Jurnalistikasi

darajasi
ancha yuksakligi bilan 
farq
qiiardi. Endi uning 
qahramonlari oddiy kishilar emas, balki oliy m a’lumotli, ma’rifatli shaxslar 
edi. Jum alchilik sohasidagi faoliyatlari muvaffaqiyatidan sarxush bo'lgan 
noshirlar 1712-yil dekabrda «Spekteytom ii chiqarishdan to ‘xtatib, 1713-yil 
mart oyida «The Guardian» (G ardian — Q o'riqchi) haftalik jurnalm ing 
nashrini yo'lga qo'yishdi. Biroq ko‘p o 'tm a y u siyosiy tus ola boshladi va 
mamlakatdagi eng yirík siyosiy kuch-viglar 
partiyasining
iarafiga o ‘tib olib, 
ulaming raqibi bo'lgan tori paitiyasi bilan kurashga kirishdi. Haftalik bu 
safar Richard Stil va Edison kutganchalik muvaffaqiyat keltirmadi. 0 ‘sha 
yilning kuzida «Gardian» omadsizlikka uchrab, chiqishdan to‘xtadi.
Shundan keyin ham London va boshqa shaharlarda «axloqiy haftalik­
lar» chiqib turdi, biroq ular ingliz jum alistikasi tarixida sezilarli iz qoldira 
olmadi. Faqatgina 1731 
-yilda
asos soli/îgan 
«G sntelm en’s
M agazine» 
(Jentelmens megezin) haftalik jurnali ancha obro‘ qozonishga muvaffaq 
bo'ldi. Biroq parlament majlislari asosida tayyorlangan hisobotlarini c h o p
eta boshlagach, 1733-yilda ushbu haftalik ham taqiqlab qo'yildi.
Qizig'i shundaki, jumal parlam entdagi munozaralami real hayotda 
emas, balki afsonaviy liliputiya davlatida yuz berayotgan voqealar sifatida 
tasvirlab, deputatlam ing ismlarim o'zgartirib bergan edi. Biroq bunday 
uslub jurnalning noshiri va muharriri Kaveni ma’muriy javobgarlikdan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

saqlab qololmadi. Kave parlam ent va deputatlam i masxara qilganiikda 
ayblandi. Sliunga qaram ay, Kave parlament majlislari haqidagi hisobotlami 
c h o p etishni davom etdi. Bu esa oxir-oqibatda jum alning yopilishiga olib 
keldi.
Garchand jngliz jurnalistikasi haqiqatgo‘y nashrdan ayrilib qolgan 
bo'lsa-da, u m amlakat m atbuotining keyingi rivojiga katta ta ’sir ko‘r- 
satishga ulgurgan edi. Ko*p o ‘tm ay Angliya parlam enti o ‘zining asrlar 
davomida bahramand b o ‘lib kelgan imtiyozi - o ‘z majlislarini yopiq eshik- 
lar ortida o'tkazish a n ’anasidan voz kechdi. Shunday qilib, «Jentelmens 
megezin* ingliz m atbuotiga parlam ent haqtda ochiq va erkin axborotga ega 
b o iis h huquqini olib berdi.
XVIII asrning ikkinchi yarm ida ingliz milliy jurnalistikasi yanada 
yuqori sur’atlar bilan rivojlandi. Londonda o'nlab umummilliy xarakterdagi 
nashrlar paydo bo‘ldi. Jum alistika katta kuchga aylanib, mamlakatning 
ijtimoiy-siyosiy va m a’naviy hayotiga ta’sir eta olish qudratiga erishdi. Bu 
davrda ingliz m atbuotining q a t’iy uslubi, shakli va o ‘ziga xos xususiyatlari 
shakllandi. Shu paytda tu g ‘ilgan dastlabki kundalik gazetalaidan «Morning 
Chronicle» (M orning kronikl) parlamentning har ikki palatasi majlislari 
haqidagi keng hisobotlam i berib bordi. Gazeta stenografistlarining bevosita 
parlam entda ishlashlari m am lakat qonun chiqaruvchi hokimiyatining 
faoliyati haqidagi eng batafsil m a’lumotlarni e ’lon qilib borish imkonini 
berardi. «Morning kronikl» tezda ommaviylashib, hatto daro.mad man- 
bayiga ham aylandi. XIX asr boshiga kelib u o ‘z egalariga yiliga 200 ming 
fiint sterling atrofida foyda keltira boshladi.
XVIII asming ikkinchi yarm ida siyosiy nashrlar bilan bir qa.orda 
ingliz liberal jurnalistikasi ham dunyoga keldi. Bunday nashdarning eng 
ko‘zga ko‘rinarlisi kundalik «M orning Post» (M orning post) gazetasi edi. 
Bir necha marta q o ‘ld a n -q o ‘lga o ‘tganligiga qaramay, gazeta o ‘zining 
yo'nalishi va o'quvchilari doirasini saqlab qola oldi. Biroq, asr nihoyasida 
gazeta faoliyatida konservatorlar tom on birmuncha og‘ish yuz berdi.
1785-yili unga raqobatchi sifatida «Daily Universal Register» (Deyli 
yuniversal rejister) gazetasi m atbuot olamiga kirib keldi. Ikki yil ichida bu 
gazeta o'quvchilarining soni «Morning post»nikidan ham oshib ketdi. 
«Deyli yuniversal rejister*ning nom i 1788-yili «Times» (Tayms) deb o ‘z- 
gartirildi. Tashkii etilganiga ikki asrdan oshgan ushbu gazeta bugungi 
kunda ham nafaqat ingliz, balki jahon jumalistikasida peshqadam nashr- 
lardan hisoblanadi.
Xullas, XVIII asrda G erm aniya va Fransiya gazetalari erkinlik uchun 
kurash olib borayotgan b ir paytda Angliyada gazetachilik va umuman, 
m atbuotning siyosiy, ijtim oiy va iqtisodiy asoslari mustahkamlana bordi. 
M atbuot mamlakatdagi ijtim oiy va siyosiy jarayonlarga ta ’sir qilish qud­
ratiga ega bo'libgina qolm ay, shu bilan birga darom ad keltiradigan to'la- 
qonli ishläb chiqarish soiiasiga aylandi. Shunday qilib, XVIII asrda Angliyada 
matbuot nafaqat siyosiy, balki iqtisodiy mustaqillikka liam erislidi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Germaniya. XVIII asming birinchi yarmida butun G erm aniya davlati 
singari nepiis matbuoti ham turg'unlik davriui boshidan kechirpyotgan edi. 
0
‘itiz yillik urushning* yaralari ham on bitmagan va m amlakat uning 
oqibatlarini katta qiyinchiliklar bilan tugatayotgan edi. U rush m am lakatni 
ham iqtisodiy, ham hududiy jihatdan parokanda holatga keltirib q o ‘ygandi. 
K o'plab nemis erlari Prussiya tarkibidagi mustaqil hududlarga aylangan, 
fan va madaniyatning rivojlanishi esa sustiashgan edi. Xalqning moddiy 
farovonligi pasayib, millatning siyosiy birdamlik tuyg'usi ancha so‘ngandi. 
Bunday sharoitda, tabiiyki, m atbuotning shahdam qadam lar bilan rivoj- 
lanishini kutish xomxayol hisoblanardi. Shuning uchun ham bu davrda 
nemis matbuotining yutuqlari unchalik katta bo‘lmadi.
XVIII asming birinchi choragida mamtakatda m atbuotning umumiy 
rivojlanishi kuzatilar ekan, Berlindagi m uhit birm uncha d iqqat-e’tibom i 
tortadi. Asming dastlabki ikki o ‘n yilligi davomida shaharda kitob 
savdogari Iogann Lorensning «Берлинисче Привелигиерте Зеитунг» 
gazetasi yagona siyosiy-ijtimoiy nashr sifatida faoliyat ko‘rsatdi. Shunga 
qaramay, u nihoyatda chegaralangan auditoriyaga yetib borar va deyarli 
ta ’sir kuchiga ega emas edi.
1721-yili Iogann Andreas Ryudiger «Berlinische Priveligierte Zeitung» 
gazetasiga asos solgandan keyin shaharda ikkita raqobatchi nashr paydo 
bo‘ldi. Keyinchalik, gazetaning egasi o ‘zgargach, ikkinchi gazetaning nomi 
«Vossische Zeitung* deb o‘zgartirildi. 1730-yildan shaharda yana bir 
gazeta-«Berlinische Nachrichten von Staats und Gelehrtensachen* chop 
etila boshladi. Noshiri Ambrozio G aude bo'lgan ushbu gazeta ham 
keyinchalik o ‘z nomini «Сперенече Зеитунг* qilib o'zgartirdi.
1730-yildan keyin viloyatlarda q ato r gazetalar chiqa boshladi. Ular 
orasida Hamburg matbuot muhiti alohida o ‘rin tutar edi. 1710-yili H am ­
burg yaqinidagi Shifbek qishlog'ida «Schiftbeeker Posthorn* gazetasiga 
asos sotindi. 1731-yUi gazeta tahririyati savdo va siyosiy jihatdan ancha 
faollashib, Hamburg shahriga ko‘chgandan keyin u «Хамбургиче унпар- 
теиче корреспондент» nomi bilan chiqishda davom etdi. Kundalik 
nashrga aylangan gazeta tezda ham burgliklar e ’tiborini qozondi. Uning 
adadi o ‘z davri uchun rekord ko‘rsatkich — 30 ming nusxaga etdi.
Ko‘rinib turganidek, XVIII asm ing ikkinchi choragida G erm aniya 
m atbuotida ancha jonlanish yuz berdi. 30-yillarda nafaqat Berlinda, balki 
boshqa shaharlarda ham yangi gazetalar ta ’sis etildi. Biroq ulam ing soni 
ozchilikni 
tashkil 
etishi 
barobarida, 
hali 
mamlakatdagi 
siyosiy 
uyg‘onishdan darak bermasdi. Bunday uyg'onish bir o z keyinroq, qirol 
Fridrix II (1740—1786) hukmronligi davrida amalga oshdi.
1 
« 0 ‘ttiz yillik urush* 1618-yildan 1648-yilgacha davom etdi va Vestfaliya 
shartnomasining imzolatiishi bilan yakun topdi. 
Urushda Yevropadagi qator 
mamlakatlar, jumladan, Prussiya, Fransiya, Niderlandiya va Shvetsiya ¡фйгок etdi. 
janglaming asosiy qismi Germaniya (Prussiya) hududida olib borilganligi uchun ushbu 
mamalakat hammadan ham ko'proq zarar ko‘rdi. buning ustiga Prussiya urushda 
g‘oIib chiqmadi va hatto aytim hududlaridan ayrildi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Fridrix II davlat tepasiga kelganidan keyin nemis xalqining o ‘zini o ‘zi 
milliy anglashi asta-sekinlik bilan namoyon bo‘la bordi. Milliy ongning 
yuksalishi tez orada davriy m atbuotning mazmuni va xarakterida ham o ‘z 
ifodasini topa boshladi. Bu jarayon dastlab jum allar faoliyatida ko‘zga 
tashlandi. Ularda milliy ruh bilan yo‘g‘rilgan tahliliy, ¡lmiy-ommabop 
m aqolalar ko‘paydi. Biroq gazetalam i erkinlashtirish masalasi oson kech- 
m adi. Chunki mamlakatda huquqiy jihatdan hamon senzura amal qilishi 
bilan birga har bir hudud m atbuot sohasida o ‘zining mustaqil siyosatini 
yurgizar edi. Shuning uchun gazetalardagi erkin fikr ancha chegara- 
langandi.
M avjud vaziyatni yaxshi tushungan Buyuk Fridrix matbuotning 
m am lakat hayotidagi aham iyatini darrov anglab etdi. Qirol tashqi va ichki 
siyosatini o ‘zi xohlagan ko’rinishda xalqqa yetkazish borasida matbuotning 
oldiga tushadigan boshqa biror vosita yo'qLigini yaxshi his qila bildi. Shu 
bois taxtga o ‘tirgan yili u eng ishongan vaziri Podevils orqali mamlakat 
harbiy vaziri fon Tulemeyerga «Berlindagi gazetalarga chegaralanmagan 
darajada erkinlik berishni»1, shuningdek, ulaming materiallarini oldindan 
senzura qilmaslikni buyurdi. C hunki o ‘sha paytlarda senzura ¡shlari asosan 
harbiy vazirlik tom onidan am alga oshirilardi. Podevilsning harbiy vazir 
nom íga yo‘llagan m aktubida, jum ladan, «Hazrati oliylari blindan buyon 
qiziqarli gazetalar uchun su n ’iy to ‘siqlar qo'yilmasligini xohlaydilar»2, 
degan so‘zlar bitilgan edi. Shundan so‘ng Berlin va boshqa hududlardagi 
gazetalarga tom m a’nodagi erkinlik berildi. Ammo bunday chegara­
lanm agan hur fikrlik ko‘pga cho'zilm adi.
Fridrix II mamlakatni birlashtirish va o ‘ttiz yillik urush oqibatida boy 
berilgan yerlarni qaytarib clish maqsadida qator urushlar olib bordi. Ana 
sh u harbiy harakatíar davom ida qirol qator xatoliklarga yo
‘1
qo‘ydi va 
omadsizliklarga uchradi. Xalq bulam ing barchasidan xabar topishi esa 
hukm dorning obro‘siga putur yetkazish aniq edi. Shuning uchun 1749-yili 
senzura yana qaytadan joriy qilindi. Matbuot nazorat ostiga olinib, sekinlik 
bilan Buyuk Fridrixning dastyoriga aylantira borildi.
Shunga qaramay, boshqa yerlardan farqli o ‘laroq, Berlin gazetalarida 
ham on o 'tk ir siyosiy maqolalar va harbiy yurishlarning ikir-chikirlarini aks 
ettiruvchi tahliliy m ateriallar e ’lon qilib borilardi. Qizíg‘i shundaki, bu 
gazetalardagi o ‘nlab xabarlar va korrespondensiyalar shaxsan qirol qalamiga 
m ansub edi. U o ‘zi vazirlari va saroy amaldorlaridan ham tez-tez 
m atbuotda qatnashib turishni talab qilardi. Aslida, qirol devonxonasidan 
chiqqan materiallar gazetalarda go'yoki viloyatlardan olingan yangiliklar 
singan chop etilardi.
Berlin gazetalariga qirol saroyidan olingan maqolalarni o'quvchilarga 
rasmiy ohangda taqdim etm aslik haqida berilgan ko‘rsatma ham shunga 
un d a r edi. Bundan oddiy va norasmiy maqolalar orqali xalqqa yaqin 
bo‘lish va pirovardida jam oatchilik ongini shakllantirish ham da harbiy
1 Salom on L. 0 ‘sha manba, 82-bet.
2 0 ‘shajoyda, 82-bct.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yurishlarni oqlash maqsadi ko'zlanardi. Qirolning korrespondensiyalari 
asosan «Shohidning maktublari* rukni ostida chop etilardi. Tabiiyki, 
maqolalar ostida boshqa imzo turardi. Faqatgina oradan yuz yil o ‘tib 
nemis tadqiqotchisi Droyzen ushbu korrespondensiyalar Fridrix II qala- 
miga matisub ekanligini aniqladi1.
Dastlab matbuotning qudratidan 
o 'z hokimiyatini kuchaytirish 
maqsadida foydalangan Buyuk Fridrix vaqt o ‘tgani sayin undan hayiqa 
boshladi. 1761-yili mamlakat ichkarisidagi kelishmovchiliklar sababli qirol 
hokimiyatiga ancha darz yetdi. Turli mish-mishiar oqibatida Berlin 
ahoiisining kayfiyati keskin tushib ketgan bir paytda, kutilmaganda, 
qirolning matbuot erkinligiga qarshi yo‘naItirilgan farmoni chiqdi. U nga 
binoan, «soxta xabarlar va m ish-m ishlarni tarqatuvchilar* Shpandaus 
qal’asiga qam ab qo‘yiladigan bo'ldi. 
0
‘z mohiyatiga ko‘ra, farm on 
m atbuotning siyosiy jihatdan erkinlashuviniiig oldini olishga qaratilgan edi.
Fridrix II ning vorisi qirol Fridrix Vilgelm II (1786—1797) zam onida ’ 
matbuotga nisbatan tazyiqlar yanada kuchaydi. 1788-yil 19-dekabrda 
hukumatning senzurani kuchaytirish haqidagi qarori chiqdi. M azkur qaror 
nafaqat siyosiy matbuotga, balki ilmiy adabiyotlarga ham qarshi qaratilgan 
edi.
Shunday qilib, XVIII asrning uchinchi choragida nemis m atbuoti, 
birinchi navbatda, Berlin gazetalari bahram and bo‘lgan erkinlikka uzil- 
kesil nuqta q o ‘yildi. Matbuot ustidan nazorat Buyuk fransuz inqilobidan 
keyin yanada kuchaytirildl. M atbuotning obro‘si va ommaviyligi keskin 
pasayib ketdi. Shu paytdan boshlab nem is ziyolilari, hurfikrii kishilar va 
oddiy fuqarolar asosiy axborotnt Hollandiya matbuotidan ola boshladilar. 
Bu paytga kelib holland matbuoti nafaqat Germaniya, balki butun 
Yevropaning katta axborot manbayiga aylandi. Shuning uchun ham XVIII 
asr oxiri-XIX asr boshida Hollandiya gazetalari Yevropadagi eng ko‘p 
tarqaladigan nashrlar edi.
Germ aniya matbuoti haqida so‘z ketar ekan, ushbu mam lakatning 
jumalchiligi tarixiga ham to'xtalib o ‘tish foydadan xoli bo‘!maydi. Xristian 
Tom aniyaning 1685—1689-yillar oralig‘ida chiqqan «Monabgesprache* 
jurnali nemis tilidagi ilk jurnal bo‘lib, u insonlarni «tabiiy*, ya’ni azaliy 
insoniy qadriyatlar asosida yashash to m o n yuz burishga chaqirar va ongni 
«sog'lomlashtirishni* targ‘ib qilar edi. M a'naviyat va axloq masalalariga 
ko‘proq e ’tib o r beruvchi ushbu nashr keyinchalik «axloqiy haftaliklar» 
nomini oigan jum allarning paydo bo'lishi uchun zamin hozirladi.
Nem is «axloqiy xaflaltk* jum allari «Tatler», «Spekteytor* kabi ingliz 
jum allaridan andaza olib shaldlandi. Bu yo‘nalishdagi birinchi haflalik- 
1713-yilda dunyoga kelgan «Der Vernunitler»ga omad yor boMmadi. 1718- 
yili Hamburg shahrida «Die Lustige Fanta* jurnalining chiqishi m azkur 
sohadagi adabiy jumalchilikning jonlanishiga turtki bo‘ldi. «Axloqiy 
haftaliklar» o'sm irlam i (arbiyalashdagt kamchiliklami m uhokam a etish 
bilan birga, katta yoshdagilaming xulq-atvoriga ham jiddiy e ’tibor qaratdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

U la r o ‘z sahifalarida m an-m anlikka berilish, dabdababozlik va ko n- 
gilxushükka moyillik singari insoniy zaifliklami, m a d a n i^ s iz l^ adash 
turli ko‘chalarga kirib qolish va turli xatolarga yo 
1
qo yish kabi kam 
chiliklam i fosh etishardi. B unday jum allam i Germ am yam ng deyarli barcha
hududlarida uchratish m um kin edi.
Turli tanaffuslar bilan butun XVIII asr davomida chiqib turgan 
Syurixning «Die discourse d e r m ahlem * (
1
721-1723), Hamburgmng «Der 
Patriot* (1724-1726), Leypsigning «Die v^ n u n f t > g e n M t e n n c » (1725 
1 7 2 6 \ Venaning «Der M a n n ohne Vorurteil* (1765 
176
7). Ber mning 
«Berlinische Monatsschrift* (1783-1811) jum allan
ning eng yorqin nam unalari b o ‘ldi. Ushbu 
j u m
a l l a m
i n g
ko pchiligi atrofida
o ‘z zamonasining taniqli yozuvchilari birlashuvidan turli yodiy to garakl 
va muayyan yo‘nalishdagi adabiy maktablar vujudga ke di. 
.
«Axloqiy haftaliklam iing m a ’naviy hayotm yaxslulash borasidagi dadil 
chiaishlari nemis jurnalistikasini sifat jihatdan yangi bosqichga ko tardi. 
Ijtimoiy-ijodty faoliyatning m azkur sohasi oilaviy mojarolar va axloqiy 
m asalalar kabi to r doiradagi mavzular qobig'mi yonb chiqib, dunyo 
tam adduni yutuqlariga m urojaat qildi. Jam oatchihknm g qiziqishiU» on 
adabivotiea birinchi navbatda, fransuz va mgliz adabiyotiga qaratildi. 
Ispan ham da Sharq xalqlari adabiyotini o ‘rganishga ham e tibor kuc*>fydi- 
M am lakat shimolida fransuz adabiyotining ixlosmandlan ko proq bo lsa,
janubda ingliz adabiyotining ishqibozlari talaygma edi. 
rw c h e d
Fransuz yozuvchilarining muxlislari leypsighk professor Gotshed 
atrofida uyushdilar, ingliz adabiyotining shinavandalan esa professor 
Ä
Ä
g » o 'tib d is h d i. Natijada,
aarehi ikki oqim paydo b o ‘!di. Buning hosilasi o laroq 1741 
bäte 
m unozara xarakteridagi ikki ju m al tashkil topdL G otshedj ^ a r i i g i d a g .
auruh Levpsigda «Belustigungen des Verstandes und Witzes*, bodm er 
tarafdorlari esa Syurixda «Sammlung krittischer Schriften zur Verbesserung 
des Urteils und des Witzes» jurnallarini chop etishdi.
Adabiy-ommabop ju m allardan tashqari, sekinük bilan bo Isa-da, 
S i y o s i
i m a l S i k a ham rivoj.anib bordi. Agar X V II: a m u , . b m n d u
varm ida mamlakatda fransuz m a’rifatparvarhk adabiyoti va dunyo 
adabiyotiga qiziqish ustunlik qilgan bo‘lsa, 
1770
-yildan keyin badny 
iumalistikadan siyosiy jum alistikaga o ‘tish jarayoni boshlandi. Bunga 
ko'proq Shimoliy Amerika xalqlarining ozodlik uchun kurashi, fransuz
veym arda dastlab adabiy nashr sifatida tashkil etll^ 1t* 
«Deutscher Merkur* jurnali tez orada siyosiy tus oldi I^
I®bnir® 
2
‘ovalari haqidagi m ateriallari bilan u qisqa vaqt ichida o quvchilar 
e ’tiborini qozom f oldi. Shuningdek, 1770-1780-yillar orahg .da ommavi 
o ‘quvchiga mo'ljallangan «D eutsche Chronik*, «Shronologen*, «Di*; grane 
UnRehener* va «Hyperboreische Briefe* jum allan eng ommaviy nashrlarga 
aylandi. Biroq m am lakatda matbuotga, eng aw alo, siyosiy Jul nal!St^
nisbatan tazyiq boshlangach, ko‘pgina jurnallar katta qiymchihklarga duch 
S
aksariyati esa yopib qo'yildi. 1777-yili «Deutscher Chronik* jurnah-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ning bosh muharriri turkum maqolalari uchun Vyurtemberg gersogi Karl 
g‘azabiga uchrab, umrining o ‘n yilini Gogenasperg qal’asining sovuq 
panjaralari ortida o'tkazdi.
Xulosa qilib aylish mumkinki, XVIII asr G erm aniya m atbuoti tarixida 
adabiy, ilmiy-ommabop va ijtimoiy-siyosiy jurnalistikaning uyg‘onish davri 
bo‘ldi. Jumalistika katta qiyinchiliklar, quvg'in va siquvlar sharoitida ham 
rivojlaiiishdan to ‘xtamadi. U o ‘z o ‘quvchilarini qoiiiqtiradigan shakllami 
topishga intilarkan, erkinlik uchun kurashdan toymadi.
Fransiya. XVIII asr boshiga kelib mamlakatda matbuotga oid keng 
qoiam dagi avtoritar qonunchilik shakllanib ulgurgan edi. Lyudovik XIV 
zam onida (1643—1715) m atbuotni nazorat qilish borasida boshlangan 
siyosat Lyudovik XV (1715-1774) davrida o'zining eng yuqori cho'qqisiga 
chiqdi. 
0
‘nlab maxsus qonunlar, farmon, reglament va ko'rsatm alar qabul 
qilinib, matbuot va matbaachilik faoliyati qattiq nazorat ostiga olindi. 
Bosma so‘z ustidan nazorat shu darajaga borib etdiki, hatto 1723-yil 
28-fevralda Fransiyada birinchi m arta senzura kodeksi — «Reglement pour 
la Librarie et rimprimerie de Paris» qabul qilindi. M azkur kodeksning 
ta ’sir doirasi dastlab Parij shahri hududini qam rab oigan bo‘lsa, o ‘sha 
yilning mart oyidan e ’tiboran umummilliy qonun aham iyatini kasb etib, 
butun mamlakatda amal qila boshladi.
Kitob va gazeta chiqarishdan tortib ulam ing savdosi va hatto 
matbaachilikda qanday harflaming qo'llanilishigacha b o ‘lgan tkir-chikirlar 
123-moddadan iborat ushbu qonunga asosan muvofiqlashtirilar edi. Unga 
ko‘ra, barcha nashriyotlar universitetlar hududida joylashib, matbaa 
korporatsiyalari tasarrufida b o iish i lozim edi. Yakshanba ham da bayram 
kunlari har qanday bosmaxonaning ishlashi va bosm a mahsulotlarning 
tarqatilishi mutlaqo taqiqlab qo'yildi. Nashriyot va bosmaxonalaming 
barcha ishchilari (ulaming soni ham qonunan chegaralangan edi), kitob 
savdogarlari va gazeta tarqatuvchilarning ismi va yashash manzili mahalliy 
polislyada ro‘yxatdan o ‘tkazilishi shartligi q a t’iy belgilandi. Bundan 
tashqari, bosmaxona va nashriyotlar ishi har uch oyda bir marta 
qirollikmng bosma ishlari bo‘yicha maxsus xizmati — Sindik tomonidan 
taftish qilinardi. Suiiste’molchilikning oldini olish maqsadida Sindik 
a ’zolarining o ‘z mansablariga h ar yili qaytadan saylanishlari joriy etildi.
Hammadan ham og‘iri — politsiya leytenanti va senzom ing ruxsatisiz 
birorta kitob yoki bosma mahsulot chop etilmas edi. Oddiy bir kitobni 
chiqarish uchun oylab ijozat kutishga to ‘g‘ri kelardi. D in, davlat va 
qirolga, ma’naviyatga nisbatan tanqidiy ruhdagi asarlar, shaxsning obro'si 
va qadr-qimmatiga putur yetkazadigan kitoblarning c h o p etilishi hamda 
tarqatilishi 
qattiq jazolashga 
sabab bo‘lardi. 
H a r 
qanday bosma 
mahsulotning asl dasxatlari Sindikda saqlash uchun topshirilar va ular 
o ‘zlarining bosma variantlari bilan to ia mos kelishi lozim edi.
Lyudovik XV matbaachilikni, shu jum ladan, gazetalar faoliyatini 
nazorat qilish borasida faqatgina senzura kodeksi va boshqa o'nlab huquqiy 
hujjatlami chiqarish bilangina kifoyalanib qolmadi. Bularning bari kamlik 
qilganday, qirol nashriyotlaming eshiklari ish paytida hech qachon yopib
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qo'yilmasligi, ulam ing orqadan chiqadigan yo‘llari bo‘lmasligi, eshik va 
pynalarga esa pardalar osilmasligi to ‘g ‘risidagi farmoyishni imzoladi. 
Blindan ko'zlangan maqsad — bosm axonalar faoliyatini yattada kengroq 
nazorat qilish, istalgan vaqtda ulam i tekshirish imkoniyatiga ega b o iish
edi. U shbu qoidalam ing buzilishi esa 500 livr miqdoridagi jarim a va olti 
oyga bosm axonani yopib q o ‘yish bilan jazolanardi. Qoidabuzarlik qayta 
takrorlangan taqdirda esa, bosm axonaning lisenziyasi bir umrga bekor 
qilinardi. U m um an, matbaachilik sohasidagi qonunbuzarlik uchun o iim
jazosi Fransiyada 1728-yilga qadar saqlanib keldi.
M am lakatda m atbuot va matbaachilik shu qadar siquvga ohngan 
bo'lishiga qaram ay, Lyudovik XV xalqaro hamjamiyat oldida odil hukm dor 
sifatida ko‘rinishga intilar edi. U «Bosmaxonalar faoliyatini yanada 
takom illashtirish va sohani rivojlantirish maqsadida» 1739-yili yana bir 
reglamentga im zo chekib, butun mamlakatdagi bosmaxonalar soni 250 
tadan oshm asligini buyurdi. Unga ko‘ra, Parijda 36 ta, Rúan va Lionda 24, 
Bordo va T uluzada 10, Strasburg va Lilda 
6
tadan, qolgan shaharlar uchun 
esa bittadan bosmaxonaga ega bo'lish me’yori belgilandi. Qolgan barcha
bosm axonalar yopib qo'yildi.
N ashriyot va bosmaxonalar ustidan nazorat kuchaytinlgam saym 
qirollik senzorlarining soni liam oshib bordi, agar 1742-yilÍ ular 79 ki- 
shidan iborat b o ‘lsa, 1774-yilga kelib 119 kishiga yetdi. Mavjud qonun- 
qoidalarning aksariyati m atbuotning rivojiga to ‘sqinlik qilar edi. Qirolnmg 
1773-yilgi buyrug'i esa matbuotga qaratilgan eng og‘ir- moliyaviy zarba 
bo‘ldi. Shu paytdan e’tiboran matbuot nashri yold kitobni tarqatishga 
imtiyoz beradigan oltin m uhm i olish uchun 40 livr va gazetaning har 
sonini chiqarishga beriladigan ruxsat uchun esa 
12
livr to ‘lash majburiyati 
belgihndi. Buning natijasida moliyaviy jihatdan kuchsizroq gazetalar sindi 
yoki o ‘z-o ‘zidan yopilib ketdi.
M atbuotga tazyiq Lyudovik XVI (1774-1793) hukmronhgi davnda 
ham kamaymadi. Qirol matbuot haqidagi oldingi huquqiy hujjatlaming 
aksariyatini saqlab qolish bilan birga, qator yangi qonunlarni jo n y etdi. 
Butun m am lakat hududida matbaa faoliyatini to ‘g‘ndan-to‘g‘n nazorat 
qiluvchi 20 ta maxsus- sindikal kamera joriy qilindi. Barcha bosmaxo- 
nalarning ish soatlari qat’iy belgilab qo‘yiidi va ishchilarning har qanday 
uyushma va birlashmalarga a ’zo boMishlari qat’iyan taqjqlandi. Biroq, 
shunga qaram ay, aynan shu asrda va aynan Lyudovik XVI zamonida 
fransuz burjua inqilobi amalga oshdi. Inqilob davrida fransuz matbuoti 
qanchalik jo n lan ib ketgani haqida maxsus bobda alohida to'xtalamiz.
Fransiyaning inqilobgacha bo‘lgan matbuoti XVIII asrda mintaqadagi 
boshqa davlatlarga nisbatan ancha sekinlik bilan rivojlandi. Buning qator 
sabablari b o r edi. Lekin ulardan eng asosiysi-xalqning umumiy savod- 
xonligi darajasining pastligi va mam lakatda joriy qilingan o ‘ta qattiqo
‘1
q o n u n - q o i d a la r e d i.
’ M am lakat poytaxti Parijda chop etiladigan sanoqh gazetalarni hisobga 
olmaganda, viloyatlarda chiqadigan gazetalar o ‘ta «nursiz» edi. U lar 
ko‘proq varaqalam i eslatardi. Parijdan boshqa yirikroq shaharlarda bir yoki
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ikkita gazera cbiqsa, kjchikroqlarida umuman davriy nashm ing o ‘zi yo‘q 
edi. Bosma nashrlarni chiqarish tannarxining qimmatligi va ularni chop 
etishga ruxsat olish jarayonining murakkabligi gazetalam ing davriyligiga 
ta ’sir qilmay qolmadi. Shu bois ular ahyon-ahyonda chiqar, ayrim 
sonlarining orasi hatto 15—20 kunga ch o ‘zilib ketardi. N ihoyat, 1777-yilga 
kelib Fransiyada tom ma’nodagi birinchi kundalik nashr — «Journal de 
Paris» gazetasi chiqa boshladi. Bu mamlakat jumalistikasining o'sha davrda 
erishgan katta yutug'i edi.
JtaJiya. XIX asrga qadar Italiya matbuoti mamlakat tarixida ingliz, 
fransuz yoki nemis matbuoti singari hech qachon ulkan ahamiyat kasb 
etgan emas. Butun XVIII asr davomida Italiyada bor-yo‘g ‘i bir nechta 
gazeta chiqqan, xolos. Buuga, birinchidan, mamlakatning o 'ta tarqoqligi 
sabab b o isa, ikkinchidan, aholining asosiy ko'pchiligi savodsiz ekanligi 
zamin bo'lib xizmat qildi. Hatto, XX asr boshida ham Italiyaning 50 foiz 
aholisi o'qish va yozishni bilmas e d i1.
Garchand Italiya hududida yangiliklami bosma davriy nashr orqali 
tarqatishga J604-yilda birinchi urinish
2
bo'lgan bo‘lsa-da, Rimning ilk 
haftalik gazetasi «Cracas» faqatgina 1716-yilga kelib chiqa boshladi. 
G azeta kichik o'lcham da bo'lib, unda asosan arxeologiyaga oid xabarlar, 
Rim axloqi va udumlarining xronikasi chop etilardi. Ikkinchi gazeta 
oradan o 'ttiz yildan ko'proq vaqt o'tib , 1750-yilda G enuyada chiqarildi. U 
dastlab oyda ikki marotaba, keyinchalik esa haftasiga ikki gal — chor- 
shanba va shanba kunlari chiqib turdi. Chorshanba kungi sonlari xorijiy 
yangiliklarga. shanbalik soni esa mamlakat hayotiga oid ichki xabarlarga 
bag'ishlanardi. Chet el yangiliklariga qiziqish kuchli bo'Iganligidan 
gazetaning chorshanbalik sonlarining narxi ikki barobar qim m at turardi.
Italiyadagi navbatdagi gazeta «Gazetta di Geneva» qariyb yarim asrlik 
tanafTusdan so‘ng-1798-yildan chiqarila boshlandi. Shu bilan, nihoyat, 
Italiya o'zining ilk kundalik siyosiy gazetasiga ega bo'ldi. A m m o «Gazetta 
di Geneva* va undan keyin Venesiya, Turin va Florensiyada chiqqan 
gazetalaming ko'pchiligi nihoyatda kam sonli bo'lib, q a t’iy nazorat ostida 
edi. Italiyada senzura qatag'oni va matbuotning erksizligi XIX asrning 3 0 - 
40-yillarigacha-mamJakatda miJJiy uyg‘onish davri boshiangunga qadar 
davom etdi.
Hollandiya. XVIII asr Hollandiya gazetalari uchun misli ko'rilmagan 
o ‘sish va gullash davri bo'ldi. Bu holat ko'proq o'sha davrda Yevropadagi 
davlatlar o'rtasida o'ziga xos siyosiy va huquqiy munosabatlarning 
shakllanganligi bilan bog'liq bo'lib, Hollandiya bu paytga kelib qit’ada o'z 
ovozi, so'zi va o'm iga ega edi.
Yuqorida ko'rib o ‘tganimizdek, Yevropadagi ko'pgina davlatlar, 
xususan, Fransiya va Germaniyada katolik reaksiya va absolut monarxiya 
oqibatida matbuotning faoliyati to r doiraga solib qo'yildi. Bu davlatlardagi
1 Salomon L. O'sha joyda 149-bet.
2
1604 yili Rim Akademiyasi o'zining xabamomasi (akta) «Atti della R. 
Acadcmia de Litcci»ni bosma tarzda chiqarishga uriugan edi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m atbuot o ‘quvchilam ing axborotga bo‘lgan ehtiyojlarini qondira olmasdi. 
Bu esa hollandiyalik noshirlarga ju d a qo'l keldi. Ular Germ aniyada taqiqqa 
uchragan m avzularni yoritishga katta e ’tibor bera boshlashdi. Ikki davlat 
o'rtasida tuzilgan bitimga ko‘ra, 
Hollandiya gazetalari G ennaniya 
hududida erkin tarqatilardi. Bundan ulam ing noshirlari katta darom ad ola 
boshladilar.
X V III asrda Hollandiya gazetalari Yevropa bo'ylab keng tarqal- 
ganining yana bir sababi —.b u mamlakatdagi ko'pgina nashrlar xalqaro 
diplom atiya tili bo‘lgan fransuz tilida chop etilardi. Shuning uchun ham 
ulam i 
Britaniya orollaridan tortib 
Rossiyagacha b o lg an
hududda 
diplom atlar, o ‘qimishli kishilar va ziyolilar keng mutolaa qilardilar. 
G azetalar ko'pgina chet el m am lakatlarining hukumatlari bilan ham yaxshi 
aloqalarni o ‘rnatganliklari tufayli axborotni «birinchi q oidan* olishardi.
1680-yiIda fransuz Jan Aleksandr de lya Font tom onidan asos solin- 
gan «G azette de Leyde» ana shunday gazetalardan biri bo‘lib, ko'pgina 
tadqiqotchilarning fikricha, uning eng gullagan davri 1738—1798-yillarga 
to ‘g‘ri kelgan. Bu davrda gazetani o ‘sha paytdagi m ashhur m uharrirlar 
boshqarishi bilan birga, unda o ‘ta m ohir uslubchilar ishlashgan. 1795-yil- 
dan boshlab «Gazette de Leyde»ning kuchi «so‘na boshladi*. Hollandiya 
Fransuz Respublikasining armiyasi tom onidan bosib olinishi oqibatida 
davlat tepasiga kelgan yangi hukum at «Gazette de Leyde»ni taqiqlash 
haqida dekret qabul qildi. 1798-yili gazeta faoliyati to ‘xtatildi.
1710-1792-yillarda chiqib turgan «Gazette de d ’Utrecht» gazetasi 
ham om m aviylik bobida «Gazette de Leyde»dan qolishmasdi. N ashr 1745- 
yili Prussiya qirolining Angliya tashqi ishlar vazirligiga qilgan m uro- 
jaatnom asi — rasmiy bayonnom asini e’ion qildi. Shu paytgacha o'zaro 
dushm anlarcha m unosabatda b o ‘lgan Angliya va Prussiya siyosiy muzo- 
karalarga kirishdi. Ikki davlat o ‘rtasidagi munosabatlar iliqlashib, diplo- 
matik aloqalar qayta tiklandi. G azeta Yevropa qit’asida biron-bir urush 
holati yuzaga kelguday b o isa , Angliya Prussiya tom onini olishga qaror 
qilgani haqidagi xabarni e ’ion qilishi katta shov-shuvga aylanib ketdi.
Shuningdek, Amsterdamda ch o p etilgan «Nouveau Journal Universel» 
(1 6 8 8 -1 7 9 2 ), «Gazette de Amsterdam» (1690-1792) gazetalari Yevropada 
ham katta siyosiy ta ’sir kuchiga ega edi. 1686-1782-yillar oralig‘ida 
G aagada c h o p etilgan oylik «M ercure historique et politique» jum ali o ‘z 
zam onasining ahamiyatli siyosiy nashrlaridan bo lib, butun Yevropa 
diplom atiyasiga ta ’sir qilish qudratini namoyon etib turardi. Aytishlaricha, 
«M ercure historique et politique» Yevropadagi har bir diplom atning stoli 
ustida turuvchi qollanm aga aylangan.
Rossiya. Bu mamlakatda jurnalistika biz o ‘rgangan Yevropa davlatlari 
ichida eng kech paydo b o lg a n . U ning taraqqiyoti ham boshqalarga qara- 
ganda an ch a qiyinchilik bilan kechdi. Rus jumalistikasi ingliz, nemis yoki 
holland jum alistikasiga o'xshab nisbatan erkin sharoitlarda rivojlangani 
yo'q. U h ar doim hukum at va shaxsan podshohning nazorati ostida b o lib
kelgan. H atto, birinchi rus gazetasiga bevosita Pyotr I tashabbusi bilan asos 
solindi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Um um ati, XVIII asr rus milliy jum alistikasim ng tug'ilish va oyoqqa 
turish davri. sifatida tarixga kirdi. Pyotr I «Ведомостьи» gazet^sini c h o p
ettirguniga qadar Rus davlatida biron-bir davriy nashr yo‘q edi. Aslida, u 
paytlarda mamlakatda gazeta chiqarishga sezilarli ehtiyoj ham boMmagan. 
Aholining 
ko‘pchilik qismi bcsavod 
b o ‘lishi bilan birga, 
Rossiya 
madaniylashgan Yevropadan ancha ortda qolgan va yopiq mamlakat edi.
Shuning uchun ham G'arbiy Yevropada ro 'y berayotgan o'zgarishlar, 
texnologik yangilikJar Rossiyada katta kechikishlar bilan o ‘z ifodasini 
topardi. Bundan tashqari, ichki konservatizm ham mamlakatning rivoj- 
lanishiga to ‘sqinlik qilar edi. Albatta, «Vedomosti» chiqquniga qadar xorijiy 
gazetalar vaqti-vaqti bilan Rossiyaga kelib turgan. Lekin ular podshoh 
saroyidan tashqariga chiqmasdi. Saroyda esa chet el gazetalaridagi ayrim 
maqolalarni taijim a qilib, qo'lyozma tarzida ko'paytirish a n ’anasi am al 
qilardi. Bunday taijimalar podshoh va uuing atrofidagi eng yaqin kishilarga 
o ‘qishga berilardi.
Pyotr I hukum at tepasiga kelganidan keyin vaziyat ancha o ‘zgardi. U
yevropacha ruhdagi zamonaviy Rossiyani Ь аф о etishni o ‘z oldiga maqsad 
qilib qo‘ydi. Tabiiyki, Yevropa an ’analarini olib kirmasdan turib m am la- 
katni zamonaviylashtirishning iloji yo‘q edi. Podshoh misli ko‘rilmagan 
islohotlarni boshlab yubordi. Ilk rus gazetasi ana shu davrning mevasi 
sifatida tug‘ildi. 1702-yil 15-dekabrda Pyotr 1 «xorijiy va ichki hodisalar 
haqida xabar beradigan» «Vedomosti*ni chiqarish haqidagi farmonga imzo 
chekdi. Oradan bir kun o ‘tib, 17-dekabr kuni Moskvada gazetaning ilk 
soni dunyo yuzini k o 'rd i1. Uning ikkinchi soni 27-dekabrda, uchinchisi esa 
1703-yi! 2-yanvar kuni chiqqaniigi m a’lum. Lekin nashrning dastlabki ikki 
soni saqlanmagan.
«Ведомости» gazetasida xabarlar xilma-xilligiga intilish bo'lsa-da, 
aslida uning bosh vazifasi yangiliklardan xabardor qilish yoki mamlakatdagi 
siyosiy qarashlam i shakllantirish em as, balki armiya faoliyatini qayta 
tashkillashtirish, buyruq va farmonlar, turli yo'riqnom alar va ko‘rsatm a- 
larni xalqqa yetkazish edi. Pyotr I gazetadan o ‘zining siyosatini amalga 
oshirish va harbiy islohotlarni kuchaytirish maqsadida foydalandi. Buni 
«BefloMocTbH»ning saqlanib qolgan nusxasi—1703-yil 2-yanvardagi bosma 
soni ham tasdiqlaydi. 0 ‘shanda gazeta Moskva shahrida misdan quyilgan 
400 ta yangi zambarak va boshqa o ‘qotar qurollar ishiab chiqilgani ham da 
40 ming pud miqdoridagi mis zaxirasi yangi qurollam i ishiab chiqarish 
uchun shay turgani haqidagi xabarni e ’lon qildi2.
Mazkur xabarda harbiy sir oshkor etilgan bo‘lsa-da, gazetani nashrga 
tayyorlashda Pyotr I shaxsan o ‘zi qatnashgan va ushbu m a’lumot atayin 
e’lon qilingan edi. Chunki Narva yaqinidagi jangda rus armiyasi shved- 
lardan yirik m ag‘lubiyatga uchrab, og‘ir aitilleriyasidan maxrum bo‘lgandi. 
Ushbu mag‘lubiyatning oqibatlari Rossiyani va ayniqsa, armiyani ruhan
1 История русской журналистики XVIII—XIX веков. Под ред. проф. А. В. 
Западом. М.: «Высшая школа», 1966, 17-бет.
2 ОЧИ шапЬа, 
18
»Ье
1
.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

og‘ir yuk boMib ezayotgan bir paytda Pyotr I uchun siyosiy manfaatlar 
davlat siridan ustun turardi. Armiyadagi jangovar ruhni ko‘tarish va 
mamlakat xalqining urushiii q o ‘llab-quwatlashi uchun ham u ana shunday 
ilhombaxsh yo‘l tutdi. U m um an. harbiy mavzular gazcta matenallanning
asosini tashkil etar edi.
* B e f l O M O C T H * n i n g
davriyligi ham barqaror emasdi. U m uhim voqealar 
munosabati bilan yoki Pyotr I xohishiga qarab chiqarilardi. Masalan, 1703 
va 1704-yillarda gazetaning 39 tadan soni chiqqan bo‘lsa, lslohotlar va 
harbiy yurishlar anch a susaygan 1717-yili 3 ta, 1718-yilda esa bor-yo‘g i
bitta soni e’lon qilingan.
Faqatgina 1728-yilga kelib Rossiyada binnchi m untazam gazetani 
chiqarish yo‘lga qo'yildi. Shu yili «Ведомости» gazetasini nashr etish 
Rossiya Fanlar akadem iyasi tasarrufiga o ‘tgandan keyin uning nomi 
«Санкт Петербургские ведомости» deb o ‘zgartirildi. Doimiy davny 
nashrga aylangan bu gazeta haftada ikki marotaba - seshanba va jum a 
kunlari chiqib turdi va uzoq vaqt Rossiyaning yagona gazetasi bo lib qoldi. 
M ashhur rus olim i М . V. Lomonosov 
1748
—1751-yillar orahg‘ida uning
m uhairiri sifatida faoliyat k o ‘rsatgan.
1756-yil 26-aprelda Moskva davlat universiteti qoshida «Московские 
ведомости» gazetasining ilk soni chop etildi. 1755-yilning yanvanda 
Lomonosov va boshqa olim lam ing tashabbusi bilan Rossiya Fanlar aka- 
demiyasining «Еж ем есячное сочинения» jurnali yorug'lik yuzim ko rdi. 
Oradan ko‘p o 'tm ay Rossiyada ilk xususiy nashrlar paydo b o la boshladi. 
1759-yilning yanvarida Peterburgda birdaniga ikki nashr - A.P. Sumaro- 
kovning «Трудолюбивая пчела» va Peterburg kadetlar korpusi о qituv- 
chilari hamda bitiruvchilarining «Праздное время» ju m allan chopdan
Chilistikasi tarixida o ‘ziga xos oltin davr bo‘ldi. Im perator Ekaterina 11 
matbuot erkinligiga xayrixohlik bildirishi natijasida mamlakatda ingliz 
axloqiy haftaliklari shakli va ko'rinishidagi o ‘nlab jurnallar paydo bo Idi.
Dastlab 1760-yillar boshida Moskva universiteti qoshida qator davny 
nashrlam i chiqarish y o ‘lga q o ‘yildi. Bular «Полезное увеселение» ( 7 6 0 - 
1762) 
«Свободное часо* (1763), «Невинное упражнение» (1763), 
«Доброе намерение* (1764), «Собрание лучших сочинение» ( 762) 
kabi adabiy jurnallar edi. 1760-yillar oxirida Rossiya jumalchiligida 
peshqadamlik Sankt-Peterburgga o ‘tdi.
1769-yili im perator Yekaterina II ning kotibi G.V. Koziskiy «Всякая 
всячина» haftalik jurnatiga asos soldi. Ushbu nashr 2 yanvar kuni chiqqan 
bo‘lsa keyingi besh oy ichida shaharda yana oltita yangi jurnal: «И 
t o
и
се» «Ни то ни се*, «П олезное с приятном», «Поденхина», «Смесь» 
va «Трутен» ju m a lla n c h o p etildi. Nihoyat, iyul oyida «Адская почта» 
jum alining birinchi soni nashrdan chiqdi. «Адская no4Ta»dan tashqan
ularning barchasi haftalik edi. 
............
Oizig‘i shundaki, ushbu jurnallardan faqat ikkitasi 
«Всякая вся­
чина» va «Трутен* 1770-yilga eson-omon o ‘tib olish baxtiga muyassar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo‘ldi. Qolganlari bir yilga yetmasdan nashrdan to 'x tad i. «Трутен» 
Q‘zining qat’iy ovozi va tanqidiy materiallari tufayli (ezda ommaviyiashib, 
jurnal satirasi janrining rivojlanishiga katta hissa qo'shdi. «Всякая 
всячи нак
1
а esa rasmiylik kuchlilik qilgan bo'lsa-da, «yeiigil kulgi» 
ruhidagi maqolalar va rus yozuvchilarining am aldorlar ustidan noroziiik 
shikoyatlariga ham keng o ‘rin berildi. Har ikki ju rn al 1770-yilda o ‘z 
faoliyatini to ‘xtatdi.
XVIII 
asrning ikkinchi yarmida Rossiyada, shuningdek, «Парнасские 
хепетильник» (1770), «Трудолюбивой муравей» (1771), «Живописес» 
(1772), «Собеседник друзей россиеское словесности* (1783-1784), 
«М осковский журнал* (1791—1792), «Санкт-петербурский журнал» 
(1798) va boshqa jum allar chop eíildi.
XVIII 
asrda Rossiyada jumalchilik