Jurnalistikasi

partiyalar ular vositasida qalam kuchi bilan o ‘zaro kurash olib borishardi.
1642—1649-yiUar orasida 170 ga yaqin gazeta nashr etilgan. 1649-yildan 
«respublika himoyasi va xalqni xabardor qilish uchun* hukumat tomonidan 
ta ’sis etilgan kundalik «Siyosiy Merkuriy» gazetasi nashr etila boshladi.
1657-yil 16-iyunda «Public Advertiser» 
(FTaÔJiMK 3^D3TaH3ep) 
gaze- 
tasida birinchi m arta shokolad haqida e ’lon beriladi. 1658-yilda «Siyosiy 
Merkuriy»da kitoblar, choy, yo'qolgan narsalam i topganlarni mukofotlash 
haqida va hokazo e ’lonlar paydo bo'la boshlaydi. 1660-yili Karl II bu 
gazetada sevimli • itini yo'qotib q o ‘yganligi haqida ham xabar beradi. 
Shundan keyin gazetalarda dori vositalari, nikoh tuzishda vositachilik, qo'l 
jangiga chorlash kabi turli mavzudagi e'lonlar ko‘paya bordi.
XVIII asrga kelib «Merkuriy» nomi ostida ko‘plab, masalan, tibbiy, 
diniy, dengiz floti sohalariga oid gazetalar chop etilgan. Hatto, fransuz 
tiiida ham gazeta nashri yo‘lga q o ‘yilgan. Masalan, rasmiy «London 
gazetasi» 
2 2
-yil mobaynida ingliz va fransuz tillarida chop etilib turgan. 
1660-yilda gazetalar 10 ta bo'lgan bo‘lsa, 1688-yilga kelib ular soni 70 dan 
oshib ketgan. H am m a nashrlar turli muntazamlikda: kundalik, oylik, ikki 
haftalik tarzida chiqib turgan. Faqat 1702-yildan «Deyli kurant» gazetasi 
kundalik nashr sifatida chop etila boshlagan. 1724-yilda Londonda chiqa- 
digan 18 ta gazetadan faqat ikkitasigina o ‘z muddatida, ya’ni, har kuni 
chiqardi.
Karl II hukmronligining boshida ikkita rasmiy gazeta-dushanba 
kunlari «Jamoat xabarlari» hamda payshanba kunlari «Siyosiy Merkuriy» 
chiqib turgan. 1663-yilda Römer Lestranj m atbuot buyicha Inspektor etib 
tayinlangach, ushbu ikki rasmiy gazeta ham uning ixtiyoriga topshiriladi. 
1665-yili Karl II yangi «Oksford gazetasi» chiqishiga ruxsat beradi. Bu o ‘z 
manfaatiga zid kelishini payqagan yangi inspektor yangi-yangi gazetalar 
chiqishiga ruxsat berib yuboradi. U lar bir-biri bilan raqobatlashgan holda 
rivojlanib, «Oksford gazetasi»ning daromadini pasaytiradi, deb umid qilgan 
am aldor q a y sid irm a ’iioda o ‘z inaqsadiga erishadi ham.
Angliyada jum alistikaning shiddat bilan rivojlanishiga qaramasdan, 
siyosiy nashrlar yetishmas edi. 1653-yili Parlament tarqatilishi bilanoq
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Kromvel parlament hisobotlarini stats-kotibning ruxsatisiz chop etishni 
taqiqlab quydi. Shundan keyingi ikki yil ham siyosiy nashrlarni ta ’qib etish 
bilan o ‘tdi. XV1I1 asming boshlanishi bilanoq siyosiy gazetalaming paydo 
boiishida sezilarli taraqqiyot ko‘zga tashlandi.
1620-yilda chiqqan «Kurant d Italie Alman» Fransiyadagi birinchi 
gazeta bo'ldi. Lekin «La Gazette» deb nomlangan bosma tarzdagi ilk 
gazetani nashr ettirish 1631-yilda tibbiyot olimi Teofrast Renodo chekiga 
tushdi. 1612-yili 28-yoshli Teofrast Parijga kelib, o'sha vaqtda o ‘ta qudratli 
b o ig an Rishele bilan tasodifan tanishib qoladi va uni o ‘zining shijoati 
hamda betakror aqli bilan maflun etadi. Shundan keyin u qirollikdagi 
barcha kambag‘allaming bosh komissari etib tayinlanadi. Sliu bilan birga 
saroy vrachi lavozimini olishga ham erishadi.
Shaharning kambag'allar qatlamiga yaqinlashgan Teofrast ular ichida 
o'zining tibbiy amaliyotini keng tatbiq qila boshlaydi. Bu faoliyat esa uni 
kambag‘aüar og‘ir ahvolda qolgan paytlarda ularga yordam bera oladigan 
bir idora tuzish fikriga olib keladi. U birdaniga ushbu g‘oyasini amalga 
oshirib, barcha uchun ochiq bo‘lgan shunday idorani tashkil etadi. Parij 
hayotini kuzatib borgan Renodo, b ir tom ondan, o ‘z bilimi, m ehnatini 
taklif qilayotgan va, ikkinchi tom ondan, ushbu xizmatga m uhtoj aholi
0
‘rtasida hech qanday munosabat, m uloqot yo'qligiga e ’tiborini qaratadi.
Bunday holatni bartaraf yetish uchun Renodo manzillar idorasini 
(«Burean d'adresse et de rencontre») tuzadi va odamlar u yerdan o ‘zlari 
uchun zarur m a’lumotlarni olib turishadi. Renodo o'sha davr talabini 
to 'g 'ri anglab etgan edi, ushbu idora atrofida juda ko'p mijozlar to ‘p- 
lanishadi va shu bilan birga bu yerda turli xabarlar ham yig‘ila boshlaydi. 
Yuzaga kelgan imkoniyatdan foydalanish maqsadida Renodo homiysi 
Rishele yordamida bir nashr tashkil etadi, birinchi soni 1631-yiI 30-mayda 
chop etilgan bu nashmi odamlarga ancha tanish oddiygina «Gazeta» so‘zi 
bilan nomlaydi. «Gazeta» boshida haftasiga bir marta, dushanba kunlari 
nashr etib turiladi. Ikkkinchi yili uning hajmi ikki baravar kengaytirilib, 
birinchi bo‘Iimi eski nomda, ikkinchi b o iim i esa «Nouvelles ordibnaries 
de divers endroits» (Turli joylardan kelgan oddiy xabarlar) nom i ostida 
chiqa boshlaydi. Bundan tashqari, gazetaning so‘nggi oydagi voqealar 
sharhi berilgan oylik ilovasimng nashri ham yo'lga q o ‘yiladi. Renodo 
o ‘limidan keyin gazetani uning o ‘g‘illari chiqarishda davom etishadi. 1762- 
yildan u haftasiga ikki marta, dushanba va chorshanba kunlari «Fransiya 
gazetasi» nom i bilan chiqarila boshlaydi va ushbu nomda hozirgacha chop 
etümoqda.
Renodoning gazetasi uzoq yillar davom ida tengsiz bo‘lib keldi, chunki 
uning asoschisi istisno holda ushbu gazetani «chop etish, sotish, 
tarqatishni, ham ichki, ham tashqi xabarlarni yetkazishni boshqa shaxslar 
amalga oshirishi mumkin emas» degan imtiyozga ega edi. Albatta, bu kabi 
imtiyoz boshqa kundalik nashrlar rivojiga to ‘sqinlik qilib turdi.
Barcha matbuot nashrlari uchun qulay sharoit faqat Buyuk fransuz 
inqilobidan keyin paydo bo‘ldi. G archi 1785-yil 2-m artda «Qonunchilik, 
yurisprudensiya masalalari liaqida yozishni hamda qirollik qonunlarini
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sharhlashni taqiqlash haqida» buyruq chiqarilgan bo‘lsa-da, erkinlik alla- 
qachon havoda kezib yurardi. Inqilobgacha amal qilgan matbuot qonun- 
chiligi haqida fikr yuritishdan oldin mutlaq islohot davrini esdan chiqar- 
maslik kerak. U ndan keyin reaksion katolitsizmning kuchayishi o ‘rta asr- 
lardagi monarxiya qatlam ini absolutizmga olib keldi. Qachonlardir davlat 
hokim iyatini qirol bilan baham ko‘rib kelgan ushbu qatlam vakillarj o ‘z 
mavqelarini yo'qota boshlagan edi. Ular oxirgi marta 1614-yilda o ‘z yig‘in- 
larini o ‘tkazib, shundan keyin 175-yil davomida to ‘planmadi!ar. Doimiy 
arm iyaga suyangan davlat hokim iyati bu qatlamning mavqeyini yo‘qqa 
cliiqara bordi. Mahalliy boshqaruv markaz buyrug‘iga bo'ysunadigan huku- 
m at mulozimlarining qo'liga o ‘ta boshlagan, ular esa o ‘zlari harakat 
qilayotgan joylaming m anfaatlarini unutishgan edi.
Qirol hukumati kuchaygan sari lining matbuotga munosabati shaf- 
qatsiz tus ola bordi. Shu bilan birga, hukmdorlar qirol hokimiyatining 
ilohiy kelib chiqishi haqida iezuitlar ilgari surgan ta’limotdan ham unumli 
foydalanishardi. Bu nazariyaga ko‘ra, qirollar xalqni eng Oliy Zot irodasiga 
binoan boshqaradilar va xalq oldida javobgar emaslar. 1757-yildagi 
Deklaratsiyada «dinga nisbatan hujumga yoki aqlni qarshi qo‘yishga, qirol 
hukum atini haqorat qilishga va davlat tartibini buzishga chorlaydigan 
m ateriallar yozgan yoki chop etgan» har bir kimsa o'lim jazosiga tortiladi, 
deb belgilab quyildi.
Dyuponning ina’iumotiga qaraganda, 1660-yildan 1756-yilgacha 869 
muallif, matbaachi, kitob sotuvchi va gazetachi Bastiliya qamoqxonasida 
yotib chiqqan. Rokenning guvohlik berishicha, 1715-yildan to 1789-yil- 
gacha Davlat kengashi, parlam ent, Parij sudi va Katta kengash tomonidan 
m uhokam a qiiingan 850 ga yaqin turli nashrlar yo‘q qilingan yoki taqiq- 
langan. Bulardan tashqari, m atbaa nashrlari mhoniylar sudi va mahalliy 
fuqarolar tribunalining senzurasi tom onidan ham turli tazyiqlarga uchra- 
gan. Lekin ushbu hujum lar halokatga yuz tutgan absolutizmning oxirgi 
chiranishlari edi.. Chunki ushbu eski tartiblarni 1789-yilgi Buyuk inqilob 
ag'darib tashladi.
Bu davrda m ashhur m atbaachi Iogann Karolus 1609-yilda Germ a- 
niyada birinchi marta dunyo yuzlni ko'rgan ikki gazetadan biri - «Re- 
latsion»ni nashr eta boshladi. Ikkinchi gazeta «Avizo* (E ’lonlar) deb 
atalib, Volfenbyuttelda chop etildi. XVII asming 30-yillari oxiriga kelib 
30 ga yaqin gazeta nashr etilgan b o is a , XVIII asr boshida bu raqam 200 
d an oshib ketdi. Ushbu nashrlarning ko'pchiligi aloqa idoralari tomonidan 
chop etilardi. 0 ‘sha vaqtdagi nashrlarning adadi 350 dan 400 nusxagacha 
b o ‘lib, Hamburgda chiqadigan haftalik «Pedant» va «Frankfurten jurnaU 
esa 1, 5 ming nusxa adadga ega edi.
Birinchi kundalik gazeta b o ‘lgan «Leypsiger saytung* («Leypsig gaze- 
tasi*) 1661-yildan chiqa boshladi. Kundalik nashrlar asosan Germaniya 
siyosiy hayotini aks ettirardi, shu bilan birga ko‘ngilochar nashrlar («Say- 
tung oust und nuts»-Xursandchilik va rohat uchun gazeta) ham chiqib 
turdi. 1712-yilda H am burgda tashkil etilgan «Firqasiz Hamburg muxb'iri* 
gazetasi bir necha o ‘n yillar davom ida o ‘z muxlislarini topib keldi. Mazkur
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

gazetalarda asosan e'Ionlar va iqtisodiy xabarlar bosi!ardi. Ba’zi gazetalar 
imperatorntng farmoiji bilan tashkil etiigan. Masalan, 1763-yilda «Impe­
rator aloqa-idora gazetasi* shu tarzda paydo bo‘lib, 1795-yilda u «Kyoln 
gazetasi» deb o ‘zgartirildi.
XVII 
asrdan Germaniyada, asosan Mayn daryosi b o ‘yidagi Frank- 
furtda jurnallar nashr etiia boshladi. «Akta publika» (1621), «Teatrum 
ayropeum* (1634—1635), «Diarium ayropeum» (1659—1681) kabi nashrlar 
hozirgi tarixiy-siyosiy jurnallarnmg ajdodlari edi. XVII asrda ixtisoslashgan 
adabiy va ilmiy-ommabop nashrlarning asosi shakllana boshladi. 1641— 
1649-yillarda Nyumbergda «Frauensimmer geshprexsshpile» (Ayollar xo- 
nasi — suhbatlar o'yini) nomli xotin-qizlar jum ali nashr etiia boshlagan, 
Hamburgda esa 1663- yilda «M onats geshprexe» (Oylik suhbatlar) jum ali 
tashkil etildi. XVII asr oxiriga kelib ikkita ilmiy jum al-«Akta eroditorum* 
(1682-yilda lotin tilida) va «Monats geshprexe» (1688-yilda ne^mis ttlida) 
jurnallarining nashri yo‘lga qo‘yildi.