Jurnalistikasi

IVqism.
YANGI ZAMON VA MA’RIFAT DAVRI MATBUOTI
IX bob.
XVII ASR YEVROPA JURNALISTIKASI
XVI 
asrd a Venetsiya Yevropadagi u lkan savdo m arkazlaridan biri edi. 
Yirik m ulkdorlar (burjua) vakillari, savdogarlar, kem a kapitanlari ushbu 
shaharda to v arlar sotish va sotib olish b ila n shug'ullanardilar. S huning 
uchun ulam i m ahsulotlar narxi, kem alar liarakati va iqtisodiy-siyosiy 
voqealar k o 'p ro q qiziqtirardi. O ldingi b o b la rd a aytib o'tilganidek, b unday 
axborotlam i tayyorlab tarqatishni esa m axsus byurolar o ‘z zimmasiga oldi. 
Asosiy vazifasi «yangiliklar yozish»dan ib o rat b o ‘lgan byurolar sh unday 
xabarlar bitilgan q o ‘lyozm a varaqalam i chiqarish bilan m ashg‘ul edi. 
Varaqalar m ayda tanga - gadzettaga-sotilardi. Biz bugun OAVdan biriga 
nisbatan q o ‘Ilaydigan «gazeta» so 'zi aslida a n a sh u qadim gi V enetsiya 
kum ush tangasi no m id an olingan. V enetsiyada hozirgacha «G adzettino* 
nom li gazeta ch iq ib turadi.
X abarlarni sh u tarzda yig‘ib, t o ‘p la b obunachilarga yetkazish 
gazetaning vujudga kelishi tom ón qo'y ilg an y an a b ir qadam bo ‘ldi. XVI 
asrning ikkinchi yarm ida bu ish bilan nem is F uggerlar savdo uyi xodim lari 
muvaffaqiyat bilan shug'ullana boshlashdi. U la r nafaqat qo'lyozm a usulida 
tayyorlangan x abarlar varaqasini tarqatishgan, balki bosm a dastgohdan ham
foydalatiishgan, d eg an taxm inlar bor. U sh b u tia sh rlam i bevosita bugungi 
gazetalam ing u zoq ajdodi deyishimiz m um kin.
Zam onaviy tipdagi gazetalam ing h aq iq iy ajdodlari esa faqat X V II 
asrga kelib to ‘Uq shakllandi. 1603-yili A ngliya taxtiga M ariya S tyuaitning 
o ‘g ‘li shotland qiroli Iakov (1603—1625) o ‘tird i. Aslida, Styuartlar sulolasi 
hukm ronligida m atbaachilikning ahvoli y a n a d a yom otüashgan edi. Bu 
davrda asosan pu ritan lar va in d e p en d e n tla m in g asarían ta ’qib ostiga 
olingandi.
O ldingi davrdagi qalin kitoblar o 'm in i en d ilik d a «uchar varaqalar» va 
risolalar egallay boshladi. Styuartlar sa lta n atid a ah o li o 'rtasid a protestantlik 
oqim iga m oyillik kuchii b o ‘lsa-da, sulolaning o ‘zi katolîsizm tarafdorl edi. 
O m m ada to 'la erkinlikka, shaxsiy e ’tiqodga, d in iy m ustaqillikka intilish 
kuchii bo'lganligiga qaram asdan, S tyuartlar b u bilan hisoblashishni xayol- 
lariga ham keltirm asdilar. Q am oqqa olishlar, q iy n o q la r va boshqa ch o ra - 
tadbirlar o 'sh a davr u ch u n xos xususiyat b o ‘lib qolgandi.
B unday tazyiqlar siyosatiga m isol q ilib Y ulduzlar palatasi to jnonidan 
1637~yilda qabul qilingan kitob nashri haqidagi d ek retn i keltirish m um kin. 
M azkur dekret 3 3 -m oddadan iborat b o 'lib , u n d a nashriyot m ahsulotlari va
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

c h e td a n keltirilgan k ito b la r senzura qilinishi q a t’iy belgilab quyildi. Shunga 
b in o a n , yuridik y o ‘nalish d ag i kitoblar oliy sud m ah k am asi, siyosiy m az- 
m u n d ag i kitoblar d av lat kotiblari, qolgan adab iy o tlar esa K enterberiy 
arxiepiskopi va L o n d o n episkoplari ixtiyoriga berilib, ular ko‘rigidan 
o ‘tkazilardi. Q o ‘ly o z m alar senzuraga ikki nusxada ta q d im etilib, ingliz 
cherkovi, davlat va h u k u m a t m anfaatlariga h am da m illiy qadriyatlarga zid 
kelm agan k ito biarnigina n a s h r etishga ijozat berilardi. N a sh rd an chiqqan 
h a r q an d ay kitob sh u v aq tn in g o ‘zidayoq M a tb aa ch ilar kom paniyasining 
r o ‘yxatlar kitobida q ayd e tilib , u yerda m atbaachi n o sh ir va m uallifning 
n o m la ri k o ‘rsatilardi.
B osm axonalarni esa, aw alg id ek , L ondon, O ksford, Kem brij kabi 
sh a h arlard an ta sh q arid a ta sh k il etish m um kin em asdi; qolaversa, ulam ing 
so n i hatto ushbu sh a h a rla rd a ham qat’iy chegaralab q o ‘yilgandi. M at- 
baachilik sohasi b ilan sh u g ‘u llanuvchilar m a’lum talablarga javob berishlari 
va h a r b ir m asalada ru h o n iy la r ham da oliy kom issiya a ’zolarining ruxsatini 
olishlari kerak edi. 
X orijiy nashrlar bojxonalarda ushlanib, qattiq
tekshiruvdan o ‘tk azilardi.
K arl I to m o n id a n parlam entsiz, Y ulduzlar palatasi va favqulodda 
sudlarning shafqatsiz ta d b irlari'y o rd a m id a am alga oshirilgan o ‘n b ir yillik 
bo sh q am v davrida s h o tla n d qo'zg 'o lo n i, U zoq p arla m en t, o zaro ichki 
u rush h am da «sotqinligi v a ichki urushni keltirib chiqarganligi uchun* 
qirolni qatl etish voqealari bo ‘lib o ‘tdi. Karl I hayotligi davridayoq, 1641-yilda 
U zo q parlam ent Y u ld u z la r palatasini tugatdi, sh u bilan birga uning 
m atb u o t ishlari b o ‘y ic h a chiqargan barcha k o ‘rsatm alari h a m bekor qilindi.
Lekin m atb u o t erk in lig i uzoqqa cho'zilm adi. Ikkala palataning 1643- 
yil 14-iyundagi q aro rig a k o 'ra , «din va h ukum atni y an a d a ulug‘lash»ni 
k o ‘zlab sen zu rad an o ’tk a zilm ag a n va M atbaachilar kom paniyasining ro ‘y- 
x atlar kitobida q ayd etilm a g an ko‘plab kitoblar ch iq ib ketdi. Shundan 
keyin kitoblam i o ld in d a n se n zu ra ruxsatini olm asdan va «eski odatlarga 
k o ‘ra* K om pan iy an in g r o ‘yxatlar kitobida qayddan o 'tk az m asd an turib 
ch o p etish yana ta q iq la n d i. 
.
B undan ta sh q ari, 
Kom paniya agentlari va parlam en tn in g ba zi 
a ’zolariga «ruxsat e tilm a g a n joylarda o'rnatilgan b o sm a dastgohlarni gohi- 
goh id a obdan te k sh irib chiqish* ixtiyori beriladi. Ayg‘oqchilarga bosm a 
dastgohlarni, 
u la rn in g egalarini, taqiqlangan 
k itoblarni ch o p etgan 
m ualliflar va u m u m a n , b u n d a y ishga aloqador b arc h a shaxslam i qam oqqa 
olish huquqi berildi. B e k o r qilingan qonunlarga qaytilishiga parlam entdagi