Jurnalistikasi

ibtidoiy tasvirlar.
H aykalchalar, turli b u y u m la r 
va rasm lar yaratilishining asosiy sababi, alb atta, insonning tinm ay izlanishi 
va ichki g ‘ayratini ifodalashga, nam oyon etishga intilishdir. A m m o u u sh b u
urinishlarga qandaydir m a’no bag‘ish lam o q ch i b o ‘ladi. K o‘p narsani 
tushunm aganligi sababli ijodiy h arak atlarin i k o 'pchilikka m a’qul b o 'ig a n
shakllarda am alga oshirgan. S hunday sh a k lla rd a n foiri ibtidoiy d avriarda 
tog‘, qoya, g‘or, devorlarga tushirilgan rasm lar b o ‘lib, ular dunyoning tu rli 
joylarida topilgan.
B unday tasvirlam i chizish — o ‘z - o ‘zi bilan hech boMmaganda tasvir 
orqali m a ’naviy aloqa qilish ishtiyoqini anglatadi. Aksariyat h ollarda esa 
bunday rasm lar oila a ’zolari, urug‘ va q ab iladoshlar u chun yaratilgan. 
Tasvirlar d iniy yoki sehrgarlik v azifalaridan h am oldin, eng a w a lo , 
kom m unikatsiya funksiyasini bajargan.
Afrika q it’asining Jazoir hududidagi S ahro c h o ‘lida T assilin—J a z o ir 
yassi tog‘i bor. U shbu joyda turli d av riard a bitilgan o ‘n minglab rasm lar 
topilgan. U lam in g dastlabkilari m iloddan a w a lg i 6 — 5 m ing yilliklarda, 
aksariyati m iloddan oldingi 4 m inginchi yillarda, oxirgilari m ilo d n in g
birinchi asrlarida yaratilgan. Birinchi bosqichdagi rasm lar m ualliflari fillar, 
jirafalar va suv otlari (begem otlar)ni so d d a k o ‘rinishda aks ettirishgan. 
Qoya asarlarida ju d a ko‘p ov, jang, raqs, m usobaqa va boshqa h a ra - 
katlam ing tasvirlari ifodalangan. D em ak, T assilin -Ja zo ir g‘orlarida o d a m la r 
kam ida o lti m ing yil davom ida o 'z uyidagidek yashagan. Bunday m iso lla m i 
yanada keltirish m um kin, m asalan, Ispaniyadagi Altam ira yoki F ra rt-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

siyadagi M o n te sp an u n g u rlari. Bu g ‘orlarda ham to ‘n g ‘iz, ot, bizon, zubr 
kabi hayvonlarning su ra tla ri talaygina.. R asm lar ongli yoki beixtiyor 
ravishda, ushbu o ‘n g u rla rd a u zoq vaqt yashab kelgan b archa avlodlarda, 
ibtidoiy shakllarda b o ‘lsa ham , m a ’lum bir estetik did, hissiyot va 
tarbiyaviy t a ’sir uyg‘o tg a n ig a shu b h a yo‘q. Shu b ilan b ir qatorda, ular 
ta b ia tn i va ijtim oiy h a y o tn i h am o ‘rganganlar. Y a’ni, m azk u r tasvirlar nafa- 
q at zam ondoshlar, balki avlodlararo kom m unikatsiya vazifasini bajaigan.
Buyum larda a k s e ttirilg a n ibtidoiy kom m unikatsiya. B unday buyum - 
lard an b irin ch ilar q a to rid a tu rli haykalchalam i tilga olishim iz o ‘rinlidir. 
B unday n arsalar to sh dav rid a, ayniqsa, uning poyoniga yaqin ko‘p b o ‘lgan. 
H aykalcha shaklida x u d o la r ham da insonlar to m o n id a n ilohiylashtirib 
kelingan hayvonlar yasalgan. M asalan, o'tgan o ta -b o b o lar siym osi toshdan 
yaratilganda, o d a m la r o ‘s h a buyum da m arhum ning ruhi hozir ham
yasham oqda, u bizni tu rli b alo -q a zo d a n asraydi, deb ishonishgan va uning 
bilan d oim o suhbatlashib, dardlashib, m aslahatlashib yurganiar. H aykal- 
chalar, ayniqsa, ib o d a tx o n alard a ko‘p boMgan, ayrim hollarda u la r turli 
xudolarning siym olariga t o ‘lib ketgan. M adaniyat rivojlangan sari xudolar 
so n i ham k o ‘paya borgan.
Ayrim paytlari h ay k a lc h ala r, masalan, hayvonlar yoki qushlam ing 
shakllari ov yoki b o sh q a b iro r am aliy m aqsadda h am barpo etilardi. 
S harqiy Sibirda n eo lit d av rid a toshdan yasalgan 10—45 sm kattalikdagi 
baliqlar topildi. B urungi o d a m la r bunday buyum lar yordam ida boshqa ba- 
liqlarni chaqirib ovlaganlar.
Keng tarq alg an ik k in c h i buyum turi — ibtidoiy kulolchilik buyum - 
laridir. T asvirlar kabi b u n d a y sopot buyum lar h am ju d a k o ‘p joylarda, turli 
shakl va k atta m iq d o rla rd a topilgan. Qadimgi kulollar xudo va ruhlar, 
erkak va ayollar, h ayvon va qushlar tim solini asrlar davom ida yaratib 
kelganlar. Pishiq loydan x u m d o n d a kuydirib tayyorlanganlaridan ayrim lari 
hozirgacha saqlangan, xom m aterialdan yasalganlarining aksariyati yo'qolib 
ketgan. K ulolchilik b u y u m larig a h ar xil rasm lar va naq sh lar tushirilgan. 
M asalan, neolit d avridagi naq sh lar turlicha boMgan: bog‘ichli, jom li, 
q alpoqli (q o ‘ng ‘iroq sh a k lid a ), tasm ali va hokazo. T irn ab o'yilgan naqshlar 
h am uchraydi.
Q adim iy n aq sh lar b u g u n g i jurnalistikaga oid yana b ir xususiyatga ega 
bo'lg an . U lam i tu sh irish d a ibtidoiy insonlar bosm a usuldan foydalanishgan. 
D em ak, naqsh solishda q o lip la r ishlatishgan. S h u n d an o dam lar ibtidoiy 
za m o n la rd a h am ad a d la sh , y a ’ni tirajlash — biror narsani ko‘p nusxalab 
ch iqarish m ah o ra tin i o ‘zlashtirgan!iklari m a ’lum b o ‘ladi. C harxlab o 'tk ir- 
iangan chig‘an o q d a n q o lip sifatida foydalanilgan. B unday naqshlar «kordial 
m ahsulotlar* deb n o m la n ad i.
B uyum lam ing u c h in c h i toifasi kromlex va m engirlar b o ‘lib, yerga 
tik k a k o 'm ilgan k atta to s h la m i anglatadi. Y er ustidagi qism i 4 - 5 m etrdan 
15—20 m etrgacha k attalik d ag i to sh lar ko ‘proq aylana shaklida joylashtirilib, 
qu yoshni ilohiylaslitirish bilan bog‘liq boMgan. Ib odatxona vazifasini
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bajargan bunday joylarda ibtidoiy o d am lar te z -te z yig‘ilib, om m aviy 
tadbirlar o'tkazishgan. 
.
B uyuinlam ing to ‘itin ch i turi — idishlar. Bularda suv, su t, yo g ‘, go'sht 
va boshoqli o ‘sim liklar hosili saqlangan. Idishlar yovvoyi h ayvon yoki 
qushiar shaklida tayyorlangan. Q ad im iy o d am lar ishonishganki, bunday 
buyum larga yovuz ruhlar yaqinlasha olm aydi va oziq-ovqat to z a turadi.
Signalli koramunikatsiya. B u n d a y bog'lanishlar u m u m iy ta s n if nuqtayi 
nazaridan tovushli va yorug‘ü tu rla rd a n iborat. Tovushli sig n a lla r ovoz, 
bong urish, q o ‘ng‘iroq chalish yoki boshqa buyum lar tovushi orqali uza- 
tilgan. Yorug‘li signallar esa olov yoqish, tu tu n chiqarish, c h a n g ko'tarish
yordam ida yuborilardi. SignaUi kom m unikatsiyalam ing k o ’rin ish lari k o ‘p. 
Qisqa m uddat ichida va tezkor ravishda yuborilishi h am d a qab u l qilinishi 
ko‘p k o ‘rinishga ega signalli kom m unikatsiyalam i farqlaydigan xususiyatlar 
bo ‘lgan. H arbiy kom m unikatsiya turlarin in g ayrim larini signalli bogManish- 
lar tashkil etadi.
Ommaviy kom m unikatsiyalam i siyosiylashtirishga d astla b k i urinishlar.
Ongli inson bor joyda, tabiiyki, ijtim oiy aloqalar yuzaga keladi. K o m m u - 
nikatsiyalar b o r joyda jam iyat m avjud. Jam iyat b o r ek an , k im d ir kim nidir 
boshqarm oqchi, kim ningdir ustidan rahbar b o ‘lib, huk m in i o ‘tkazm oqchi 
bo ‘ladi.
0 ‘z -o ‘zidan m a ’lumki, m uayyan b ir odam b o sh q alarn i boshqarishi 
u chun ulardan jism onan yoki a q la n ustunroq turishi yoki ikkala fazilatni 
o ‘zida m ujassam etgan bo'lishi darkor. N afaqat bugungi k u n d a, ibtidoiy 
jam iyatda ham jism oniy kuch b ila n atrofdagilam i o ‘ziga buysundirish 
uzoqqa borm agan. Buning u ch u n k o 'p ro q aqlni ishlatish kerak b o ‘lgan. 
Aqlga ish bityurish esa m a’lum b ir m azm un, shakl va koM am da qabila- 
doshlarçra alohida ixtisoslashtirilgan yoki um um iy tarzdagi a x b o ro tn i ishlab 
chiqib, tarqatish va keraklicha ta krorlashni taqozo etardi. Ja m o a n i bosh- 
qarish esa — siyosiy masala.
Shundan xulosa chiqarish m um kinki, om m aviy kom m unikatsiyalar 
paydo b o ‘libdiki, boshqarishga qobiliyati yetadigan o d a m la r ularni 
siyosiylashtirishga harakat qilib k elg an la r.1
O m m aviy kom m unikatsiyalam i siyosiylashtirish b og'Ianish jaray o n i- 
ning barcha b o ‘g‘inlarida o ‘z aksini topishi m um kin. Ju m la d a n , om m aga 
rejalashtirilgan axborotni ishlab chiqish, unga yaxshi sh ak l ta n lab , o ‘z 
vaqtida va kerakli m iqdorda za ru r odam larga yetkazish va h o k az o . Bunday 
faoliyat biz ushbu-faslda ko‘rib ch iq q an k o m m unikatsiyalam ing barcha 
turlari va jabhalariga tegishli. M asalan, 
d in iy
m arosim larni ta sh k il etish va 
boshqarish, mifologik sujetlam i ishlab chiqish yoki sh a ro itg a m oslashtirish, 
bayram va tadbirlar o ‘tkazish, m ajlislar, v a ’zxonlik, m u so b a q alar uyush- 
tirish — bulam ing barchasi o m m av iy kom m unikatsiyalam i siyosiylash­
tirishga ishlatilishi m um kin edi va o d atd a shunday boMgan ham .
A xborotni sîyosatga b o ‘ysundirishning yo ‘llari va usu llari cheksiz 
darajada ko‘p. D em ak, om m aviy axbo ro tn i siyosatdan asrab b o 'lm a s ekan,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m asalani bo sh q ach a q o ‘yish kerak. U shbu jarayonni qaysi usulda, qay 
darajada, q an d a y m a ’noda, qaysi y o ‘sinda, kim o 'rtasida, n im a m aqsadda, 
q an d a y sh a k ld a amaJga oshirsa to ‘g ‘ri, bezarar, ja m o lg a foydaliroq b o ‘ladi?
Q isqa q ilib aytsak, o m m av iy kom m unikatsiyalar paydo b o ‘!ganidan 
bo sh lab u la rd a n siyosiy m aq sad lard a foydalanish am alga oshirilib kelingan. 
F a q a t u v aq td a om m aviy k o m m unikatsiyalar va ayniqsa, siyosat bugungi 
k u n d ag id an a n c h a farq qilgan.
B obga xulosa sifatida sh u n i aytish kerakki, dastlabki om m aviy 
k o m m u n ik atsiy alar tarixi — b u ibtidoiy odam lar to m o n id an axborotga 
b o ‘lgan eh tiy o j va ushbu z a ru ra tn i qondirish uchun qilingan h arakatlar 
tarixidir.
N e m is o lim i Yulius Lips t a ’kidlaganidek, eng burungi davrlardagi 
ix tiro c h ila rn in g ism lari bizgacha yetib kelmagan. Biz ilk toshbolta, birinchi 
savat, sh a m o ld a n him oya qiladigan dastlabki devor yoki birinchi ju n
kiyim ning m uallifi kim ligini b ilm aym iz. O lim ning fikricha, shuni ta ’kidlash 
jo iz k i, u sh b u ixtirolar b ir kishining ijodi b o ‘lm asdan, uzoq vaqtlar davo- 
m id a y ash ab o ‘tgan ko'p lab av jo d lar vakillarining tajribasini m ujassam lash 
natijasida asta-sek in k ash f etib, m ukam m allashtirib kelingan.
O m m a v iy axborot ishlab chiqilishi va tarqatilishi insonga berilgan 
u lug‘ n e ’m a tla r - k o ‘rish, eshitish va fikrlash yordam ida va ushbu n e ’m at- 
larni rivojlantirish natijasida am alga oshirilgan.
A yrim
olim larning 
fikrichu, 
insoniyat 
tarixi 
faqat 
pragm atik 
konsepsiyaga m uvofiq rivojlanm oqda. Agar biz ushbu fikm i qabul qiladigan 
b o ‘lsak, in so n iy at jam iy atid a b iro r b ir yangilik faqat ilhom tufayli yoki 
ta sodifan ochilishi m um kin em asü g in i ta n olishim iz kerak boMadi. Shu 
boisdan p rag m a tik konsepsiyaga to 'la lig ic h a qo ‘shi!ish qiyin. Lekin shuni 
ham ay tish lozim ki, kishilik jam iy a tid a g i ko ‘p ixtirolar, kashfiyotiar asosida 
hayotiy ta lab lar, odam lam in g ku n d alik turm ushi, am aliyot yotadi.
A xborotga b o ‘lgan ehtiyoj tu rli yo‘Har bilan: tashkiliy, texnikaviy, 
m av zu -g ‘oyaviy va hokazo ta d b irla r vositasida hayotga tatbiq etilgan. 
Q aysidir usul o ‘ziga o so n yo ‘I to p g a n , b a ’zi birining am alga oshirilishi 
u zo q ro q vaqt talab qilgan. K o ‘p h o llard a u yoki bu kashfiyotning hayotga 
jo riy e tiïish i u n in g kim gadir kerakligi va m oliyalashtirilishi m asalalari bilan 
bevosita b o g ‘liq edi. A xborot ta rq a tish im koniyatlari iqtisodiy shart- 
sh a ro itlarg a bo rib taqalganligi bois u la r ushbu jarayonning rivojlanishiga 
yoki, ak sin c h a , sekinlashishiga sab ab ch i b o ‘lgani tabiiy.
J a m o a la r m iqyosida o m m aviy kom m unikatsiyalarning tarqalishi esa 
ushbu ja m o a la r rahbarlari ixtiyorida b o'lib kelgan. M a ’lum ki, h ar bir 
ja m o a n in g rah b ari birinchi galda u n in g m oddiy zaxiralarini va m a ’naviy 
bosh q aru v n i o ‘z q o ‘liga olishga intiladi. Eng qadim o ‘tm ish h am bundan 
m ustasno em as. H a tto , aytish m u m k in k i, bunday usullar bizgacha o ‘sha 
v aq tlard an yetib kelgan, u zoq z a m o n la rd a n boshlab turli toifadagi rahbarlar 
shuni an g lab oldilarki, ja m o an in g bosh q a a ’zolarini 
0
‘zlariga qaram qilib 
q o 'y ish y o 'lid a axborot tarqatish m asalalari nihoyatda m uhim aham iyatga 
ega. N a tija d a , ja m o a rahbarlari o ‘zlariga qulay mavzulardagi om m aviy 
kom m unikatsiyalarga y o ‘l o ch ib , t o ‘g ‘ri kelmaydiganlarini berkitib keldilar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

XuIIas, eng burungi zam onlarda h a m o d a m la r om m aviy ax borot 
ishlab chiqilishi va tarqatilishiga bugungidek yetarli aham iyat h am d a b a h o
bera oiganlar. B u ish qo ‘lidan kelganlar ixtiyorida bo'lg an h am da u la m in g
ehtiyojlari va m anfaatlariga 
xizm at
qilgan.
Va nihoyat, yana bir fikr. K o‘rganim izdek, eng qadim gi davrlardagi 
om m aviy kom m unikatsiyalar xronologik jih a td a n ju d a katta vaqt d avom ida 
rivojlangan. S huning uchun bu ja ra y o n h aq id a gapirganda, ayrim h o llard a 
m a’lum m uddatga xato qilgan b o 'lsak , kitobxonlarim izdan u zr so'raym iz.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

I q i m
DUNYODA JURNALISTIKADAN
OLDINGI OMMAVIY KOMMUNIKATSIYA 
KO‘RINISHLARI
I bob.
Q A D IM G I S H A R Q D A P R O T O JU R N A L IS T IK A
t i r a y f f i ^ P r o t o f - h,‘,tiShdHn o ld i" i; P rot°ju™ alis,il(a» so'zini tu sh u n - 
urayiiK. «Proto» 
b u q adim iy, oldingi, dastlabki degan m a’nolam i
b a ip o et.lgan.da,. keyin bu m e h n a t tu ri bugungi «jurnalistika» noraini oldi 
P rotojurnalKt,ka 
a y n a n jurnalistika 
b o ‘lm asa-da 
u n t o
« v d o
y a ra td i' J u r n a № '™ S ibtidoiy hakllari b o Z a -