim ) m urojaatlar va boshqa* shu kabi 
sanoqsiz hujjatlar yorqin misol b o 'la olíshi m um kin.
Ikkinchidan, o ‘rta asrlarga doir ko‘plab m a sh h u r publitsistik asarlarda 
mualliflarning nom lari ko'isatiimagan. Bu o ‘sh a d av r uchun oddiy hol, h atto
qonuniyat edi. O dam lar turli sabablarga k o ‘ra -k im d ir tazyiqlardan ch o ‘chi* 
gani uchun, yana kim dir muayyan asarda ifodalangan fikrni xalqniki d eb
bilganidan kam tarlik qilib, o‘z ism -shariflni yashirar edi. Rim papasi va 
Yevropa qirollarining asarlariga to ‘xtaladigan b o 'lsak , ular xalqqa aytilm oq- 
chi fikrlaming asosiylari bo'lmagan. Q uyiroqda b u n in g tahlilini keltiramiz.
M u h im i-o ‘rta asrlar publitsistikasining q o nuniyatlaridir. U iarni a n iq - 
lash u chun esa, ism lam i ko'rsatish shart e m a s, deb o'ylaym iz. B uning 
ustíga o ‘sha m ualliflarning asarlari hozirgi k u n d a uncha ham do lzarb
emasligi bois bay o n im iz uchun ortiqchalik qilish i va yetkazm oqchi b o 'lg a n
asosiy flkrím izning ilg‘ab olinishiga xalaqit berish i h am m um kin.
0 ‘rta asriarda qozi rolini o'tay oigan publitsistika keng halq om m asining 
taqdiri uchun javobgar ta ra d a nam oyon b o ‘Iib, turli yo‘nalishlarda sam arali 
rivojlanarkan, o ‘sha davr mutafakkirügining ruhi va vujudiga aylana bordi. D in
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ustun kelishga qan ch alik harakat qilmasin, unga qarehilik ham tobora 
kuchayaverdi. Publitsistikaning asosiy ikki. yo‘nalishi aniq g‘oyalam¡ o'zida 
mujassamlasht irgan h o ld a , b ir tom ondan, falsafly asarlarda ham da, ikkinchi 
tom ondan, «ucliar* publitsistika tarzída, ya’ni, xatlar, pamfletlar, murojaatlar, 
chaqíriqlar, nasihatlar k o 'rin ish id a namoyon b o ‘lardi.
Bu davr publitsistikasi odam lam iiig ijtimoiy faolligini yuksak darajaga 
ko'tardi, Yevropa xalqlarini va ular orqali boshqa qit’alarda yashovchilami din, 
fan, haqiqat, hokim iyat m uam m olari bilan qiziqtira okii. Xalqlararo junbush 
avjiga chiqayotgan sh u n d a y bir zamonda odarnlar bir-birlarini tushunishga 
liarakat qilardilar, bir-birlari haqida batafsil bilishni istardilar. Bulaming 
barchasi om m a u ch u n ko ‘p m iqdordagi kcrakli axborotni, yaqin masofaga, tor 
doiraga larqaluvchi ovozdan farqli o ‘laroq uzoq masofaga ommaviy axborotni 
yetkazib beruvchi vositaga b o ‘lgan ehtiyojni yuzaga keltirdi. Boshqacha 
aytganda, bosm a sta n o k k ash f etilish arafasi bo'lgan bir davr hukm surardi. 
Ijtimoiy ehtiyoj b unday kashfiyotni kun taitibiga chiqaigan edi.
0 ‘rta asr publitsistik asin in g o ‘ziga xosligi quyidagilarda o ‘z aksini 
to p d i. U xristianlik d in i aq idalarining kuchli bosim iga q arshi tabiiy javob 
tarzid a hayotga keldi. U la rg a qarshi kurashish h a r q an d a y sog‘lom fikrli, 
faol ishga q o d ir faylasuf, siyosatchi, din arbobi, publitsist u ch u n m uqar- 
rarlik kasb etgandi. L ek in n im a u chun aynan publitsistika o ‘rta asrlarda 
yetakchi kuch b o ‘lib m a y d o n g a chiqdi? C hunki u jam oatchilikka, uning 
ongiga nisbatan d a ’v o g arlik qiiardiki, keng xalq om m asigina bu kurashda 
kim haq yoki n o h aq lig in i an iq la b bera olishini istardi.
Publitsistika-bu x alq q a, om m aga m urojaat dem ak. Insoniyat o ‘zini 
faqat taqdirga bo g ‘liq va h e c h narsaga qodir b o ‘lm agan b ir m avjudot deb 
his qilm asligi k erak ed i. Z e ro , bunday tushuncha fojiali xato bo'lib chiqishi 
ehtim o ld an holi em a sd i. Insoniyat, agar d in u n í tahqirlashga, qobiliyat- 
larini yerga urishga u rin a y o tg a n ekan, lozim b o 'lsa, o ‘z baxti, porloq 
kelajagi u ch u n h a tto u n g a qarshi kurashish lozim , degan fikrga kelib 
qolgan edi* D inga q a rsh i t o ‘g‘rid a n -to ‘g‘ri urush olib borish esa, keraksiz 
qurbonliklarga sabab boM uvchi h ar qanday x atti-h arak a t kabi b em a’ni- 
garchilikning o ‘zi b o i i b chiqardi. Shuning u ch u n so ‘z va aql bilan g‘ala- 
baga erishish vazifasi tu ra rd i. F aqat ilmiy va d in iy risolalar sahifalaridagi 
zafarning o ‘zi kam lik q ila rd i. Buning uchun ay n an om m aviy m uloqotlar, 
fikr aím ashuvlar, o m m a v iy b ahs-m unozaralar za ru r edi. Publitsistika xuddi 
a n a sh unday o m m a v iy fikr alm ashuv vositasi sifatida shakllandi. U diniy 
aqidalam ing b o ‘g 'u v c h i m u h itid a toza, m usaffo havo kabi basharíyatni 
h alo k atd an asrab q o ld i.
Publitsistikaning 
b u n d a y yutuqlarga erishuvida 
S harq, ayniqsa, 
M usulm on R en essan si d av ri olim larining ilm iy va falsafíy faoÜyati kuchli 
o m il b o ‘lib xizm at q ild i. Publitsistlar, faylasuflar va boshqa soha o lim ­
larining bir sh a h a rd a n ik k in ch i shaharga, b ir m am lakatdan boshqa m a m - 
lakatga ko ‘ch ib y u rish la ri o ‘sh a davm ing m uhim belgilaridan hisoblanardi. 
Bunga sabab, ju m la d a n , o ‘sha paytlarda om m aviy m uloqotning bosm a, 
yozm a shakllari m av ju d b o ‘lm agani edi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

U paytlarda qoMyozma kitoblar h am ju d a kam ligi va q im m atlig id an
keng om m ag a yetib bormasdi. S h u n in g u ch u n fan va falsafa o g 'zak i 
bahsJar jarayonidagina rivoj to p a r edi. K o ‘p o lim -publitsistlar xuddi 
shunday ish tutishlari natijasida eng ilg‘o r g ‘oyalar sh ah ard an -sh ah a rg a 
«ko'chib», takom ii topib borardi. M asalan , u la r antik d u n y o d an S h arq
m am lakatlariga ilg'or fikrlar tarzid a o ‘tib , so 'n g ra rivojlantirilib, sayqal 
berilgach, y an a Y evropa m am lakatlariga ta q d im ctildi.
P er A beiyam ing t a ’kidlashicha, 
u q ae rd a qanday s a n ’a t yokt 
m unozara gullab-yashnayotgani yoki b iro r b ir yangi narsani to p g a n
o d am lar h aqida bilib qolsa, bahslarda q atn ash ish m aqsadida d arh o l o ‘sha 
viloyatga yetib borardi. Yana P e r A belyar eslatganidek, an tik dav rd a 
A flotun va A rastu m aktablarining faylasuflari h am xuddi sh u n d a y y o ‘l 
tutishgan. Abelyarning o ‘z kasbi-kori esa m uallim chilik edi.
0 ‘r ta a s rla r publitsistikasining y o 'n a lish la ri. K urash, agar u to ‘g ‘ri 
olib borilsa, doim o haqiqatni, a d o la tn i izlashga undaydi. M utafakkir 
insonlarning m afkuraviy kurashi u m u m ja h o n , um um sayyora m iqyosida 
n ohaq b o lis h i m um kin em as, c h u n k i u d oim o o d am lar h ay o tin i 
yaxshilashga qaratilgan bo'ladi. 0 ‘rta asrla rd a turli oq im lar orasidagi b a h s- 
m unozaralar orqali aynan shunday vaziyatlarda haqiqat tu g 'ilish i m u m - 
kinligi haqidagi fikr ko‘p m arotaba isbotlangan. H aqiqatgo'ylikka erishish- 
da o d am lar yangi, rasional, ishonchli asosga, m etodologiyaga ta y a n a r 
edilar. B uning hosilasi o 'laroq o ‘rta asrlarda yangi fanlar paydo b o ‘ldi. 
Inson tafakkurining o'zgacha ta lq in la r izlashi U yg‘onish davriga o lib keldi. 
A ynan o ‘rta asrlar q a ’rida birinchi d o rilfu n u n lam in g paydo b o 'lish i b ejlz 
em as edi. M asalan, o ‘sha davr faylasuflaridan Io an n D am askin falsafani 
nazariy va am aliy turga ajratadi. 0 ‘z navbatida, nazariy falsafani u d in - 
shunoslik, m atem atika va fiziologiyaga boMadi. M atem atika esa a n fm e tik a , 
m usiqa, geom etriya va astronom iyaga ajralardi. Amaliy falsafa etik a 
(axloqshunoslik) iqtisod va siyosatdan ¿boraf edi.
«Falsafa» («filosofiya») so 'zin i fan g a kiritgan kishi ham m a tem atik
olim Pifagor bo'lgan. 0 ‘rta asrlardagi fan la r tasnifi Ioann D am askin to m o - 
nidan xuddi shunday qiziq b ir ta rz d a keltiriladi. Avliyo Avgustin ay tish i- 
ch a, falsafiy muvaffaqiyat qozonishda h aq iq a tn i kashf etishdan k o ‘ra, b ah s- 
m u nozaralarda g‘alabaga erishish m u h im ro q . Ya’ni, u n in g fik n c h a , 
haqiqatni izlashning o'zi g'alaba em as, ay n an bahsda haqiqat izlash eng 
asosiy narsadir. F anlam i o ‘rganish ayni paytda ham y o 'n alish , h am
haqiqatni izlab topish edi. O 'rta asrlardagi bah s-m u n o zaralar m a n tiq fanini 
o'ziashljrishga, isbotlash, ishontirish, asoslash kabi m antiqiy u su llam i 
o'rganishga turtki bo‘lib xizmat qildi.
F an la m i o ‘rganish jam iyat va ijtim oiy hayotning rivojlanish q o n u - 
niyatlaridan biriga aylandi. X II—X III asrla rd a Yevropaning B olonya, Parij, 
P adua, K em brij, N eapol, T uluza kabi sh a harlarida birinchi u n iv ersitetlar 
paydo bo'ldi. Tuzilishi