Jurnalistikasi

ibodatxonasi
h a
m
b o ld i; bozor 
kuni o dam lar bu yerga yig'ilganlarida ham m alari ibodatxonaga kiríb olovga 
talp in ar edilar. Bu ibodatxona to islom iyat davrigacha b o r edi, m usul- 
m o n la r q u w atlan ib ketgach, m a zk u r M o h m asjidini xuddi sh u joy g a bino 
qildilar. H o z ir u Buxoroning m o ‘ta b a r m asjidlaridandir»3. T u rli xalqlar 
tarixida shunga o'xshash voqealar uch rab turadi: o ta sh p arastlar otashgohi 
o ‘rnida m asjidlar, nasroniylarning ibodatxonalari tiklangan yo b u n in g aksi 
bo'lg an . Biroq odam lar boshqa d in iy ziyoratgohlar q ad k o ‘ta rg a n joyga 
kelishni kanda qilm aganlar va T angriga yangicha u sullarda sigMnishni 
davom ettirganlar. Bular sh u n d a n dalo lat beradiki, m uayyan b ir d indan 
ko ‘ra um um iy diniy ko‘riníshdagi kom m unikatsiya qad ím iy ro q d ir. G ap 
shundaki, odam larda boshqalar bilan m unosabat o ‘rnatishga istak kuchli 
ekanligidan b u diniy kom m unikatsiya shaklida yuz berishi h a m m um kin 
bo'lgan. Insonning o ‘ziga o 'x sh ag a n lar bilan m unosabat o ‘m atishÍga inti- 
lishida d in vosita xizm atini o 'ta g a n . O m m aviy k om m unikatsiya esa m ayda 
guruhlar o ‘rtasida yanada sam araliroq bo ‘lgan.
E ndi 
o'rta asrlarda
g ‘oyat keng tarqalgan 
yana
b ir usul — harbiy 
kom m unikatsiya haqida gap k e ta r ek an , jangovar y urishlarda uning vosi- 
talari sifatida bayroqlar, nog‘o ra , kam ay-suraaylar, h arbiy laqab va ko- 
m andalar, xatlar, olov (gulxan) yoqib xabar berishlar va hokazolardan
1 Fazlallax ibn Ruzbexan Isfexani. 0 ‘sha manba, 157-bet.
1 Narshaxiy. 0 ‘sha manba, 27-bet.
50 ‘shajoyda.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

fo y d alan ilg an in i aytish m um kin. U lardan ayrim lari u m sh lard an keyin, 
y a ’n i, tin c h zam onlarda h am q o ‘llanilgan. «Abu M uslim jangnom asi»da 
B ani T o y va Bani H oshim q abilalari haqida hikoya qilinadi. B ani Toyning 
b ir ja n g d a n keyingi ahvoli q u yidagicha tasvirlanadi: «Y ana Sayyid Junayd 
c h iq ib , ul qabila birla jang qildilar. Q abilai Bani T o y tang bo'ld ilar. Oxir 
q ab ilan in g k attalari b ir yerda o 'ltirib , kengash qilib aytdilarki, «Ey 
y o ro n la r, Sayyid Junayd bizlarga shikast berdi, bisyor tang b o 'ld ik . B ui ikki 
q a b ila n in g orasiga d o ‘stlik va oshin o lik paydo b o ‘lsa, dedilar. Alqissa, 
ta m o m i m a rd u m m aslahatni b ir e rd a qo ‘yub, ittifoq birla M ahloilni oldig‘a 
kirib ay td ila rk i, «Ey M ahloil, b iz la r Sayyid Junaydning ja n g id in shikast 
yeb, sa n in g oldingga kelduk, n im a bo'lu rk i, bu ikki qabila orasida sulh 
pay d o b o ‘Isa*, dedilar»1. « T em ur tuzuklari», Sharafiddin A li Yazdiyning 
« Z afarn o m a » , B obum ing «B oburnom a» asarían va hokazolarda bunday 
h arb iy m a sh v aratlar bayoni k o ‘p!ab uchraydi. U rush harak atlarid an oldin 
va ja n g ia r c h o g 'id a baland ovozli kom m unikatsiyadan k o ‘p foydalanilgan. 
«B uxoro tarixi* m uallifl Q utayba A bu M uslim ning yaxshi tashkil etilgan 
q o ‘sh in lari tovushli am r berilishi bilan tezda saflangani h aqida hikoya 
qiladi: « M u su lm o n lar tezlik bilan k am ay chalib, ham m alari birdan otlariga 
m in d ila r va saflarga tizildilar*2.
A rab
fotihlariga qarshi 
q o ‘zg‘olonlarda 
M uqanna 
h am harbiy 
k o m m u n ik atsiy an in g turli usuilaridan foydalangan. N arshaxiy bu borada 
sh u n d a y yozadi: «M uqanna h a r viloyatga no m a yozib, o ‘zining doim iy 
(tash v iq o tch ilarig a) berdi. N ó m a d a shunday yozadi: «R ahm li va m ehribon 
T an g ri n o m i bilan sayyidlar sayyidi H oshim ibn H o sh im d a n falonchi 
o ‘g ‘li, h a m d X udoga b o 'lsin , u n d a n boshqa xudo yo‘q, u O dam n in g ham , 
N u h , Ib ro h im , Iso, M uso, M u h a m m a d va Abu M uslim lam ing h a m xudosi- 
d u r. S o ‘nggi s o ‘z shuki, q u d rat, egalik, izzat va hukum at M uqannanikidir. 
M e n g a im o n keltiring va bilingki, podshohlik m enga xos — unga la ’n atlar 
b o 'ls in , — azizlik va xudolik m en ik i, m endan boshqa xudo y o ‘q, — o g ‘ziga 
tu p ro q , — kim ki m enga im on keltirsa, ja n n a t o'sh an ik i, kim ki m enga im on 
k eltirm as, d o 'z a x uniki*3.
M a zm u n i bizgacha m ing yil oldindan yetib kelgan, ushbu xat qadim dan 
ja n g o v o r sharoitlarda maxsus h arbiy dala pochtasi mavjud bo'lganligini 
k o ‘rsatadi. A dam M es asarida h am b u haqda m a’lum otlar uchraydi: «Harbiy 
yurishlar c h o g ‘ida hukum at u ch u n harbiy—dala pochtasi tashkil etdilar. 
M asalan , B ag'dod sarkardasi 914-yilda fotimiy bosqinchilam i b artaraf etish 
u c h u n M isrga qarshi urush qildi. V azir yuguruk tuyalarda p o ch ta tashkil 
etish n i a m r qtldi, u M tsm i B ag'dod bilan h ar kuni b o g la b turishi lozim 
edi*4. B u va boshqa kitoblarda ja n g sliaroitlarida kom m unikatsiyaning turli 
vositalari, m asalan, kabutar, ayg‘o q ch i va hokazolardan foydalanganliklari 
h aq id a k o ‘plab m isollar keltirilgan.
1 Abu Muslim jangnomasi, 9-bet.
2 Narehaxiy. 0 ‘sha manba, 42—43-betlar.
3 0 ‘sha manba, 61—62-betlar.
*
Mes A 0 ‘sha manba, 273-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bobga xulosa sifatida quyidagilam i t a ’kidlash m um kin. 531-yilda 
E ron shohi X usrav Anushervon I o ‘z davlatida akadem iyalar o c h ib , ularga 
G rctsiya faylasuflarini taklif etib, S harq R enessansiga asos soldi d esak , xato 
boMmasa kerak. M ing yil davom etgan bu U yg'onisli o 'sh a d av rd a S harq 
xaiqlari o m m aviy kom m unikatsiyalar y ordam ida ilm -fan, ta ’lim , m aorif, 
m adaniyat, m a’rifat va shu kabi so h a lard a am alga oshirgan bu y u k yuk- 
salishdir. S hu b h a y o 'q k i, Sharq R enessansi b o ’lm aganda g 'a rb R enessansi 
ham voqe b o 'lm asdi yoki u o 4zin i bo sh q ach a tarzda n am o y o n etg an
b o ‘lardi.
F alsafa, tarix, ilmu nujum (astro n o m iy a), riyoziyot (m atem a tik a ), 
m ineralogiya, tibbiyoc va boshqa fa n la r rivoji faqat keng m iqyosda olib 
borilgan om m aviy kom m unikatsiyalar natijasi bo'ldi.
Bir q a to r buyuk davlatlar h a m keng ko‘lam da olib borilgan siyosiy, 
iqtisodiy, m adaniy, diniy, haibiy o m m av iy bog‘lanishlar natijasida vujudga 
keldi va rivojlandi. Ularning huk m d o rlari-x o n lar, podsholar, a m irlar, 
sultonlar, vazirlar, devon boshliqlari, sarkardalar om m aviy k o m m u n i- 
katsiyalam m g tashkilotchilari sifatida k atta rol o'ynadi. B unday b o g 'la - 
nishlam i am alga oshirganlar esa ta rix ch tla r, yozuvchi, shoirlar, faylasuflar, 
taijim onlar, kotiblar, xattotlar b o 'ld i. B og'lanishlar masjid, m adrasa, saro y - 
lar, m aydon, bozor, guzarlardagi ta d b iriard a yuz bergan.
O m m aviy kom m unikatsiya jara y o n lari og'zaki, yozm a va tasviriy 
shakllarda am alga oshirilardi. O g'zaki tad b irlar qatorida m ajlis, kengash, 
suhbat, m aslahat, m a’ruza, m u sh o ira , sh e ’rxonlik, va’zxonlikni aytish 
o ‘rinlidir. Y ozm a om m aviy kom m unikatsiya kitob, risola, sh a rh , ta ijim a , 
she’r, d o sto n , farm on, am r, buyruq, xatlard an iborat edi. Tasviriy o m m a ­
viy kom m unikatsiya sirasiga bayroq, olov, tu tu n , tanish b uyum lar kirardi. 
M uloqot arab, fors, lotm va turk tillarid a bo'lgan.
0 ‘ita asrlarda barpo etilgan davlatlarda om m aviy k o m m u n i-k a tsiy a - 
lam i am alga oshiradigan devon a l-b o rid , jarchilar, ch o p arlar singari m ax- 
sus xizm at va xodim lar ham bor edi.
O dam larning ushbu bobda b ay o n qilib o'tilgan o ‘zaro b o g 'la n ish
usullari keyingi davriarda om m aviy kom m unikatsiyaning zam onaviyroq 
vositalari paydo bo'lishida m uhim bosq ich vazifasini o 'tad i. •