Jurnalistikasi

so 'zter
va rasm la/ga, kim lar u c h u n d ir yaratilgan ijod m ahsu lo tlarid an — 
aniqroq b ir auditoríyaga rejalashtirilgan asarlarga, og'zaki ijoddan — tasvirli 
ishlarga q arab rivojlangan.
Eng burungi odam larning o ‘zaro kom m unikatsiyalari ja ra y o n id a ro ‘y 
bergan ijod tarixi esa, izchil ravishda mifologik, qahram onlik va tarixiy 
davrlardan iborat uch bosqichdan o ‘tgan.
2. E ng qadim gi kom m unikatsiyalarning dastlabki shakllari. O m m aviy 
tadbirlar. O m m ani qam rab oluvchi tadbirlarning barchasi in so n la r u ch u n
tabiiy b o 'lg an fikr yoyish va alm ash ish y o ‘lida am alga oshirilgan. B ular 
sirasiga bayram lar, va’zxonlik kechalari, jarchilik, y igilishlar, k uch sinash- 
lar, majlisiar, marosim lar, san’a t m usobaqalari, notiqlik, ta n ta n a la r, teatr, 
xabarchilik, shodiyonalar va o 'y in la m i kiritish m um kin.
Jarchilik - axborot tarqatishning eng qadim iy usullarid an b o ‘Iib, 
u n d an ibtidoiy jam iyatda ham foylalanilgan, Jarchi va xab arch ilar tez 
yuradigan odam lardan tayiniangan. E ng burungi rasm larda ch o p a rla m in g
oyoq-kiyim lari qanotlar bilan tasvir etilgan, dem ak, ch a q q o n lik va 
xabarlam i o ‘z vaqtida yetkazish o ‘sh a vaqtlarda ham m u h im ah am iy atg a 
ega bo'lgan. Raqslam ing aksariyati om m aviy, kom pleks xarakterga ega 
b o ‘lib, v a ’zxonlik, majlisiar, te a tr h am d a om m aviy tadbirlarning boshqa 
turlarini o 'zla rid a birlashtirgan. M asalan, diniy raqslam i olaylik. R aqs eng 
qadim iy om m aviy kom m unikatsiyalarning asosiy shakllaridan hisoblanadi. 
Ibtidoiy davrlarda ijod qilingan ash u la la r yoki giryalar m a ’n o sini esa faqat 
o ‘sha davrdagi m arosim lar m anzarasida to 'g 'ri tushunish m um kin.
Q adim iy tadbirlarda ijrochiíar bilan tom oshabinlar o 'rta s id a deyarli 
farq b o ‘lm agan, shuning uchun h a m sah n ad a nam oyish etilayotgan ho d i- 
salar ham m aga haqiqiy voqeadek tuyulgan. T adbirlarning bilim va 
tarbiyaga t a ’sirí nihoyatda kuchli b o ‘lgan. Auditoríyaga nafaqat m a ’lum b ir 
real epizo d lar haqida, balki b u tu n borliq va insonlar hayoti t o ‘g ‘risida 
yaxlit ta s a w u r beruvchi bunday y ig ilish la r ibtidoiy o d am laig a borliqni 
anglab olishda, o ‘z hayoti, ijtim oiy m unosabatlarida va m e h n a tin i to ‘g ‘ri 
rejalashtirishda bevosita yordam k o ‘rsatgan. M adaniy g enofond h a m ay n an
shu yo‘l bilan avloddan-avlodga asta-se k in rivojlanib kelgan.
H a r b ir urug‘, to ‘da, qabila, keyinchalik esa elatlarn in g vakillari 
om m aviy yigkilishlarda ko‘p to m o n la m a axborot oqim i t a ’siriga tushgan. 
B unday paytlarda barcha tom oshabinlar: qabiJa boshlig‘i, d in iy sardorlar 
ham , eng dono yoki eng sodda o d a m ham , o 'k ta m yigitlar yoki go ‘zal 
qizlar ham usta bastakorlar, a sh u lac h ila r ijro etayotgan k u y -q o ‘sh iq la r yoki 
raqqosalar tom onidan qilinayotgan m azm unli harak atlam i tu shunishga 
intilgan. Bu esa ularda fíkrlash q o biliyatini rivojlantirgan.
M a ’lumki, bugungi teletom oshabinlar ham televizor e k ra n id a gapi- 
rayotgan odam ning so ‘zlaridan k o ‘ra harakatlaridan k o ‘proq m a ’no uqib
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

olad i. N eg a bunday? Javob ibtidoiy, om m aviy kom m unikatsiyalar davriga 
b o rib taqaladi. G a p shundaki, o ngli odam va aniq so ‘z 40 m ing yil oldin 
sliak llan g an b o ‘lsa, im o -ish o ra lar va harakatlar yordam ida gapirish tarixi 
y u zm in g la b yillam i o ‘z ichlga oladi. 0 ‘sha davrlardan buyon yig‘ilgan 
b ilim , k o ‘nikm a, tajriba bu g u n h a m o ‘z ta ’sirini k o ‘rsatm oqda.
E n d i om m aviy ravishda tarqatiladigan xabarlarda rasm iy va norasm iy 
g‘o y a la r h am d a m afkurani ta rg 'ib o t qilish masalasiga o ‘taylik. U zoq tarixiy 
d a v rla r d avom ida yaratilgan tasvirlar, qo'shiqlar yoki b u y u m lam i diqqat 
b ila n o 'rg a n ish shuni k o ‘rsatadiki, ilk ongli hayot zam o n larid an o q boshliq 
va sa rd o rla r om m aviy yig 'ilish lard an ko‘pchilikka o ‘z ta ’sirini o'tkazish 
m a q sa d id a foydalanishgan. Z am o n av iy til bilan aytganda, o ‘sha davrlarda 
h a m rasm iy, hukm ron m afkura, ya’ni, qabila boshlig‘i yoki diniy peshvo 
g ‘o y alari tinglovchi, to m o sh a b in va ulam ing oila a ’zolari, d o 'stla ri dunyo- 
q a ra sh la rid a n ustun q o ‘yilgan. V a shaxsiy dunyoqarash rasm iy dunyo- 
q a ra sh g a b o ‘ysundirügan. K o ‘p hollarda om m aviy ta d b irlam i taslikil etish 
va o ’tkazish aynan shunday m a q sad lam i k o ‘zlagan.
S ehrgarlik (m agik) shaklidagi kom m unikatsiyalar. A w alo , shuni 
t a ’k idlash joizki, eng burungi o d a m la r sehrgarlikni uydirm a deb bilm agan. 
Y a ’ni, jodugarlikni real h aq iq at sifatida qabul qilgan. T abiat va jam iyatning 
rivojlanish q o n uniyatlarini tushunm asliklari sababli ibtidoiy insonlarda 
b u tu n borliq, tabiat jo n li afsunkordek taassurot qoldirgan. Oddiygina 
h a y o tiy lavhani 'olaylik. Q abila a ’zolari ovga shaylanm oqdalar. Bu ov 
o ‘n in c h i yoki yuzinchi boMsa kerak. A w algilar csa shuni k o ‘rsatganki, yirik 
yoki ku ch li hayvonni ovlash sayyodlardan ayrim larining o ‘lim i yoki 
y a ra d o r b o ‘lish!ariga olib borishi m um kin. D em ak, b unday salbiy oqibat- 
la rd a n saqlanish lozim. L ekin q an d a y qilib? O vchilar sayd qilinayotgan 
y o w o y i hayvonlar rasm larini yerd a yoki devorda chizib olishgach, tasvir 
a tro fîd a raqsga tushib, unga nayza otishardi. Tasvir « o ldirilganidan» s o ‘ng 
b a rc h a o v ch ilar ov muvafFaqqiyatli b o ‘Iishiga ishonardilar va k o ‘tarin k i ruh 
b ila n y o ig a chiqardilar. O v b arib ir sam arasiz bo ‘lsachi? Bu holda yirt- 
q ic h n in g tasviri to ‘g ‘ri yoki oxirig ach a o'idirilm agan, deb tushunilardi.
E n g qadim iy zam onlardagi odam larda bilim ju d a kam ligi sababli 
u n in g o 'rn in i ishonch egallardi. S h u jihatdan qaraganda, u la r to m o n id an
bajarilg an b archa h arakatlar ta b ia tn i o ‘ziga tobe qilishga y o ‘naltirilgan 
b o 'la rd i. A m m o ular hozirgi insonlardek zam onaviy (m asalan, m uzlat- 
g ic h d a n foydalanish yoki gazda suv qaynatish kabi) usullarni bilm aganlari 
bo is o ‘z harakatlarini jod u g arlik bilan alm ashtirganlar. Y uz m ing yillar 
d a v o m etg an sehrgarlik davri kishilik jam iyati rivojlanishining tabiiy 
b o sq ic h i b o ‘lib xizm at qilgan. B un d ay «bog'lanishlar» faqat y o w o y i hayvon 
va u n in g tasviri o ‘rtasida boM m asdan, barcha jo nli m avjudot va jonsiz 
narsa larg a h am tegishli b o ‘lgan. S eh rli kuchga nafaqat tasvir, balki inson, 
h ay v o n yoki daraxtning n o m i h a m ega edi. Ishonish ju d a qiyin b o ‘lgan, 
a m m o c h in gap shundan iboratki, inson yoki buyum nom i bilan uning 
egasi o ‘rtasidagi bog‘lanish ram ziy, y a ’ni, haqiqiy m a ’noga oid em asligi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o dam lar u ch u n faqat o ‘rta asrlarga kelib t o ‘laligicha tushunarli b o ld i. 
Q adim zam onlarda esa birovning rasm ini ch izg a n yoki shunday. rasm ga ega 
boMganlar tasvir qahram onini o'ziga qarashti qilganiga ishonishgan.
B unday m agik yondashuv bugun h am m avjud. H ozir h am yigitlar 
qizlam ing, qizlar esa yigitlaming rasm larini olib, jodugarlarga b o rad ilar 
yoki o ‘zlaricha ushbu tasvirlar b ilan q an d a y d ir sehrgarlik harakatlarini 
am alga oshiradilar. Yoki o ‘zbek kinochilarining «M ahaUada duv-duv gap» 
film ini eslaylik. Oyposhsha opa o ‘z o ‘g ‘lid a q o 'sh n i qizga m uhabbat 
uyg‘o tm oqchi b o ‘lib sehrli yozuvnl o v q atd a ezib, o ‘g ‘Iiga bergani h a m - 
m am izning xotiram izda. Xorijiy m am lakatlardagi siyosiy nam oyishlarda 
xalqqa yoqm aydigan rahbarlarning p o rtretlari yoki tulum larini yoqish h am
uzoq tarixdan yetib kelgan an’ana.
M a ’lumki, eng qadtm iy rasm lar yoki haykailarda aks ettirilgan 
xudolar, p o dshohlar yoki ilohiy deb hisob lan g an hayvonlam ing q an o tlari 
mavjud. B uni quyidagicha tushunish darkor. R asm — bu k o ‘chm a sh a k l- 
dagf shaxs em as, balki tom m a’nodagi jo n li o d a m yoki m uqaddas hayvon 
tasviri. Jo n esa badanni tark etishi va keyinchalik yana badanga qaytib 
kirishi m um kin. S hunday qilib, ibtidoiy o d a m la r ta saw u rid a q an o tlar jo n n i 
ko‘chirish vazifasini bajargan.
Jodugarlik, o ‘z navbatida, totem izm , fetishizm , anim izm va sehrgarlik 
yo‘lida birikkan sh u kabi qarashlar bilan c h a m b a rc h as bog'liq.
G ‘o r r a qoyalardagi