Jurnalistikasi

birinchidan,
so ‘z va 
ikkinchidan,
y o z m a shaklda ekanligi u ch u n . X IX asrlargacha oddiy 
o d am lar yozuv se h rig a m ahîiyo b o 'lib kelganlar va o ‘lib ketgan odam ning 
gapini qanday q ilib bilding, sen u bilan gaplashm agansan-ku, deya savodli
kishilardan so ‘rag an lar. 
................... 
„ . 
. . . .
Yozuv sa n ’a tin in g yuqori kadrlanishi natijasida qadim iy M isrda uni
donolik xudosi T ô t yaratgan, deb hisoblashgan, b u m iloddan 3 m ing yil
a w a l sodir b o ‘lgan. X itoydagi ieroglif yozuvi esa o ‘zgacha bo‘lib, u yerda
ieroglif bilan til o ‘rtasidagi bog'lanish sustligidan h a r bir odam u ni tu rh ch a
o'qishi m um kin ed i, bu esa, o ‘z navbatida, a n c h a noqulayliklar keltinb
chiqarardi. L ekin a s ü d a , toshbaqa kosasidagi va suyaklardagi lerogliflar ohy
m artabali o d a m la m in g islii deb !\isoblanardi, ch u n k i yozuv xudo bilan
gaplashish ja ra y o n ig a nisbat berilardi. Xett xalqining ierogliflari esa boshqa
ierogliflarga o ‘xsham asdi. 
...
M ix x at yozuvi. A n ’anaviy tasniflash b o ‘yicha mixxat yozuvi îeroglit 
bilan alifbo yozuvlari o ‘rtasidagi bir pog'ona sifatida baholanadi. Shunday 
bo‘lsa-da, m ilo d d an 3 m ing yil a w a l kashf etilgan bu yozuv usuliga kam ida
2 5 m ing yil a m a l qilingan. Alifbo ixtiro etilganidan keyin ham mixxat yana 
niing yilga yaqin iste’m olda boMadi. Shunday qilib, m iloddan aw algi XIV 
IV asrlarda q ad im iy S harqda bir vaqtning o 'z id a ham ieroglif, ham mixxat
va ham alifbodan foydalanilgan.
M ixxat n a m la n g a n ioy taxtachalarga qam ish qalam yordam ida yozi- 
lardi Q am ish q a la m n in g nom i «stilos» b o ‘lib, stil so‘zi shundan olingan. 
A ncha m urakkab b o ‘lgan mixxat yozuvi bugungi kundagi alifbo yozuvm , 
o ‘rganishdan k o ‘ra k o ‘p ro q vaqtni talab qilgan. M esopotam iya va Bobilda 
keng tarqalgan v a rivojlangan bu yozuv ushbu hududda dunyoda eng 
birinchi buyuk ta m a d d u n n i yuzaga keltirdi. Bunga bevosita mixxat sabab-
chi bo‘ldi, deyish m u m kin. 
, - ,
Bu ulkan m a d an iy at 4 - 5 m ing yillar davom ida tuproq qa n d a jim
yotgan edi. X IX asrd a boshlangan arxeologik qazilm alar qisqa vaqt ichida
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m a ’rifatli d u n y o n i esankiratib q o 'y a d ig a n natijalarga olib ketdi. Q adim iy 
shaharlarning q o ‘rg'onlaridan mixxat yozuvli yuzlab va m inglab taxtaclialar 
topildi. Ayrim joylarda esa to ‘p ro q -lo y d a n bunyod etilgan ulkan saroylar 
ochildi. U larning xonalaridan esa tu rli m a tn la r bitilgan pishiq va xom
g‘isht shaklidagi o‘sha son-sanoqsiz ta x ta c h a la r chiqdi. B inobarin, b in o la r, 
devorlar, haykallar, m arm ar va g ra n it toshlar k o ‘p d a n -k o ‘p tarixiy 
yozuvlarga to 'lib ketgan edi. U shbu yozuvlar tilini topish o so n kechm adi, 
am m o G 'a rb olim lari astoydil m e h n a t qilib, nihoyat, m uvaffaqiyatga 
erishdilar. M azkur yozuvlaming asosiy qism i m iloddan a w a lg i XXV— 
XV asriarga tegishli b o ‘lib chiqdi.
M asalan, S hum er podshohi G ilgam esh haqidagi doston a w a l o g'zaki 
shaklda taxm inan 4 ming yil o ld in yaratilgan va bugungi k u n d a qadim iy 
adabiyotining benazir asari hisoblanadi. S hum er, akkad, hu rrit va xett 
tillarida bitilgan bu doston m atni n afa q at tarixiy va badiiy, sh u bilan birga 
publitsistik aham iyatga ham ega. M an b an in g asl nusxasi, «N u h to ‘foni* 
bobining 17—18-qatorlarida «m irob* s o ‘zi ishlatilgan. U n d a n tashqari, 
dostonda xudo Anu noniidan yerga N in u rta ismli elchi kelib, y aqinda N uh 
to 'fo n i so d ir bo ‘lishi haqida odam larni ogohlantiradi.
T arixchilar fikricha, Bobil ta x tach alarin in g aksariyati hali h a m qazib 
olinm agan, topilganlari esa toMaligicha o ‘rganiIm agan. Ishonam izki, ushbu 
yo‘nalishda Sharq tarixining n o m a ’lum ligicha qolib kelayotgan u lu g ‘vor 
sahifalari, ju m lad a n , qadim iy kom m unikatsiyalarga oid qiziqarli m a ’lu m o t- 
lar ochitishi hali oldinda.
Ju m a h stik a bilan bevosita b o g ‘Uq y an a b ir gap. M esopotam iyaning 
pastki qism ini tashkil etadigan X aldeyada m iloddan 3—2 m ing yil a w a l 
tashqari-ichkarisi yaxshi bezatilgan k o 'p la b m uhtasham saroylar qurilgan. 
Ayrim paytlari bezash san’ati q u y m a nusxa oüsh m ahorati bilan b og'liq 
edi. Y a’ni, mixxat m atn oyna shak lid a k atta toshtaxtalarda o ‘yilardi-da, 
keyin ularga eritilgan birinji quyish y o ‘li bilan nusxa o lin ish d an hosil 
bo'lgan tax tachalar bilan xonalarning pollari bezatiiar edi. S h u tarzda 
to'shalgan pollar ancha k o ‘rkam va d idli chiqardi. Binoga kirgan o d am esa 
buyuk voqealar bitilgan tarix zarvaraqlari uzra yurgandek bo'lardi.
Vaqt va jo y yetmayotganligi sababli kom m unikatsiyalarga tegishli faqat 
ikkita fikrga to ‘xtalib o ‘taylik. G a p n i adadlilikdan boshlaym tz. A m erikalik 
professor Edvard Keraning aytishicha, tu p roqdan m illionlab g ‘ishtli 
hujjatlarni olib o ‘rganish hali istiqbolda. Bu, albatta, ko ‘p nusxalilik 
dalolati. C h unki qadim iy bobilliklar o ‘z yozuvlarini bir—ikki va k o ‘proq 
nusxalarda am alga oshirganlar. Q ad im iy S h u m er davlatining asosiy sh a- 
harlaridan b o ‘lgan K ippurda arxeologlar 100 ta katta idish topishdi. Bu 
idishlarda b ir xil mixxat yozuvida bitilgan 132 qato rd an iborat m atn 
berilgan. U shbu yozuvda Lugal—Zaggisi p o dshohi shim oldan ku ch li arm iya 
bilan kelib, m ahalliy yerlam i egallab olganligi haqida bayon qilinadi.
Ikkinchi faktni xalqaro jurn alistik ag a tegishli desa h a m boUadi. 
M iloddan aw a lg i VI asr oxiri V a s r boshida E ronda p o dshohlik qilgan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

D o ro I Q ah ram o n shahri yaqinidagi Behistun qoyasida haybatli lavhani 
n aq sh etish g a buyurgan. 414 q a to rd a n iborat m atn 152 m e tr balandlikda 
b esh u stu n d a berilgan. Y ozuvning h a r b ir xat boshi «D oro sh o h gapir- 
m okda...», «M en - D oroyovush sh o h gapirm oqdam an, m en sh o h b o ‘1- 
g a n im d a n s o ‘ng k o ‘p ishlar am alga oshirildi...*, degan iboralardan 
b o sh la n ad i. M a tn tagida D o ro I ning juda katta b o 'rtm a naqshi o'yilgan. 
R a sm d a asirga olingan to ‘q q iz n afa r podshoh va u ru g '-aym oqlarnm g 
b o sh liq lari qoMlari b o g 'lan g an h o ld a D oro I oldiga shaylanganlar. Tuzilishi 
n u q ta i nazarid an yozuv u c h q ism d a n - kirish, asosiy qism va xulosadan 
iborat. M a tn va rasm da m ilo d d an aw algi 5 2 2-519-yillardagi voqealar
tasvirlagan. 
.
K o ‘rinib turibdiki, m a zk u r yozuv ko‘p jih a tla n bilan reportajga 
o ‘x shaydi M atn y o n m a -y o n u c h tilda - qadim iy fors, elam va bobil 
tilla rida tayyorlangan. Q ad im iy fors tili esa, ba’zi farazlar b o ‘yicha, o ‘sha 
z a m o n la rd a ayrim paytlari xalq aro til vazifasini bajargan va alifboli 
a ra m e y a tilin i qism an o 'z ig a q am ra b oigan. Birinchi xalqaro til sifatida 
b o b il tiü ishlatilgan. D alillarga asoslanib, biz Behistun yozuvini dunyodagi 
en g q ad im iy xalqaro p ro to re p o rtajlard an biri sifatida tasniflasa bo ladi, deb 
hisoblaym iz. Shuni ham t a ’k idlash joizki, uch tildagi b u n d ay m atnlar Eron
to g ‘larid a ko‘p uchraydi.
M esopotam iyadsi to p ilg an tangachalardagi yozuvlar X IX asrda F ran- 
siy a d a c h o p etilganida ja m i k atta besh jild kitobni tashkil etdi: ikki judi
q a d i m i y m a t n l a r , ik k i j il d i
— rasm lar va bír jildi — sharhlar.
Alifboli yozuv. Alifboli yozuv fm ikiyaliklar to m o n id an kashf etilganligi 
h aqidagi fikr fanda qabul qilingan. Ayrim m a’lum otlarga k o ‘ra ular 
q ism a n sem itlardan hisoblanadi. H aqiqatdan ham , u lam ing alifbosi dunyo 
b o 'y ic h a tarqalib, ko‘p zam onaviy alifbolar u chun asos bo lib xizmat 
q ilg an . A m m o tarixda birin ch i alifboni fmikiyaliklar ixtiro qildi, degan gap 
u n c h a lik to ‘g*ri em as. C h u n k i u lard an oldin bunday natijalarga boshqa 
e la tla r h a m erishgan. F a q a t m a ’lum sabablarga ko‘ra u lam in g kashfiyotlari
k en g yoyilm agan. 
. . . « 
, 
t,
-
A lifboning paydo b o ‘lishi, eng aw alo , unga ehtiyoj k atta bo lganligi
b ila n izolilanadi. Ieroglif yoki m ixxatlarda yozish ju d a noqulay va ko‘p 
v a q tn i ta lab q ilar edi. B u n d ay yozuvlarda belgilar so n i h ad d an tashqari 
k o ‘pligi sababli ularning h am m asin i tez va to ‘g ‘ri yodlash h am d a íshlatish 
o so n em asdi. B undan ta sh q ari, s o ‘zlar ko‘paygan sari aw a lg i usulUirda 
to v u sh va b o ‘g‘inlarn i a n iq talaffuz qilish qiyinlashdi. Shu sababli 
m a d a n iy a ti rivojlangan xalq va elatlar vakiUari to m o n id a n yangi yozuv 
tu rla rin in g tin m asd an izlanilishi o d atiy holga aylandi.
Y axshi natijalardan biriga K rit orolida yashaydiganlar enshdi. 1900- 
y ild a o 'tk az ilg a n qazilm alar ja ra y o n id a ingliz arxeologi A-Evans oroldagi 
sa ro y la rd a n birida ikki x ü ierogU f va ikki xil uzunchoq, chiziqh (ли ­
н е й н о е ) yozuvlam i topdi. C h iziq li yozuvlar pishiq g‘ishtlarda m iloddan 
a w a lg i X V II I- X IV asrlarda tushirilgan ekan. U lardan birinchisi bug'm li
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yozuvda arxaik axey shevasida bitilgani aniqlandi. Ik k in ch i chiziqli yozuvni 
hali o ‘qishga muvaffaq b o ‘linmagan. Alifboli y ozuv ko‘rinishiga biroz 
o'xshaydigan krit yozuvi keyinchalik n o m a’lum sh a ro itd a iste’m oldan 
chîqib ketdi. Krit yozuvi bilan b ir qatorda q ad im iy ugariya, paleoarabiya 
alifbolari ham b o ‘lgan. Paleoarabiya yozuvi, o ‘z navbatida, tamudiy, 
sofaten, lixyanit va qadim gi janubiy arabiy alifbolar asosida shakllangan.
Finikiya alifbosiga asoslangan yozuv m iloddan a w a lg i XV asrda barpo 
etilib, taxm inan ikki m ing yil qo ‘lIanilgan. M a zk u r aliibo qadim iy 
xanaanlîk bo ‘g ‘inli-rasm li yozuvdan kelib c h iq q an , degan taxm inlar bor. 
Q adim iy xanaanlik yozuvga likialik, lidiyalik va karetlik alifbolar ham
asoslangan, am m o u la r rivojlanm asdan y o ‘q o lib ketdi. U shbu alifbolar 
ichida eng qulayi finikiyalik bo ‘lgani u ch u n u k eng yoyildi, yillar o ‘tib 
undan sug‘d, uyg‘u r va m o ‘g ‘ul alifbolari, keyinchalik esa turkiy alifbo ham 
tashkil topdi.
Ayrim farazlarga qaraganda, fm ikiyaliklar gikkoslarga tegishli elat 
b o ‘lgan. M a’lumki, gikkoslar asli m iloddan a w a lg i 1700-yilda M isrni 
egallab oigan M arkaziy Osiyolik qabilalar edi. B irinchi m arta alifboli, 
ya’ni, harfli yozuvdan Finikiyaning Biblos shah rida m iloddan 15 asr 
m uqaddam foydalanilgan.
Tarixiy m anbalarda (jum ladan, H ero d o t asarlarid a) fmikiyaliklar juda 
ustam on o dam lar sifatida t a ’riflanadi. U lar M isr, E llada, Q adm va boshqa 
hudud ham da shaharlarga o'zlari bilan birga q a to r fan va san’at turlarini 
olib kelganlar. A m m o o ‘sha vaqtlarda m azkur e la t vakillariga u q adar 
yuqori adabiy yoki estetik did xos em asdi. U la r k o ‘p roq savdo-sotiq bilan 
shug'ullanadigan tadbirkorlar edi. Ieroglif va m ixxat yozuvlari savdo 
operatsiyalari u chun u n ch a qulay b o ‘lm aganligi ularni harfli alifboni 
yaratishga d a ’vat etdi.
F inikiyaliklardan ko ‘zga ko‘rinarl\ yirik tarix iy solnom a, ilmiy yoki 
falsafly tadqiqotlar, hatto she’riy asarlar qolm agan. Bu elatning asosiy 
m aqsadi — boylik o ttirish va tin ch-osoyishta yaxshi hayot kechirish 
b o ‘lgan. Finikiyaliklar boshqa xalqlar bilan n izoga borishm as va jang 
qilm as edilar. H atto , u lam tn g doim iy arm iyasi h a m y o ‘q edi. Biror kuchli 
podshoh o ‘z askarlari bilan flnikiyaliklarga tegishli sh a h a r va qishloqlarni 
bostb olish harakatini boshlasa, u la r soliq va so v g 'a-salo m la r berib qutulib 
qolardilar.
T arixchilam ing kuzatuvlariga k o ‘ra, bu eng o so n va arzon yo‘llardan 
biri ekan. Oliy darajadagi h unarm and va savdogarlar b o ‘lgan ham da asosan 
darom adli sohalam i egallagan fm ikiyaliklar m o d d iy jih a td a n o ‘zlarini te z 
o rad a yana tiklab olardilar.
Alifbo, uning asosida paydo b o ‘lgan yozuv kom m unikatsiya jarayon- 
larining ancha jadallashuviga sabab bo'ldi. Ayrim m am lakatlarda tezlik bilan 
yozishga qaratilgan maxsus usullar ham jo riy etijdi. M asalan, qadimiy Misrda 
bunday yozuv «ieratika* nom ini oigan. M iloddan a w a lg i V II asrda esa tezlik 
jihatdan ieratikadan ham o ‘tadigan dem otika (xalq yozuvi) qo‘llanila
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

boshlandi. M isr Iskandar Z ulqam ayn to m o n id an zabt etilganidan keyin 
ushbu Jiu d u d d a g rék yozuvi tarqala boshladi. M iloddan aw algi III asrda 
M isida grek alifbosi asosida yaratilgan koptlar (m isrük xristianlar) alifbosi 
jo n y etildi. H a r bir keyingi alifbo oldiiigisidan ko‘ra foydalanishga qulayroq 
va tezroq yozishga m oslashgan edi. N atijada, ijtim oiy kom m unikatsiyalar 
asta-sekin osonlashib, m uloqot jarayoniga b o ra-b o ra keng om m a jalb etila
boshladi. 
. . 
. . . .
T ad q iq o tch ilar u c h u n H indistondagi X arappa tam addunining (m ilo a - 
d an aw a lg i X X V -X V III asrlar) tili va yozuvi eng m urakkab m asalalardan 
biri bo ‘lib ch iq d i. Y aqinda o 'sh a davrlarda tuzilgan rasm ham da m atn lar 
kom pyuter y o rd a m id a tekshirilganda, ushbu yozuv arab yozuvi usulida, 
ya’ni, o ‘n gdan c h a p g a to m o n bitilgani aniqlandi.
M ilo d d an a w a lg i X X -X I I asrlarda H indistondagi m ahalliy qabilalar 
forslik o riy o n la r to m o n id a n zabt etildi. O riyonlar o ‘zlari bilan ushbu 
yerlarga yuqori m a d an iy a tn i olib kelib, qab ilalam i birlashtirdilar, yo llar va 
binolar q urdilar. O m m aviy kom m unikatsiya turlari ham taraqqiy etdi. 
N atijada m ilo d d a n oldingi X V -X II asrlarda H indistonda vedalar adabiyoti 
gurkiiab rivojlandi. V edalar - hindlaming sanskrit tilida yozilgan eng dast- 
labki diniy adabiyotining mashhur nam unasi hisoblanadi. Ular to 'rt qism dan -
Rigveda, Yadjurveda, Samaveda va Atxarvaveda bo'lim laridan iborat.
V edalar - jam o av iy ijod b o iib , uning biror bir m uallifi alohida 
ko‘rsatilm agan. S h u n in g u ch u n m azknr sh e ’rlarn i bem alol xalq asari deb 
hisoblash o 'rin lid ir. S hubhasiz aytish m um kinki, vedalar qadim iy hindis- 
tonliklar u c h u n diniy, falsafiy?, jam oaviy, tarixiy, estetik, axloqiy va hokazo 
sohalardagi faol ijtim oiy kom m unikatsiyalarning h am hosilasi, ham yangi 
yuksalishlar v ositasi b o ‘lib xizm at qilgan.
Sanskrit tilid a n foydalanganlar ijod jaray o n id a kxaroshtxi, kushon xati, 
gupta nagari, d ev an ag ari va boshqa b ir q a to r yozuv turlarini ishlatganlar.
M ilo d d an a w a lg i V III—V II asrlarda H indistonda ch a p d a n -o ‘ngga 
y o ‘naltirilgan b o ‘g ‘inli braxm a yozuvi kashf qilindi. U ning asosida «brax- 
man» deb n o m la n g a n ilohiy nasriy risolalar bitildi. U shbu m atnlar ko‘proq 
jam oaga ta n iq li s h e ’rlar, m iflar va rivoyatlardan iborat edi. M iloddan 
aw a lg i X II—IV asrla rd a shakllangan ikki buyuk asar - «M ahobhorat* va 
«Ram ayana* q a d im iy H indistonda om m aviy kom m unikatsiyalar yaxshi
rivojlanganligining ishonchli dalilidir.
M ilo d d an a w a lg i IV—II asrlarda bu m am lakatda M ouriylar sulolasi 
h u k m roniik qilgan. S hu davrdan ko ‘pgina d abdabali m e'm oriy yodgorliklar 
saqlanib qolgan. M o u riy lar saroy devorlari va ustunlarida, tog‘ va qoyalarda 
ancliagina yo zu v lar b itib qoldirganlar, sh u lard an birida m iloddan aw a lg i 
269—2 3 2 -yillarda yashagan podshoh A shoka M ouriy b ir vaqtlari boshqa 
yerlarni z o ‘ravonlik bilan egallab olgani u c h u n afsus bildirgan va qolgan 
um rini 4 x arm a q o n u n la ri asosida o'tkazishga va’da bergan. M ouriylar 
haqidagi m a ’lu m o tla m i C handragupta p odshohi huzurida boMgan G retsiya 
elcliisi M egasfen h a m tasdiqlaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M iloddan oldingi ikkinchi — milodiy birinchi a s rla rd a sanskrit tilida 
H indiston hududidagi dastlabki huquqiy hujjatlardan b in - M anu q o nun- 
lari e ’lon qilindi. Q o n u n 2650 baytdan (shlokdan) va X II-b o b d a n iborat 
edi. M ilodiy IV—V asrlarda hind m um toz shoiri K alidasa «X abarchi bulut* 
deb uom langan doston yaratdi.
Q adim iy X itoy tarixida saqlangan ham da «B ahor va kuz* deb nom - 
langan yirik solnom alardan b in m iloddan aw algi V III—V asrlarda yozilgan. 
U ning uslubi bugungi yangilikJar jurnalistikasini eslatadi, ch u n k i m ualliflar 
voqealam i ju d a qisqa, aniq, his-tuyg‘usiz va sharhsiz b ay o n qilishgan. Asar 
ierogliflar yordam ida plankalarda, ya’ni, ensiz u zun b a m b u k taxtachalarda 
bitilgan. Hissiyotli xitoy xalqi vakillarini b unday u slu b qoniqtirm asdi, 
albatta. Ammo ular q adim iy kitoblarni juda e ’zozlash lari bois asl nusxa 
m atniga aralasholm asdilar. N atijada, keyinchaUk sh a rh la r adabiyoti paydo 
b o ‘lib, keng avj oldi. N afaqat «Bahor va kuz»ga, balki bosh q a solnom a- 
larga ham bag'ishlab sharhlar yozildi. Shunday qilib, q adim iy Xitoyda 
axborotlar protojunialistikasini ham da sharhlar p rotojum alistikasini esla- 
tuvchi ikkita ijod tu ri vujudga keldi.
Solnom alar xitoy tili, adabiyoti va om m aviy kom m unikatsiyalam i 
yangi pog‘onaga ko'tardi. Eng a w a lo , yangi, yozm a kitob uslubi asos topdi. 
Bu, albatta, kom m unikatsiyalar tarixida jiddiy o'zg arish larg a olib keldi, 
ch u n k i tushunish u c h u n og'zaki nutqqa nisbatan k o ‘p ro q m ehnat talab 
qiluvchi yozm a m atn kitobxonlam ing tasaw urlarini rivojlantirishga xizmat 
qildi. Tarixiy xronikalar bilan birga ular haqidagi fikrlar, kuzatuvlar, 
qisqasi, tarixnavislik fani h am yuzaga keldi. X itoy H e ro d o ti deb nom oigan 
Sim Syanning m iloddan aw algi birinchi asrda tayyorlangan «Tarixiy 
yozuvlar» kitobi bugungi kunda h am bu m am lakatning o ‘tm ishi haqidagi 
eng nodir m anbalardan hisoblanadi. Xullas, a n iq tizim li ierogliflar 
alifbosiga asoslangan va yozm a m anbalarda o ‘z aksini to p g a n xitoy yozuvi 
m iloddan aw algi X II—X asrlarda yaratilib, asta-sekin jo r iy b o ‘la bordi.
Xitoy va M isrda og'zaki va yozm a m a n b ala m i o ‘rganadigan yangi 
fan-filologiya paydo b o ‘ldi. Filologlar faohyati ikkita k atta yutuqqa olib 
keldi: