Jurnalistikasi

yo
2
d i
U n in g fikricha, m ahalliy m ualliflar «o‘z
kitoblarini u qad ar jiddiylik bilan va uslubiy qilib yozm aydilar, nuqul 
chekinishlar qilaverib, bolalarcha sodd alik k a boradilar, qim m atli gavham i 
oddiy toshga aralashtirib yuboradilar», d eb h indlardan gina qiladi olim . Al- 
Ja h iz va a l-M a s’udiy ham hindlarga o ‘xshab yozganlar. A l-B eruniyning bu 
ginasi arab tilidagi taraqqiyotdan va k u c h la m in g b ir m aqsadga ja m la n g a - 
nidan guvohlik beradi»2.
0 ‘rta asrlarda boshqa m ualliflar h am fan va ta ’Iim sohasida o m m aviy 
kom m unikatsiyaning muhimligi, ilm iyligi h aqida yozganlar. M asalan, 
«Tarixi M as’udiy» muallifi o ‘z k itobxonini nazarda tutib: « 0 ‘sha darajaga 
yetishish va itm ni egallash uchun u o ‘zin in g bor qalb q o ‘rini ayam asligi 
kerak, ch u n k i t a ’limsiz inson og‘ir m usibatga giriftor boMishi m u m k in , 
Alloh tao lo unga o ‘tkir zehn, kuchli aql a to etib q o ‘yibdi va u h a r q an d ay
ilm ni o ‘zlashtirib, yuksak darajalarga erish m o g ‘i m um kindir»3. B u fikr 
M irzo U lug‘bekning hadisi sharifga ta y an ib , «Ilmga intilm oq — h a r b ir 
m uslim va m uslim a uchun farzdir»4, d eb m usulm on ahliga qilgan d a ’vati 
bilan ham ohang.
Bayhaqiy o ‘z asarlarini ilmiy yozishni B eruniydan o ‘rganganligini ham
ta ’kidlaydi: «Ancha ilgari ustoz A bu R ay h o n q o ‘li bilan yozilgan kitobni 
ko'rgan edim , u so‘z ma’nosini c h u q u r biladigan va asl m ohiyatni te ra n
tushunadigan odam edi, handasa va falsafada o ‘sha vaqtda unga leng 
keladigani yo‘q edi, u hech bir narsani tavakkaliga yozmasdi. S o ‘zning 
uzayib ketisliiga sabab shuki, men bu «Tarix*ni g'oyat ehtiyotkorlik va q u n t 
bilan o ‘qib chiqdim *5. Bundan tushuniladiki, kitoblardagi om m aviy k o m m u - 
nikatsiya, shuningdek, kom m unikatsiyaning ilmiyligi fan va ta ’Iim yo‘n a- 
lishida om m aviy munosabatlar sam arador bo'lish i uchun asosiy om ildir.
Bu sohadagi ommaviy kom m unikatsiya haqida boshqa m ualliflar ham
aytib o ‘tishgan. M uarrix Fazialloh ibn R uzbexon Isfahoniy o'zin in g «Buxoro 
m ehm onnom asi» kitobida XVI asr boshida Shayboniyxonning T urkiston 
cho'lidagi qozoqlar ustiga yurishlarini tasvirlaydi. 1509-yillarda S haybo- 
niyxon Sam arqandga qaytadi, bu h aq d a Isfahoniy shunday yozadi: «Yer 
yuzidagi barcha sultonlam i bir joyga to 'p la b , olim lar m a ’ruzasini tinglash 
niyatini izhor etdi. Turli m unozarayu m unoqashalar avjiga chiqdi. O lim lar, 
fan arboblari, zodagonlar va eng m o 'ta b a r zotlar m urakkab m asalalam i hal 
etishga kirishdilar va belgilangan ta rtib d a m ubohasani boshlab yubordilar. 
U shbu yig'inda tengsiz aql sohibi sam arqandlik olim larni q o ‘llab -q u w atlash
1 Mes A. 0 ‘sha manba, 231-bet.
2 Mes A. 0 ‘sha manba, 233-bet.
3 Bayxaki Abul Fazl. 0 ‘sha manba, 104-bet
4 Mirzo Ulug'bek. To‘rt ulus tarixi. T.: «Cho'lpon* ,1993, 117-bet.
* 0 ‘sha manba.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va o'qitilayotgan fanlaiga alo h id a e ’tibor berish lozimligini bayon etdi. Bu 
bo rad a vaqflam i tad q iq etish haqida façmoni oliy chiqardi*1. M uallif 
ta ’kidlaganidek, Shayboniy m adrasalar qurish va ulam i ta ’mirlash, mudarris 
va to lib lan ü iqtidorlariga m unosib ravishda taqdirlash zarurligini e ’tiro f etadi. 
B ular barcljasi yuqorida aytib o ‘tilgan fikrlam i yana b ir b o r tasdiqlaydi, 
y a ’ni, o ‘rta asrlardagi h u k m d o rla r nafaqat tajovuzkoiük, zulm o'tkazish bilan 
m ash g 'u l b o ‘lganlar, balki o ‘zlariga tobe hududlarda ta ’lim , fan va hunar- 
m andchilikni davr talabiga m os yo ‘nalish va shakllarda rivojlantirganlar.
D in —ommaviy kom iuunikatsiyaning ta ’sirchan vositasi. 0 ‘rta asrlarda 
S h a rq m usulm onlari u c h u n d in ijtim oiy hayotning asosiy sohalaridan biri 
hisoblangan. C h unki ja m o a tg a uyushish asosiy shartlarid an b o ‘lgan din 
o d am larg a yig‘ilgan qav m bilan birgalikda ibodat qilib, A lloh so ‘zlarini 
qalblarga jo qilgandan key in o 'z a ro fikr alm ashishda, m ahaIla-ko‘y» cl yurt, 
d u n y o yangiliklari bilan o ‘rtoqlashishda, ilm iy m u n o z arala r qilishda ham
k o ‘m aklashgan. S hu bois d in iy kom m unikatsiyani eng keng tarqalgan 
ko m m unikatsiyalardan biri d e b hisoblash m aqsadga m uvofiqdir.
D in îy k om m unikatsiya tu rli k o ‘riQishlarda am alga oshirilgan: m eza- 
n a la rd a n turib a z o n aytilg an , guzarlarda ja r chaqirilgan, m asjidlarda va’z 
o 'q ilg a n va hakozo. D in iy kom m unikatsiyaning ran g -b aran g usullari o ‘rta 
asrla rd a S harq m a m la k atlarid a yozilgan ko‘plab ilm iy asarlarda o ‘z aksini 
to p g a n . M isol u c h u n «Abu M uslim jangnom asi» kitobini olaylik. M a ’lum - 
ki, u n d a islom M arkaziy O siyo aholisi u chun yangilik bo'lgan vaqtdagi 
v o q ea la r bayon etilgan, b u p ay td a odam lar hali yangi dinga to ‘liq ko‘nikib 
u lgurm agan edi.
A bu M uslim d in n i fa q a t q o ‘sh in yordam ida targ‘ib etm agan, balki o ‘zi 
h a m xalq orasida ta rg ‘ibot ish lari bilan band boMgan. S h u n d ay voqealardan 
biri yilnom ada q u y id ag ich a tasvirlangan: «Amir M o h yom ing uyidan 
ch iq ib , chorsuyi k a m o n g o ro n n in g o ‘zasiga chiqdilar. Y arim kecha b o ‘lib 
erd i, b aland ovoz birla a z o n i M uham m adni aytdilar. Sohîbqiron ovozi 
o la m g a n u r b o ‘ldi, h am m ag a eshitildi»2.
A sarning boshqa jo y id a h am diniy kom m unikatsiyaga o id quyidagi 
s o ‘zla rn i o ‘qiym iz: «...V aqti n a m o z bo‘Idi. Xoja X u rd an birla masjidi 
jo m e ’ga keldilar, su n n a tn i a d o qildilar. C hun m uazzin xutbaga azon aytti, 
xatib m inbarga chiqib, a w a l tav h id i Xudovandi o lam n i o ‘qudi. Andin 
s o ‘ng n a ’ti R asulullohni a d o q ild i, ondin m anqabat o ‘q u d i, u ch yoronni 
t a ’rifu tavsiílar birla a d o q ildi*3. Bunday ovozlam i eshitib, m o ‘m inlar 
A llo h va vatandoshlari o ld id ag i o ‘z burchlarini ado etishga shoShilganlar. 
0 ‘z - o ‘z id a n ayonki, b u la m in g barchasi om m aviy kom m unikatsiyadan 
b o sh q a narsa em as.
D in iy kom m unikatsiya a m a liy o ti haqidagi m a’lum otlar Narshaxiyning 
k ito b id a h am keltirilgan. M a ’lu m k i, Buxoro va uning atrofidagi aholi bir 
n e c h a yil davom ida islom ga k o 'n ik a olm agan va arab lam in g vaqtincha
1 Fazlallax ibn Ruzbexan Isfaxani. 0 ‘shamanba, 157-bet.
2 Abu Muslim jangnomasi, 74-bet.
J 0 ‘sha manba, 31-bct.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ketishlaridan foydalanib, otashparastlikni qayta tiklagan. A rablar bunga 
qarshilik k o ‘rsatishga harçhand uringanlar, biro q faqat kuch ishlatlsh yo'li 
bilan em as. K itobda shunday deyiladi:
«Qutayba ibn M uslim to'qson to ‘rtinchi yili (hijriy hisobida) Buxoro 
hisorining ichida m asjidi jo m e ' bino qildi. U jo y ilgari butxona edi. Q utay­
ba Buxoro aholisiga h ar ju m a kuni u yerga yig‘ilishni buyurdi. C h u n o n c h i, 
u h ar ju m a kuni ja rc h i qo'yib, «Jum a n am oziga h o zir bo'lgan h ar bir 
kishiga ikki diram beram an», deb ja r ch aq irtirar e d i» 1. Buxoroliklarning bir 
qtsm i nam ozni ushbu masjidda, bir qism i R eg isto n d a, y a ’ni, katta o chiq 
m aydonda o'q ird i.
D in hukm dorlarga ularning hokim iyatini m ustahkam lashda yordam
berardi, u la r h am d in n i q o 'lla b -q u w atlab tu rish a rd i. N arshaxiy hokim iyat 
tepasida tu rg an lar yoki badavlat o dam lar o d d iy fuqarolarga masjid va 
m adrasalar qurib in ’o m qilganlari haqida yozadi. O m m aviy k om m uni- 
katsiya sharoitini yaxshilash niyatida ular m asjidlar oldida nam ozga 
choriash u c h u n u n c h a katta bo‘lm agan m in o ra lar tiklashgan, ichkarida esa 
m inbar va m eh ro b lar barpo etishgan. Ma&alan, B u xoroda islom dini q aro r 
topganidan keyin a m ir Ismoil Som oniy b ir q a m ish z o r jo y n i sotib olib, 
tozalatganidan keyin foydalanish u chun jo m e ’ m asjidiga in ’om qiladi.
H ukm dorlar o ‘z shon-shuhratlarini o rttirish m aqsadida turli diniy 
m arosim lar o ‘tkazishgan, bu m a’rakalarda u la m in g n o m la ri jam o at oldida 
qayd qilingan. A m ir M as’udning farm onlaridan b in quyidagicha bo ‘lgan: 
«U kam iz bizning noibim iz bo'lsin, shaharlardagi m inbarlardan bizning 
ism im iz xutbaga q o 'sh ib o'qitilsin, so 'n g u n in g ism i xutbaga q o ‘shib 
o 'q ittirilsin , tangalar, durlar va dinorlardagi tiro z lard a a w a l bizning 
ism im iz, so 'n g ra uning ismi zarb qilinsin. Q ozilar va voqealardan voqif etib 
turuvchi, hudaychilar a ’lo hazratim iz am ru farm o n la rin i tayinlagaylar, toki 
biz m usulm oitlar jam o asi ichida ular xohlaganidek h u k m yurgizaylik»2. U
yoki b u hollarda d iniy ja m o a ichida ko'p lab xu tb a yoki fatvolar o'qilganligi 
Bayhaqiy keltirgan m isolda yaqqol ko'rin ad i: «T abboniy shajarasi im om
Abul Abbos T abboniydan (Alloh u n d an rozi b o ‘lsin) boshlanadi. U hoji 
im om Abu Sodiq Tabboniyning (Alloh uni b a lo lard an saqlasin) bobosi 
b o ‘lib, hozirda d o rulam on u m r kechirm oqda. M a n i AÍÍ M aym unning 
rabotida q o ‘nib, h a r kuni yuzlab fatvo chiqaradi*3.
D iniy kom m unikatsiyaga aloqador m iso llar A dam M es kitobida 
k o 'p lab keltirilgan. M usulm on olam ida hadisshunoslik keng rasm b o 'lg an , 
m uhaddislarning ayrim lari jonli qom us hisob lan g an . Bu haqda m u ailif 
yozadi: 395— 1005-yilda vafot etgan Ibn M a n d a (u xattom u l-ra h h o lin
b o'lgan, y a ’ni, rahholinni xatm qilgan) h ad isla rn i tinglash va to ‘plash 
u ch u n saltanat bo ‘ylab k o ‘plab sayohatlarga c h iq q a n . U 1700 hadisni 
to*plagan va 40 kajava kitob olib kelgan. S am a rq a n d lik Abu X atim (354— 
965-yilda vafot etgan) T oshkentdan Iskandariyagacha m ingga yaqin ustoz
1 Narehaxiy. 0 ‘sha manba, 174-bct.