m a ’ruzasini
tin g lay d i, b ir afg‘o n olim i esa (429—1037-yiIda vafot etgan)
1200 d an ortiq u sto z sabog‘ini oigan»1. A fg'on olim i ning o 'lim i Abu Ali
ibn Sino o 'lim i san asig a to ‘g ‘ri keladi, am m o b u bosh q a (ya’ni, m ashhur
hakim dan o ‘zga) Ib n S ino boMgan. Kim q a n c h a hadis bilgani haqidagi
savolga A dam M es q u y idagicha javob beradi: «K itoblarni u (Bag‘doddagi
m inbar rah b ari A b d u llo h ibn Sulaym on (928-yilda vafot etgan) o ‘zi bilan
olm agan, 30 m in g h ad isn i yoddan aytib bergan. Ib n U qvo (332—943-yilda
vafot etgan) 52 m in g h ad isn i kim lardan o lganigacha bilishi bilan m aqtanib
yurgan...
A y tish larich a, 355—966-yillarda qazo top g an Q ozi M o‘sul 200
m ing hadisni y o d d a n bilgan»2. M a’lum ki, bizning vatandoshim iz Im om al-
Buxoriy (810—870) 60 0 m ingga yaqin hadisni to ‘plagan va qayta ishlagan.
Shulardan eng ish o n c h li 7250 hadisni saralab olib, «A l-jom e’ as-sahih»
nom li to ‘plam y ara tg an . U shbu to 'p la m nafaqat m usulm on olam ida, balki
butun duny o d a en g ish o n c h li m anba bo ‘lib keim oqda.
Q u r’oni k arim g a kelsak, VII asrdayoq u n in g yagona to ‘g ‘ri m atnini
yaratish m aqsad q ilib q o ‘yilgan. Shunday b o ‘lsa-da,
tarixda tafovutlar
u chrab turadi. A d am M es b ir qan ch a a n a sh u n d a y m isollam i keltiradi.
M ana ulardan b in : d in d o r al-A tto r (354—965-yilda vafot etgan) o'zin in g
tazkiralaridan b irid a dastlabki tahrirdagidan farq qiluvchi b ir qancha qiroat
m avjudligini h im o y a qilib chiqdi, bunda faqat u n doshlar hal qiluvchi
aham iyat kasb e tish i t a ’kidlangan. U aytadiki, o h an g m u m to z arab tilida
m a’n oni o chib berad i.
Xalifa A bu a l-M a lik n in g h ar ju m a d a o d a m la r
farosatiga tayanish
loztmligi haqidagi s o ‘zlari shuni anglatadiki, u k atta jo m e ’ m asjidlarida
ko ‘p m ing kishilik ja m o a oldida shaxsan o ‘zi va’z o 'q ish i od at edi.
T arg‘ibot-tashviqot ish in in g bu shakli hatto xalifalarga og'irlik qilardi. Shu
bois m a sh h u r xalifa X o ru n ar-R ashid v a ’z m a tn in i yozib berishlarini
buyurgan, o ‘zi esa u la m i yodlab, keyin od am larg a yetkazgan. Abu al-
M alikning « C h o p a r o tla rn in g dupuri va m in b a m in g qattiq yog‘ochi
qisirlashisiz sa lta n a t yurgizish g ‘oyat m aroqli b o ‘lar edi», degan so'zlari
m antiqiy m a ’n oga eg a b o ‘lib, bu bilan xalifa o ‘z ustidan kulgan.
O m m aviy
kom m unikatsiyaning b u aytilgan ikki asosiy shaklisiz ulkan hududda hukm
surish g'oyat m u sh k u l edi. Bu taxt egasi b o ‘lgan xalifaga nisbatan
taqdiniing ajib o 'y in i hisoblanadi.
A dam M es a y rim v a ’zxonlam itig «yuz m inglab jom elari» bo ‘lganini
aytib o ‘tadi, b u n d a , a lb a tta , ko ‘plab da’vatlar n azard a tutiladi. U «M as-
jid d a m inbar b o 'lish in in g o ‘zi bu m anzilgohni sh a h arlar sirasiga kiritishini
taqozo etgan. M a sjid la r x ito y qoonlariga tobe h u d u d la rd a h am b o ‘lgan»3,
deydi.
Ibn R uzbexan Isfa h o n iy ham b ir necha b o r
d in iy kom m unikatsiya
haqida so‘z y u ritgan. U n in g aytishicha, Shayboniyxon huzurida b iro n -b ir
yig‘in o 'tm a g a n k i, s h a ria t qonunlariga asoslanm agan b o ‘lsin, o ‘zi ham
1 Mes A 0 ‘sha manba, 163-bet.
* Olsha joyda.
i
Mes A. O'sha manba, 273-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi
b o ‘sh vaqt topildi deguncha n a m o z o 'q ir, Q ur’on tilovat qilar, m ubo-
hasalar uyushtirar edi»1. M a’lum ki, Shaybonixon ko‘c h m a n c h i o 'zb ek
qabilalariga boshchilik qilib,
q u d ratli davlat yaratdi, u d in n in g kuch i va
im koniyatlarini yaxshi tushunardi.
X II
asr muallifi Ibn M a n su r M arvarudiy «Tarixí m u b o rak shoh»
asarida shunday yozadi: «Turklarda (oliy) m artabalar va d ara jala r b o ‘l-
m asa-da, u la r shunday maqtovga sazovor shuhratga egadirlarki, m usulm on
hokim larning qudrati AJloh yordatnida (faqat) turkiar tufaylidir. S hu sa-
babli T urkistondagi turkiar boshqa xalqlarga nisbatan u stu n lik k a egadirlar.
T urklarda yozuv bo‘lgan, ular o sm o n jism lari va uning sirlarin i bilganlar;
bolalam i savodga o'qitganJar. U lard a ikki xil yozuv b o ‘Igan; s o ‘g ‘d va
toguzgus yozuvi. S o 'g 'd yozuvida 25 ga yaqin h a rf b o 'lg a n va u ch h a rf
«zod», «za» va «g'ayn» bo'lm agan. 0 ‘ngdan so'lga
yozilgan, h a rf bir-biri
bilan q o ‘shilm agan. Toguzgus yozuvi 28 harfdan tashkil to p g a n , o 'n g d a n
so ‘lga yozilgan va ular b ir-birlari bilan qo ‘shilm agan. T u rk ia r sh e ’r
yozishni — qasida, ruboiylam i bilganlar»2. Bu yerda M u su lm o n U yg‘onish
davridagi kom m unikatsiyaning tu rli shakllarini, turli xil y o 'nalishlardagi
k o ‘rinishíarini fahm etish m um kin.
N arshaxiy «Buxoro tarixi» k itobida ajoyib bir dalilni keltiradi: «H ozir
M oh m asjidi o 'm ash g an yerda k atta ariq b o ‘yida bir serdaraxt tekislik joy
b o ‘lib, shu daraxtlar soyasida b o zo r boMar edi. U podshoh (M o h ) xalq but
sotib olishga qiziqsin u ch u n sh u bozorga keüb h o z ir M o h m asjidi
o 'm a sh g a n yerda taxtda o ‘tirar, h a r kim o ‘zi u chun
b u t sotib o la r ya uyiga
olib ketar edi. Bu jo y yana o ta sh p arastlar
Do'stlaringiz bilan baham: 
