Jurnalistikasi

ilmasàan,
bam aslahat, ishontirish orqali h a ra k a t qilinayapti.
M iloddan aw algi VII asrd a G retsiyada shah ar-d av latlarn in g qurilish 
davri jam oat-avlod m unosabatlarini o ‘zida aks ettirgandi. Q ab ila jam iyatida 
m uhim davlat ishlarini hal e tish d a xalq yig‘inlari k atta roi o ‘ynagan. 0 ‘ta 
m uhim m asalalam ing erkin xalq m uhokam asiga qo'yilishi (yig‘in la r 6 m ing 
fuqarodan ortiq kishi qatn ash g an d a haqiqiy hisoblangan) a n tik notiqlik 
sa n ’atin in g asoslari hisoblangan.
A ristotelning raqibi va A fina notiqlik san’atining b o sh lig 'i Isokrat 
(m iloddan a w . 43 6 -3 3 8 ) shunday yozgan edi: «...B ir-birim izni ishontirish 
va n im an i xohlasak, o'shani tu s h u n tira olish kabi tu g 'm a qobiliyatga ega 
bo'lish im iz nafaqat hayvoniy hay o t ta rz in i itqitib tashlash im k o n in i, balki 
ham korlikda shaharlar barpo etish , q o n u n la r chiqarish, h u n arm a n d ch ilik
va sa n ’a tn i kashf etish im konini b erd i va um um an, biz to m o n d a n nim aiki 
o ‘ylab chiqilgan va ixtiro etilgan b o ‘lsa, bularning barchasi in so n nutqining 
birinchi yaratish xususiyatidir*.2 Bu yerda Isokrat n u tq q u d ra tin i ulug‘- 
laydi, lekin shu bilan birga q u ru q so ‘zbozlik bilan m a sh h u r b o ‘lgan 
sofistlarga qarshi kurashadi.
U shbu bahslardan keyin R im d a notiqlarni bir-biriga q ara m a-q arsh i 
q o 'y ish a n ’anasi rivojlandi. N o tiq — bu jam oat arbobi, davlat vakili, 
so‘zam ollik nazariyasi va am aliyotining bilim doni, bevosita ijrochisi. Lekin 
Siseron (m iloddan a w . 106—43) o ‘z ijodi va am aliy fao liyatida ham
notiqlik, ham so'zam ollik s a n ’a tin i birlashtirgan kishiîardan b o lg a n . U 
siyosatchi, davlat arbobi sifatida so 'zam o llik san’atining sirlarin i hafsala 
bilan o'rgangan. Antik davrda b u s a n ’atn in g asosan u ch ta tu r i k o ‘rsatiladi:
— epidektik (ya’ni tantanali);
— suddagi nutq;
— m aslahat (siyosiy) nutqi.^
% 
я
1 Ученова B.B. Публицистика и политика М.: «Политиздать*, 1979.
3 Плутарх. Избранные жизнеорасания. 2>ж. М.: «Правда», 1987.
5 0 ‘sha joyda.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

S o ‘zam ollikning eng oliy va m urakkab tu ri m asiahatda, m ajlisda s o ‘zl- 
a n a d íg a n , y a ’n i, siyosiy nutq hiçoblangan. Shuning u ch u n ham notiqlar 
siyosiy n u tq n i m u kam m al irod etish g a intilganlar. A ristotel (m iloddan a w . 
384—322) m a n a shunday h o la tla rd a notiq beshta asosiy m asala b o ‘yicha 
o ‘z fik rin i bildirishi kerak deydi:
— m oliyaviy ahvol;
— u ru s h va tinchlik;
— v a ta n him oyasi;
— m a h su lo tlam i olib kelish va chiqarish;
— q o n u n ch ilik . *
N o tiq lik m a h o ra tin i vaqti, xohishi, puli va qobiîiyati b o lg a n h ar 
q a n d a y o d a m egallashi m u m k in edi.- K o‘pchillikka tegishli so ‘zam ollik 
xususiyati asta-sekinlik bilan aio h id a shaxslam ing kasbiga aylana bordi. 
« In s o n n i ikki sohadagi xizm ati — buyuk im peratorligi va buyuk notiqligi 
y u q o ri m a rtab ag a olib chiqishi m um kin*^, degan edi Sitseron.
A fin a d a dolzarb ijtim oiy ah am iyatga ega bo ‘lgan g ‘oyalar om m aviy 
te a tr nam o y ish lari, diniy ch iq ish lar, ko‘p sonli devor yozuvlari va 
ta rix c h ila r asarlari orqali bizgacha e tib kelgan. Buyuk notiq lam in g siyosiy 
n u tq la ri, u la rn in g asoslari va b ayon etish shartlari publitsistik faoiiyatga 
0
‘x sh a sh d ir. U larning p redm eti aio h id a m uhim voqea ekanligi ham , funk- 
siyasi o m m a ongiga tezkorlikda t a ’sir etishdan iboratligi ham aynan b ir xil.
Publitsistikaning shakllanishida notiqlik bilan birgalikda yozuvning 
riv o jla n ish i m u h im aham iyat kasb etd i. Yozuvning kelib chiqishi qabila- 
avlod ja m iy a tla rid a iqtisodiy-siyosiy m unosabatlam ing yangi b ir tu ri b o ‘lib, 
y o z m a harflarga m urojaat etish davlatning tashkil topishi, soliq va 
m a h s u lo tla m i belgilash, hisobga olish va ayriboshlash m uom alalarini 
a m a lg a osh irish paytida, ayniqsa, q o ‘l kela boshladi. H ar q an d ay xalqning 
y o z m a yodgorliklari o 'zin in g shakllanish davrida faqat aniq bo'lg an faktik 
m a ’lu m o tla r, m ehnatga oid x ab arlar yoki diniy ram zlar h am da rasm - 
ru sm la rn i gavdalantirgan. Y ozuv o g 'zak i nutqning boy ifodaviy im koniyat- 
larin i a k s ettirish to m o n uzoq ta ra q q iy o t bosqichini bosib o ‘td i, h atto b a ’zi 
b ir v a q tla rd a u bilan m usobaqalashish darajasiga ham yetdi.
M ilo d d a n aw a lg i V III asrda e llin yozuvi ancha shakilanib, o dam lar 
o n g in i, faoliyatini aks ettirish d a m u h im vosita bo'Iib xizm at qila boshladi. 
Y o zu v n in g rivojlanishi yozm a b u y u m la m i kashf etishga olib keldi. C hunki 
o ld in ish latib kelingan loy, to sh , yo g ‘och va m etallardan k o ‘ra papiruslar 
a n c h a q u la y edi. A ntik davrda y o zm a m atnlardan ijtim oiy-siyosiy m aqsad- 
la rd a keng foydalanilganligiga d o ir ko'pgina m anbalarni uchratishim iz 
m u m k in .
M a sa la n , m iloddan aw a lg i V II—VI asrlarda o dam lar gavjum joylar: 
m a y d o n la r, bozorlarda toshlarga yoki m etall parchasiga o 'y ib yozilgan
1 Кузнецова Т.Й., Стрелкова И.П. Ораторское искусство в Древнем Риме. 
М.: 1976.
1
0 ‘sha joyda.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qarorlar, buyruqlar, xabarlar, hukum atning xalqqa qaratilgan m urojaatlari 
ilib quyilgan. M iioddan aw algi V asrga taallu q li yunon qishloqlarjdan 
birida topilgan m a rm ar toshdagi y u n o n -fo rs uru sh ig a bag‘ishlangan yozuv 
o ‘zining ta ’sirchanligi va dolzarbligi bilan ajralib (uradi. U nda sh a h an iin g
unishga tayyorgarlik ko'rishi lozimligi va u n i tashkil etishga chaqiruv o ‘z 
aksini topgan: «Xudolar! Kêngash va xalq q a r o r qildi! F crarlar avlodidan 
N eoklning o ‘g‘li Fem istokl (e’tib o r b erilsa, b u n d a shaxsning, u n in g
avlodining m avqeyi ta ’kidlanyapti) ta k lif kiritadi. Shahar Afinaga va 
boshqa xudolarga ishonadi. Afm alikiar va ksenliklar bolalar va ay o liam i 
T rezunga olib borib q o ‘ysinlar. Q ariyalar va ayoliam i esa S alam inga 
boshlab borsm lar. X azinachilar va o ‘ro q c h ila r x udolar m ulkini q o ‘riqlash 
uchun A kropolda qolishsin. B aiog'at yoshiga yetm agan bare ha b o sh q a 
kishilar ikki yuzta kem ani tayyorlashga sa fa rb a r b o 'lsin la r va um um xavfni 
b artaraf etishda baham jihatlikni xohlagan m akedoniyaliklar, korinfliklar, 
eginetlar va boshqalar bilan birgalikda o 'z in in g h am d a boshqa ellin lam in g
ozodligi u ch u n varvarlarga qarshi kurashsinlar*.
U shbu m isoldan m a ’lum boMayaptiki, y o zm a so ‘z om m ada v atan - 
parvarlik tuyg‘ularini 
uyg'otishga y o ‘naltirilg an , 
siyosiy m aqsadlarni 
ifodalashga xizm at qilgan. Shu bilan birga o m m a g a ta ’sir etish m aqsadtda 
o 'm atilg an yoki tarqatiigan m ahobatli (m o n u m e n ta l) yozuvlar haqidagi 
guvohliklar h am ju d a qiziq. Plutarx y u n o n -fo rs urushining m ashhur lash- 
karboshchisi F em istokl hayotini tasvirlab, sh u n d a y deydi: «F em istokl 
sohildan u zo q b o ‘lgan, dushm anlardan, b o 'ro n d a n qochib boriladjgan 
barcha joylarga, ko‘rinadigan yoki tan ib o lin a d ig a n toshlarga o ‘yib yozilgan 
yozuvlar qoldirib ketar edi. Ushbu yozuvlarda u yunonliklarga m urojaat 
qilib, agar iloji b o 'lsa, o'zlarining ozodligi u c h u n kurashayotganlar safiga 
kelib qo'shilishga chorlagan, buning im k o n i b o im a s a , hech qursa, u ru sh
paytida varvariar arm iyasiga zarar yetkazish va u n i boshboshdoqlikka olib 
kelish aytilgan. U shbu yozuvlar bilan F em isto k l yunonliklam i o ‘z to m o - 
niga o 'tk az ish va dushm anlarga nisbatan s h u b h a bilan qarashga m ajbur 
qilib, varvarlarni sarosim ada qoldirishga u m id b o g 'lag a n » ^
V.V. U chenovaning yozishicha, bu yerd a yozm a m atn tezkor siyosiy 
m aqsadlarni am aiga oshirish uchun xizm at qilgan. U ochiq d an -o ch iq ta sh - 
viqot xarakteriga ega bo'lib, dushm an q o 's h in i ic h id a sarosim a uyg'otish va 
n o to 'g 'ri axborot tarqatish m aqsadida ishlatilgan. M azkur «tosh varaqalar 
adadi» va keyinchalik kodekslarning «nashri» k am b o 'lsa-d a , unchalik o z
ham em as edi.
O m m a hay’atining harakatini b o sh q a rish d a m ahobatli yozuvlar 
ehtirosli notiqlarning nutqlaridan k o ‘ra kam t a ’sir etgan b o ‘lishi m um kin, 
lekin ular boshqa jih a td a n , ya’ni, ch aq iru v va m urojaatning q a t’iy buzil- 
masligi bilan ustun edi. Ushbu yozuvlarga q a ra b , om m aning oshkoralikka 
bo'lgan ehtiyoji q an d ay qilib yozuv m a tn la rid a ifoda etilgani va m u s- 
tahkam lab borilganini kuzatish m um kin. O g ’zaki s o ‘z ixcham , ehtirosli,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

t a ’sirli b o ‘lishi ravshan, lek in uning abadiy saqlanib qolishi qiyin. Albatta, 
elchi, ch o p a r x ab arlarn i b ir necha m arta takrprlashi, obrazli va ramziy 
ta rz d a ifodalashi m u m k in , b iroq, shu bilan birga u nim alarnidir unutishi 
yoki alm ashtirib y u b o rish i, nim alargadir o rtiq ch a u rg 'u berib, boshqa 
m uhim jihatlarga e ’tib o r qaratm asligt ham eh tim o ld a n holi cm as.
B utun b ir an tik d a v r m obaynida yunonlar nafaqat xudolarga yodgorltk 
o 'm a tis h a n ’a n a la ri b ila n , baiki o ‘z zam inida q ahram onlik ko‘rsatgan 
buyuk ajdodlariga h ay k a lla r qurish bilan jiddiy m ash g 'u l b o ‘lganlar. D iogen 
Laerskiy Afina b o sh q aru v ch isi D im itriy Filerskiy (m ilo d d a n a w . 317—300) 
haqida shunday x abar b era d i. U ning sharafiga 300 ku n davom ida 360 dan 
o rtiq m is hay k alch alar o ‘m a tilib , ulam ing ko‘pchiligida u o îd a yoki to 'rt 
g ‘ildirakli aravada yoki q a n o tli o t ustida tasvirlangandi. U nga b o ‘lgan 
intilish va h u rm a t s h u d arajad a edi. Ammo Filerskiy o 'rn ig a boshqasi 
kelganida ushbu h a y k a lla rn in g ko'pchiligi yer bilan yakson qilindi, ayrim - 
lari sotilib, y an a b irla ri c h o ‘ktirib yuborildi va kechki hojatlar uchun 
ishlatilganlari (sh u n d ay m a ’lum ot ham bor) ham b o ‘lgan, qayta ishlangan 
biîtasi A kropolda h o z irg a c h a saqlanib qolgan.1
Y ozm a so ‘z, y o z m a m a tn la r baribir publitsistik ruhi, t a ’sir etish 
darajasi jih a tid a n o g ‘zaki n u tq q a nisbatan past turardi. T ezkor ta ’sir etish 
va keng audito riy an i q a m ra b olishda ular o g ‘zak¡ s o “z bilan m usobaqalasha 
olm as edi. F aq at o g ‘zaki s o ‘zgina u yoki bu dolzarb masalaga yoki bir 
vaqtning o ‘zida h am m asig a sam arali ta ’sir etishni t a ’m inlay oigan. Shuning 
u ch u n ham q ab ila la m in g oqsoqollar tom onidan boshqarilishida og‘zaki 
n u tq im koniyatlaridan k en g foydalanilgan.
Q adim gi Rint ta rix ch ila rin in g asarlarida R im da «Asta* sarlavhasi osti- 
d a tarqatilgan k o 'p g in a o ‘ziga xos byulletenlar h aqida eslatm alar mavjud. 
A ntik davrda sh a h arlik la r gazetalarga hali u n ch a zaruriyat sezmas edilar, 
c h u n k i u lam ing ax b o ro tg a b o 'lg a n ehtiyojini choparlar, gohida esa yozm a 
e ’ionlar qondirib tu ra rd i. F aq at Rim hukm ronligi b u tu n 0 ‘rta yer dengizi 
sohillariga yoyila b o sh la g an joylarda boshqarishni osonlashtirish va m ar- 
kazda n im a ish lar s o d ir b o'layotganidan xabardor b o ‘lib turish talabi 
shunday axborot vositalariga ehtiyojni yuzaga keltirdi.
Rim harbiy m o n a rx iy asi va m arkazlashgan boshqaruv asoschisi Yu. 
S ezar gazetani eslatu v ch i b irin c h i nashm i ham tashkil qiluvchi b o ‘lgan. 
Yu. Sezarning biografi S v etoniy shunday guvohlik beradi: «Sezar kon- 
sullikni olganidan s o ‘ng b irin c h ilard a n bo‘lib ham sé n at, ham xalq uchun 
kundaük ax b o ro tn o m a (ved o m o sti) — «Asta»ni tashkil etishga va nashr 
qilishga q aro r qildi. T a rix c h i Tasit o ‘z asarlarida ushbu axborotnom adan 
olingan xabarlarga te z - te z m urojaat qiladi. S hunday eslatm alar boshqa bir 
qad im tarixchi P liniy asa rla rid a ham keltirilgan».
U shbu m a n b ala r aso sid a n ash r etilgan xabarlam ing ikki tu rin i tikiash 
m um kin. B irin ch id an , u la r m a zk u r «Asta senatus*da R im Respublikasi oliy 
hu k u m at o rgani b o ‘lgan se n atn in g qisqartm a m ajlis bayonnom alari bilan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

birgalikda «Asta d iurna populi rom ani», y a ’ni, «R im fuqarolari u c h u n
kundalik xabarlar» ham b o ‘Igarjiigidan d alo lat beradi.
«Asta»ning m untazam ligi q a t’iy b o 'lm a g a n . M asalan, S itseron m ilodiy 
50-yilda A ttikaga yozgan xatida «Asia senatus»ning m art oyi nash rin i 
olgani haqida y o za d i1.
Axborot alm ashishga bo'lgan birin ch i ehtiyojlar Rim im periyasidagi 
yiiqori tabaqalarni boshqarishni m uvofiqlashtirish tufayli paydo b o 'ld i. 
Keng siyosiy axborot alm ashishlar siyosiy harakatlardan ko‘ra asosan 
xo'jajik-iqîisodiy, shaxsiy, m aishiy va b iro r narsani anglash m aqsadlarini 
e ’tiborda tutgan. G ips taxtachalarga h u k u m a t qarorlari haqidagi x abarlar 
ham ju d a qisqa qilib yozib qo'yilardi. Bu yerd a ham m a narsa h aq id a 
batafsil yozilm aganki, bunda yozm a publitsistikaning a n ’an alari k o ‘zga 
tashlanadi: ya’n i, «hukumatga n o m a ’qul faktlar haqida hech narsa d ey il- 
magan*. XV asrdan keyingina gips ta x ta c h a la r o ‘rnini yengil, qulay va te z - 
likda ko'paytiriladigan qog‘oz varaqalar egallay boshlagan. U sh b u gips 
tax tachalardan esa notiqlar siyosiy m in b a r sifatida foydalanishga o d a tla - 
nishgan. X abarlam ing masofani tezlikda bosib o ‘tish qobiliyati va ijtim oiy 
aham iyatini saqlash keyinchalik epistolyar (nom alar) am aliyotini rivojlan- 
tirdi.
D em ak, kundalik m atbuotning b irin c h i avlodlari antik davrda p ay d o
bo'lg an , lekin ular hali davriy gazetaning o 'z i em asdi. 0 ‘sha v aqtda b ir o z
shakllanish ja ra y o n ln i boshidan o 'tk a z g a n «m atbuot» hali an tik d av r m u - 
hitidan uzilib chiqib ketolmagan edi. B unga uni ko'paytirish va ta rq a tish - 
ning iloji yo'qligi xalaqit berardi.
A ntik davm ing oxirrog'ida davlat d in ig a aylangan xristianlik 2—3 y u z
yillik m obaynida katta hududda kuchli ch e rk o v tashkilotlarini tashkil etd i. 
g'arbiy Y evropa, Kichik Osiyo va S h im oliy A frikada q aro r to p g a n b u d in ­
ning g‘oyaviy qudrati asosan iqtisodiy boylikka, faol m adaniy va siyosiy- 
tashkilotchilik harakatlarga suyanar edi. G 'a rb iy Y evropa m a m la k atlarid a 
asosiy h ukm ronlikni egallagan rohiblar cherk o v yerlarini xudoga x iz m at 
qiladigan m ulk sanab, rasm -rusum larni, d in iy