Jurnalistikasi

senzuraga
qarshi uchta asosiy dalil ajratib k o ‘r- 
satilgan:
1) u inkvizitsiya, ya’ni, Yevropa Reformatsiyasi tom onidan rad etilib, 
o ‘z davrini yashab bo‘lgan;
2
) senzura befoyda bo‘lishga m ahkum , zero, so‘z kuchliroqdir, uni 
taqiqlash esa faqat muvaqqat va shartli bo‘lishi mumkin;
3) yomonlik mag'lub etilmagan sharoitda senzura qanday b o ‘lmasin, 
fanga, haqiqat va hatto hokimiyatga o'nglab bo‘lmas darajada zarar 
yetkazishga qodirdir.
M ilton taklif qilgan muqobillik-jazosizJik emas, boshboshdoqlik 
(anarxiya) emas, balki qat’iy, biroq oqilona jazolovchi qonun b o ‘lmog‘i 
lozim. M atbuot erkinligi-bu ma’suliyat degani hamdir, biroq so‘zni o ‘zicha 
erkin am r qilish darajasida izohlashga ustam on hukum at va cherkov 
senzori oldidagi emas, balki qonun va sud oldidagi mas’uliyatdir.
Pamflet-risolaning vazifasi Parlam ent oldindan senzura qilish to ‘g ‘- 
risida chiqargan qonunnmg bekor qilinishiga erishishdan iborat edi. M ilton 
1856-yildayoq Yulduzlar palatasi chiqargan matbuot haqidagi qonunni 
P arlam ent 
qayta tiklamasligi kerak, deb ta ’kidlagandi.
M ilton «Areopagetika»da m atbuot erkinligi huquqi «qo'pol matbuot* 
vakillariga emas, balki «eng yaxshi, eng qobiliyatli kishilarga* kafolatlanishi 
kerak, deya yozgan edi. Saylovda qatnashish huquqiga ega xalq deganda, u 
birorta mulkiga ega bo'Igan ham da joylarda va grafliklarda ovoz berishda 
qatnashgan kishilami nazarda tutardi. Uydirmalardan iborat kitoblam i 
taqiqlash huquqini, jamiyatning eng yaxshi a ’zolari ta ’rifini bir q ad ar o'ziga 
xos ravishda tushuntirganligiga qaram asdan, um um an olganda, M iltonning 
matbuot erkinligiga oid chiqishlari tarixiy ahamiyatiga ega bo'ldi. M asalan, 
graf Mirabo «Areopagetika»ni fransuz tiliga taijim a qilib, Parijda nashr 
ettirdi. Jan Pol Marat esa Milton g*oyalarini yanada rivojlantirib, aytilgan 
barcha fikrlar va axborotni muallifning yutug‘i deb bildi.
Jon Lilbem ingliz buijua inqilobi demokratik kuchlari fikrlarining 
ifodachisi, in d e p e n d e n ts partiyasi so ‘l qanotining yetakchisi, otashin 
kurashchi va cheklanmagan monarxiya raqibi, parlament tarafdori edi. Ilk 
pamfletlarini u 
l638—\640-yillarda
Flit qamoqxonasida 
yotganida
yozdi. 
Publitsist «Jon Lilbemga nisbatan vahshiyona qilmishlar*, «Kambag‘al 
kishilar yig‘isU, «Qamoqxona nazoratchisiga ochiq xat*, «Xalqqa m uro- 
jaat* va boshqa pamfletlarida ayrim shaxslarga nisbatan adolatsizlik qilin- 
gan hollar haqida yozdi, fuqaro huquqlariga doir m asalalami ko‘tarib 
chiqdi.
Lilbernning yangi turkumni tashkil etuvchi «Xoh qirol b o isin , xoh 
parlament yoki yana kim bo‘lishidan q a t’i nazar, Angliyada buyuk zo‘ra- 
vonlikka qarshi qaratilgan tug'm a huquq himoyasi», «Aybsizlik va haqiqat* 
(1645), «Erkin kishiga erkinlik», «Angliyaning yangi zanjirlari» (1643) 
singari asarlari «Leveller pamfletlari* nom ini oldi. Bu yerda muallifning 
ismi ikkinchi marraga o ‘tib qolgan. Lilbem ularda imtiyozga ega b o ‘l-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m agan qatlam iam ing davlatni boshqarish va monarxiyaga qarshi qatnashish 
h uquqi uchun qirol ham da cherkov bilan kurash olib borganlar nomidan 
fikr bildiradi.
Lilbem ning pam fletlari dastlab royalistlar partiyasini q o ‘rqitgan bo'lsa, 
keyinchalik boshida uni q o ilab -q u w atlab turgan presviterianlar va 
independentlar qalbiga ham g ‘ulg‘ula soladigan b o ld i. Xalq hurligining 
sobitqadam tarafdorlaridan bo 'lg an Lilbem hokimiyat tepasiga kelishi bilan 
xalq oldidagi o ‘z m ajburiyatlarini unutib qo‘yadigan parlam entni dadil 
tanqid qildi. Bir tom ondan, u barchaning qonun oldida tengligini, xususiy 
m ulkni, tadbirkorlik faoliyatida teng huquqlilikni him oya qildi, biroq, 
boshqa tom ondan, xizm atkorlar, xayr-sadaqa hisobiga kun ko‘radiganlar 
h am d a qirolga qurol bilan xizm at qiladiganlami saylov huquqidan màhrum 
etish n i taklif qildi.
Lilbern aytgan va yozgan so‘zlari uchun butun um ri davomida ta ’qib 
ostida bo'ldi: puritanlar pam fletlarini tarqatgani uchun qirol hokimiyati 
to m o n id an , «Angliyaning yangi zanjirlari» va «Yangi zanjirlarning ikkinchi 
qism i» pamfletlarini yozgani va tarqatgani uchun presviterianlar va 
independentlar parlam enti tom onidan ta’qib qilindi.
Yersiz dehqonlar m anfaatlarini himoya qiluvchi Jerard Uinstenli 
inqilobning eng radikal oqimi-diggerlar harakatining boshida turdi. U 
nafaqat m onarx hokim iyatini, balki loidlar va yer egalari hukmdorligini 
ham rad etardi. Faqat ijtimoiy tenglik emas, balki shu bilan birga iqtisodiy 
tenglik ham b o iish in i talab qilganligi uchun uni sotsial-utopist sifatida 
ta'riflashadi.
Uinstenlining «Yangi adolat qoidalari*, «Haqiqiy leveller m anifesto, 
«Angliyaning kam bag'al, ezilgan xalqi deklaratsiyasi» va boshqa eng 
salm oqli asarlari respublika e ’lon qilingan va diggerlar harakati faollashgan 
1649-yilda paydo b o id i. U o ‘z pamfletlarida xususiy mulkchilikni qat’iy 
rad etib, kam yerli dehqonning jam o a yerini erkin tasarruf qilish huquqini 
him oya qilib chiqdi. Dalil sifatida u azaldan Xudo barcha oldida baravar 
boiganligiga asoslandi. Yer barcha uchun: «hayvonlar uchun ham , insonlar 
u ch u n ham um um iy xazina b o ‘lishini ko‘zlab yaratilgan» deb hisoblardi u.
U instenli yerga xususiy mulkchilikning paydo b o iish in i norm an- 
diyaliklar Angliyani bosib olgan (1066-yilga nisbat berardi. Kromvelning 
q o ilab -q u w atlash ig a um idvor b o ‘lgan publitsist unga «Erkinlik qonuni* 
pam fletini bag‘ishladi. Ayni bir paytda u o ‘z pamfletlarida diggerlar «qurol 
kuchi bilan em as, ishontirish, Angliyaning barcha halol kishilariga namuna 
bo “lib xizm at qiladigan jam oa xo‘jaligini tashkil qilish y o ii bilan harakat 
qilishganini» ta ’kidlardi. Uinstenli g ‘oyalari Buyuk fransuz inqilobi davrida 
G .B abyof tom onidan rivojlantirildi.
M atb u o t erkinligiga inglizcha nuqtayi nazar. Burjua inqilobi Angliya 
m atbuoti rivojlanishiga turtki berdi. Yulduzlar palatasi (sud) deb nomlan- 
gan tashkilot bekor qilindi. Dastlabki paytlarda bu m atbuot nashrtari 
ustidan davlat nazoratini tugatishga ko'maklashdi. 
0
‘z fikrlarini keng 
om m aga yetkazish istagida bo'lgan mualliflar soni keskin oshib bordi, 
jam iyatda ijtimoiy-siyosiy muam m olarga qiziqish uyg'ondi. 1641-yildan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1663-yilga qadar umumiy hisobda 22255 nomdagi m atbuot nashilari 
(kitob, gazeta, jurnallar) chiqib turdi.
Inqi lob rivojlanib borgani sari ingliz matbuotini senzuraning qat'iy 
qoliplariga solgan bir qator chora-tadbirlar ko‘rildi. Inqilobning birinchi 
bosqjchi 1641-yil 12-mayda qirolning bosh maslahatchisi StarfTordm qatl 
etish bilan yakun topdi, 
22
-iyulda esa parlamentning quyi palatasi 
tom onidan matbuot haqidagi birinchi qonun hujjati-«Obshchinalar palata- 
sining pariam ent majlislari haqidagi hisobotlarini e ’lon qilish to ‘g'risidagi 
qarori» chiqarildi. 1643-yil 14-iyulda, tashabbus hali qirol q o ‘lida bo'lgan 
birinchi fuqarolar urushi paytida, pariam ent matbuot erkinligiga yangi 
cheklovni joriy etdi. Bu qonun talabchan senzuraiu kiritib, uni buzganlik 
uchun javobgariik chorasini belgiladi: «Birotta kitob, risota yoki varaqa oidin- 
dan buning uchun tayinlab qo'yilgan kishilar yoki hech bo‘lmaganda ulaming 
biri tomonidan ko‘rib chiqilmasidan bosishga berilishi mumkin emas».
(647-yiIda Uzoq parlamentning yangi ordonansi chiqdi, unga binoan 
biror narsani chop etishga oldindan ruxsat olish, muallif va bosm axona 
egasining ¡smini albatta ko‘rsatish lozim edi. Parlament kitob chop etish 
bo‘yicha komissiya zimmasiga maxsus ruxsatnomasiz adabiyotlar chiqara- 
yotgan har bir bosmaxonani izlab topib, dastgohlari va qoiyozm alarini 
yo‘q qilib tashlash, bosmaxona egasini esa qamoqqa olish majburiyatini 
yukladi.
1649-yiida pariament oldingi taqiqlarni yanada qat'iylashtiruvchi 
«Ruxsat etilmagan va g'azabni keltiradigan kitoblar ham da pam fletlar 
hamda kitob chop etishni yaxshiroq tartibga solish to ‘g‘risida hu]jat»ni 
chiqardi.
Bu qonunlar bir jihatdan royalistlarga qarshi kurashga qaratilgan 
bo‘lsa-da, ular parlamentni xalq omm asiga eng yaqin turuvchi so 'l qanot 
(Lilbem va Uinstenli) ta ’siridan him oya qilniasiigi kerak edi. Hokim iyat 
senzura talablariga to ‘liq rioya etilishini nazorat qila olm ay qoladigan 
ijtimoiy larzalar davrida senzuraga qarshi kurash keskinlashib ketardi.
Bu kurashda Jon Milton haqli ravishda matbuot erkinligi naza- 
riyasining asoschisi hisoblanadi. Levellerlar demokratik harakatining rah- 
namosi Jon Lilbem uning matbuot erkinligi to ‘g‘risidagi g‘oyasini yanada 
rivojlantirdi. Masalan, u matbuot erkinligi talabini savdo, ishlab chiqarish, 
va’zlar aytish va boshqa sohalardagi monopoliyalami yo‘q qilish talabi 
bilan bir qatorga qo‘ydi. Lilbem presviterianlar hokimiyatini alm ashtirgan 
independentlar o ‘z va’dalarini bajarmayotganliklarini ko'rgan zahoti 
«Angliyaning yangi zanjirlari* pamfleti orqali hukumatga m unosabatni 
o'zgartirish talabi bilan chiqdi.
Ingliz burjua inqilobining aham iyati shundaki, u ijtimoiy fikr oldida 
bir qator muhim siyosiy masalalarni ko‘ndalang qo‘ydi. Uning yo‘Ibosh- 
chilari esa so‘z, matbuot erkinligi, davlat qurilishining yangi nazariyasi 
ishlab chiqilishiga asos soldilar. M am lakat siyosiy yo‘lining o'zgarishi bilan 
gazetalar soni va adadi ham jadal o 'sa boshladi. 1688-yüi i?iyosiy to 'ittan sh
natijasida Styuartlar sulolasi ag'darilib, mamlakat hayotida liberallashtirish 
boshlandi. Xullas, ingliz inqilobi m atbuotning ham son, ham sifat jihatidan 
rivoj topishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---