Jurnalistikasi

j t t z s p x t t  s c
S I S ¿S£
b ir necha m ingyilliklam ] q a m ra b olam iz. Shuning u ch u n albatia o ‘sha 
paytdagi om m aviy k o m m u n ik atsiy a turlari, b o ^ ic h ia r i’ va d l l a r i ^
b ekam u ko st aniq k o 'rsa tib b erish an c h a qiyin. 
davrlanm
1-fast,
Yozma kom iQ unikatsiyaiardan oldingi sh ak llar
muavakqiya[“ o‘tibgkdm
yoqdaOV°Z ‘a’Sm ge,"ar °rqa“
| a „ k h l0 m h l i k° m m u n ik alsiy“ Iar h aqida so‘Z boshlashdan oldin boS‘-
o T O ^ r ^ i r i n J
*
hU,SU\ haqidK 8apirib ° ‘taylil!' Q adim iy d u " y °d a
s=as»js.aasjsr«x5s
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

boshqa b ir m olni yoki qadim iy pullarn i q o ‘ygan. B u n d a y m u ’jizaviy 
ayirboshlash «M ing bir kecha* erta k ia rid a ham o ‘z aksini topgan.
Tovushli kommunikatsiya. T o vushli aloqatarni biz aso san u ch turga 
b o ‘lishni m a ’qulroq deb topdik: anglab bo'lm aydigan gaplar, tushunarli 
gap lar va musiqaviy bog'tanishlar.
Shak-shubhasiz aytish m um kinki, tushunarsiz gaplar b o sq ich i o m - 
maviy kom m unikatsiyalar tarixida e n g uzoq davr davom etg an . E htim ol, 
om m aviy bog‘lanishlarning boshqa barcha shakllari (m a tb u o t, radio, 
televidenie va internet davrlarini), vaqt jihatidan birga q o 's h ib hisobla- 
ganda h am , tushuaib bo'lm aydigan gapJar bosqichining c h o ra k m uddatiga 
b aro b ar kelmas. Agar biz anglab b o 'lm aydigan gaplar davri m illion yil 
o ldin boshlangan desak, xato qilm ag an bo'lam iz.
H ali 
kim lardir to m o n id an
k a sh f etilib, 
k o 'p cliilik k a 
m a ’lum
b o ‘lm agan, keng iste’molga kirm agan noaniq so‘zlam i aslic h a tiishunish 
qiyin edi, albatta. Bunday gaplar d astlab ibtidoiy o dam lar to m o n id a n tabiat 
tovushlariga taqlid ko‘rinishida vujudga keltirilgan. M asalan, sh a m o l yoki 
sinayotgan daraxt tovushi, q u sh la r va yow oyi hayv o n lam in g b o ‘kirishi. 
K eyinchalik bularga undovlar ham q o ‘shilgan.
T ushunarli gaplar davri xroiiologiya jihatidan k am roq v aq tn i egalla- 
ganligiga qaram asdan, bog'lanishlar sam arasi oldingi bosqichga nisbatan 
a n c h a baland bo ‘lgan. Aniq n u tq ongli inson bilan birga p ay d o bo'lib, 
takom illasha borgan, ulam i bir-birisiz ta s a w u r qilish qiyin.
Q adim iy Sharq odam tarining o ‘zaro kom m unikatsiyalari tarixida aniq 
gaplar davri shunday bir yuqori m adaniyatga ega b o lg a n k i, b u m av
2
uga 
bem alol alohida kitob bag'ishlasa arziydi. M azkur d arsligim iz m aqsadi 
boshqacharoq ekanligi sababli b u hodisa haqida m uxtasar fikr bildirib 
o ‘tam iz, xolos.
O 'rganadigan obyektim iz o g 'z a k i so ‘zlar ekanligidan kelib ch iq ib , eng 
a w a lo , qadim iy Sharqda yaratilgan m ad an iy boyliklam ing ju d a k a tta qismi 
izsiz yo'qolib ketganligini qayd qilishga to ‘g ‘ri keladi. B izgacha yetib 
kelgan ayrim nam unalar rasm yoki yozuv shaklida o ‘z ak sin i topganligi 
u ch u n ham saqlanib qolgan.
Tasniflash nuqtayi n azarid an ravshan gapli o m m av iy k o m m u n i- 
katsiyalarni sh e ’riy va nasriy, rasm iy va norasmiy, ta n ta n a li v a oddiy, diniy 
va m aishiy ham da boshqa turlarga b o iis h m um kin. S h u iard an ayrim larini 
sanab o ‘taylik. N asriy aniq gaplar asosida olib borilgan o m m a v iy kom m u- 
nikatsiyalarga qiroat bilan gapirish (речитатив), ifodali o ‘q ish (д екл а­
м ац и я), tantan ali nutq, dialoglar, ertaklar, duolar, afsonalar, su h b a t, bahs, 
kengash, hikoyalar, rivoyatlar, buyruqlar, e ’lonlar va b oshqa sh u kabi nu tq - 
lar kiradi. S he’riy tu r esa m adhiya, epigram m a, masal, o m m a v iy ibodat, 
girya, mif, doston, epos va b o sh q a lam i o ‘z ichiga oladi. Ovo'zli nutqlar 
vositasida o4kaziladigan tadb irlard a b ir necha yuzlab va m inglab kishilar 
qatnashuvi qadim iy Sharqda od atiy h o i bo‘lgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O g ‘za k i n u tq qadim gi o d am u ch u n shunchaki b ir n u tq em asdi. U 
ja m iy a t va ta b ia tn i o ‘rganish usuli, falsafa, adabiyot, tarix, siyosatshunoslik, 
e stetik a, e tik a o 'm in i ham bosgan. Qobiliyatli shoirlar va notiq lar yuz 
m in g lab s o ‘z va baytlam i yodlab ay ta olardilar. K o‘p h ollarda qabila, urug‘, 
h a tto d a v la t rahbarlari h am sh u n g a qo d ir edilar va b a ’zida shu tufayli 
s a rd o r b o ‘lganlar. Turkiy xalq vakillarining notiqlik m ahorati haqidagi 
fikrlar h a m tarixiy m anbalarda te z - te z uchrab turadi.
Q a d im g i Sharqda hozirgi ju m alistik ag a oid yana b ir xususiyat bor edi. 
U n i v aq ti-v aq ti bilan so‘zlan ad ig an davriy nutq deb nom lasak, to ‘g ‘ri 
b o ‘ladi. B un d ay nutqlam ing xususiyatlari sh undan iborat ediki, ular 
m a ’lu m b ir vaqtda takrorlanib tu rad ig an m uddatli yig'ilishlarda, masalan, 
k u n n in g belgilangan vaqtida o m m a g a so ‘zlanar va k o ‘pchilikni qiziqti- 
rad ig an savollarga javoblam i aks ettira r edi. D avriy n utqlar bugungi 
ju rn a listik axborotga o'xshab, qisqalik, aniqliq, m uam m olilik, ommaviylik, 
te zkorlik, publitsistik ta ’sirchanlik va boshqa shu kabi sifatlarga ega edi.
B
u it o
o g ‘zaki nutqning kishilik tarixidagi aham iyati sh u q ad a r kuchli 
b o ‘lganki, u vujudga kelganidan hozirgacha o dam lar to m o n id an yaxshi 
qab u l q ilib kelinm oqda. H atto , y o z m a nutq paydo b o'lganidan keyin ham
o g 'z a k i s o ‘z unga bem alol raq o b atd o sh bo ‘la olgan, radio va televidenie 
k a sh f etilg a n id a n keyin esa, u m u m a n , o ‘zib ketdi.
V a n ih o y a t, og‘zaki ravshan s o ‘z haqida yana b ir kuzatuv. Zam onaviy 
Y ev ro p ad a k o ‘plab m utaxassislar ju m a listik an i ikkinchi eng qadim iy kasb 
deb a ta sh a d i, shunday sarlavhali k ito b ham chiqqan. S harqda esa a n ’analar 
b o sh q a ch a . B izning o ta-b o b o larim iz barchaga kerakli haqqoniy yangilik, 
yangi s o ‘z, zam onaviy axborotni o lib kelgan odam ni oldin ham hurm atlab 
kelgan va h o zir ham shunday. P ay g ‘am bar degan so‘z aslida yangilik 
x ab a rch isi m a ’nosini anglatadi.
M u siq a li kommunik&tsiya. E ng a w a lo , shuni aytish kerakki, qadim iy 
S harq x alqlari u chun sh e ’r bilan ashula o ‘rtasida deyarli farq yo‘q edi, 
c h u n k i u la m in g sh e ’riyati o d a td a q o 'sh iq shaklida aytilardi. Eng qizig'i 
sh u n d a k i, ashulaning paydo b o ‘lishi ham davriylik bilan bog‘liq. Bu 
d avriylikni m arom , ritm deb atasak , to ‘g ‘ri boMadi, chu n k i b unday dav­
riylik n afa q a t vaqt, balki sh u b ilan birga harakatlar ketm a-ketligi bilan ham
c h a m b a rc h a s bog‘liq edi. Q o ‘shiq ham , boshqa ixtirolar kabi, tabiatga 
o ‘x sh a tm a , raqsda yow oyi h ayvon, parrandaga taqlid qilish, qadim iy 
m e h n a t q u ro lin i yasash (m asalan, toshni charxlash) va shu kabi ishlar 
bajarish paytidagi harakatlar taqlidi, ta k ro ri natijasida kashf etilgan.
Q o ‘sIiiq turlarining ayrim larini keltiraylik. U lar sirasiga ov, harbiy, 
d iniy, m e h n a t haqidagi, sevgi, to ‘y, m otam , tantanali, epik, qahram onlik, 
m avsum iy, m aishiy, kasbiy, b ir ovozli, ko‘p ovozli va boshqa q o 'sh iq turlari 
kiradi. M a ’lum ki, diniy m atnlar, m ifologiya va epos eng a w a lo q o ‘shiq 
sifatida yaratilgan.
T a ’sirc h a n om m aviy k om m unikatsiya vositasi b o ‘lgan q o 'sh iq xalq 
o 'rta s id a kerakli ijtim oiy fik m i shakllantirishda m uhim aham iyat kasb
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

etgan. Bekorga qadim iy Xitoy im p erato rlari m ilo d d an aw algi II asrda 
Yuefu deb atalgan musiqaviy davlat m uassasasi (palatasi)ni tuzm agan. 
U shbu palata xizm atchilariga xalq ashulalarini yig'ish va ular tahlili orqali 
om m a kayfiyatiiii o ‘tganish vazifaiari yuklatilgan edi. Yuefu kitobi h o z ir 
ham qadim iy X itoy«adabiyotining yorqin n a m u n ala rid an b in hisoblanadi. 
Q o 'sh iq lar aytishuv ko'rinishidagi bah slar bugungj sharqiy xalqlam ing 
to'ylarida h a m keng u rf bo'lgan.
X ronologik jih a td a n qadimiy Sharq ash u lalari tarixi shu q adar uzoqki, 
b iror bir o lim uning boshlanishi m a n a s h u vaqtga to 'g 'ri keladi, d eb
aytolm aydj. A sosan o ‘sha vaqtlarda yozib olinganliklari tufayli vaqti a n iq - 
langan q o 'sh iq la r m iloddan 4—3 m ing yillar ilgari M esopotam iyada yuzaga 
kelgan.
M usiqa asboblariga kelganda, u la r q a to rid a doira, d o 'm b ira, zang, 
n o g 'o ra, kam ay-surnay, ud, chang, q o ‘ng ‘iro q va boshqalarni sanash m u m - 
kin. U lar turli xom ashyolardan tayyorlangan. M asalan, shaqildoq birinj 
(bronza), y og'och, loy, pilla, tem ir, teri, to sh , qovoq kabi m ateriaU ardan 
yasalgani h aq id a m a ’lumotlar mavjud.
Belgiii komraunikatsiyalar. B unday kom m unikatsiyalam i to ‘rt xilga 
b o'lish m um kin: signalli, buyumli, b u y u rtm a naqsh va bosm a. Signalli 
kom m unikatsiya haqida kirish bobida g ap irg an edik. Endi keyingi tu rlarg a 
o'tam iz.
Buyumli 
kommunikatsiya. 
B uyum li 
kom m unikatsiya deb, 
k eng 
o m m aning b iro r b ir tanish buyum o rq ali kerakli axborotga ega b o ‘lishiga 
aytiladi. B un d ay buyum lam ing k o 'rin ish la ri cheksiz. Biz ulardan faq at 
qadim iy S harqda ommaviy k o m m unikatsiyalar u chun keng ishlatilgan 
turlariga q isqacha tavsif beramiz. B ular — aso (podshohlik belgisi), m axsus 
bog‘langan belbog1, bilaguzuk, yengdagi b o g 'ic h , kamar, bosh kiyim i, 
m aijon, shaxsiy yoki jamoaviy m ulk belgisi, q im m atbaho tosh (n e frit)d a n
yasalgan buyum lar, m unchoq, tam g'a, ta n g a, gultoji, tum or, uzuk, sh o d a , 
ukpar va hokazo.
M asalan, ukning rangi, uzunligi, uchliligi, dum i, qanoti, q ilin g an
m aterialiga qarab qadim iy odam lar b ir d u n y o axborotga ega b o ‘lardilar. 
M a ’lum b ir k o ‘rinishda yasalgan m a ijo n , m u n c h o q va uzuklar b a x t 
keltirishiga kishilar hozir ham ishonadilar. H in d isto n d a mavjud b o 'lg a n
eng past tab aq a odam lari («tegib b o ‘lm aydigan»lar) o ‘z kiyim larida m a x su s 
belgi bilan yurishlari shart edi. K o‘p jo y la rd a ish qurollari, mollar, quÜ ar va 
hatto xotinlarga maxsus belgi bosilardi, tu rk iy xalqlar va m o 'g 'u llar b u n d a y
bosm alarga keyinchalik «tamg‘a» n o m in i berganlar. Pul vazifasini e s a
maxsus chig‘anoqlar, qim m atbaho to sh lar, tilla, kum ush, turli h a y v o n - 
lam ing tishlari, guruch, yong'oq, te m ird a n yasalgan ish qurollari, a y rim
terilar, tuz, m a tjo n la r bajarib kelgan.
U zuk bilan bog'liq bir tarixiy v o q ea saqlangan. Assuriya p o d s h o h i 
Salm anassar I ning o ‘g‘U T u k u lti-N in ib shaxsiy m u h r bosm a u c h u n o ‘z
nom i va unvo n lari o'yilgan uzuk y asattirad i. V oqea m iloddan a w a lg i
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tax m in an 1300-yilda s o d ir b o ‘lgan. Ko‘p vaqt o ‘tib bobüliklar bilan bo ‘lgan 
u rushda uzuk raq ib lar q o ‘liga tushib qoladi va g 'o lib la r uni o ‘z vatanlariga 
ta n ta n a bilan olib ketishadi. 600 yildan keyin A ssuriyaning yangj podsliohi 
Sennaxerib y an a b o b illik la r bilan jang qiladi va g ‘alabaga erishgach, uzukni 
qaytarib olib k elark an , v oqeani Assuriya podshohlari*yilnom asiga kiritishni 
buyuradi.
E ndi o ‘Icham jih a td a n kattaroq buyumlarga o ‘tam iz. Q adim iy M isrda 
m iloddan 28 asr o ld in p o dshohlik qilgan Jo se r eh ro m id a katta m ahorat 
bilan barpo etilg a n 25 m ingta ganchli idish joylashtirilgan. U shbu 
idishlarda tu rli xil n a q s h la r va yozuvlar bor. M ilo d d an aw a lg i XIV asrda 
yashagan m a sh h u r M isr m alikasi N efertitining eri A m enxotep IV b o ‘yi uch 
m etrd an o rtiq yuzta n a q s h in d o r haykal yasattirgan. 1987-yilda Turkiyadagi 
K ash shahri yaqinida q ad im zam onlarda c h o ‘k kan kem adan N efertitining 
shaxsiy tillo m u h ri k o ‘tarildi. N efertitining q u m to sh d an o ‘yib yasalgan 
bosh tasviri esa u c h m in g yildan keyin topilib, bugungi kunda qadim iy 
d unyo buyuk e stetik asin in g eng m o ‘tabar nam u n alarid an biri hisoblanadi. 
M ism i boshqargan m a lik a X atshepsut (m iloddan aw a lg i 1540—1481 -yiliar) 
buyru g 'i bilan yirik ibodatxonalardan birida 200 ta d an ortiq haykal 
joylashtirilgan.
Ibodatxona va e h ro m la r ham o ‘z m ahobatli k o ‘rinishi va bezaklari 
bilan keng om m aga m a ’lu m bir axborot berib turishi tabiiy. Shuning uchun 
q adim iy Sharq m a m la k atlarid a bunday yodgorliklar hasham atli, ulug'vor 
ta rz d a qurilgan. B alandligi 2 0 - 3 0 metrlik ib odatxonalar odatiy hol edi. 
X eops piram idasini h a m eski zam onlardagi diniy, hozirgi m adaniy kom - 
m unikatsiya n a m u n asi d e b hisoblasa bo‘ladi. M a ’lumki, uning balandligi 
146,6 m etr. M a zk u r e h ro m n in g bunyod etilishiga h a r biri 2,5 tonnalik 
2,3 m in d ona to sh ishlatilgan. Ushbu qurilishda 84 m ing kishi 20-yil 
davom ida band b o ‘lgan.
Bosm a belgilar. Ju m alistik an in g asosiy xususiyatlaridan biri ko ‘p 
nusxalilik ekanligiga h e c h kim da shubha yo ‘q. Shu nuqtayi nazardan 
qadim iy S harqda keng tarq alg an eng dastlabki buyum lardan biri m uhrdir. 
X aldeya, Assuriya, B obil, E ro n , Hindiston, X itoy va boshqa joylarda b u n ­
d ay narsalar ko ‘plab topilgan. Mutaxassislar fikricha, m ohirlik bilan 
yasalgan ilk m u h rla r m ilo d d a n aw algi 6*mingyillikda p aydo b o lg a n . Aslida 
esa, yog‘och yoki to s h d a n tayyorlangan shaxsiy va jam o av iy m uhrsim on 
buy u m lar b u n d an o ld in h a m eng qadimiy o d am lar to m o n id an ishlatilgan 
desak, xato qilm agan b o ‘Iamiz.
M a ’lum b ir shakl va rasm n i bosm a usulda chiqarish - jum alistikaning 
fazilatlaridan biri hiso b lan ad i. Q adim iy Sharqda bosm a yo ‘l bilan nusxalar 
olish h am keng u r f b o ‘lgan. Buning u chun qadim gi o dam lar turli 
k o ‘rinishdagi im zo o ‘yilg an m u h r (ф аксим иле), uchburchak, to'rtburchak, 
d u m a lo q shakldagi, t o ‘g ‘ri va aks tasvirli (oyna) m uhrlar, savdo belgilari 
h am d a tim sollardan foydalanishgan. 
<
M asalan, m alika X atsh ep su t topshirig'i bilan qurilgan ibodatxonalar 
devorlarida ilonning u stid a o ‘tirgan lochin tim soli d o im o uchrab turadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M iloddan aw a lg i X IX —XV asrlarda g u llab -y ash n ag an H indistondagi 
X astinapura sh ah rid a mis qotishm adan yaçalgan b uyum lar ko‘p m iqdorda 
topilgan. Q adim iy G retsiyada keng tarqalgan « H ayot shajarasi» («Д рево 
жизни») deb nom tangan tim sol ham S harqdan olingan.
Q olip y ordam ida ko ‘p nusxada bosilib tushirilgan iz m asalasiga 
qisqacha to 'x ta b o ‘taylik. Q adim iy M eso p o tam iy ad a qolip yordam ida 
keraklicha nusxa olish keng tarqalgan edi. M ilo d d a n aw a lg i 3 m ingyillikda 
sharqliklar rolik shaklidagi qoliplarni ishlatganlar. Aylana yoki tekis 
qoliplardan im zo q o ‘yish, naqsh yoki rasm tu sh irish , xom g‘ishtlarga uy 
egasining ismi yoki podshohning nom ini bostirish, shaxsiy yoki jam oaviy 
tam g ‘alam i bosish m aqsadida foydalaniîgan. Y og‘o ch, tosh, ganch yoki 
pishiq g'ishtlardan yaratilgan aylana qoliplarning dastasi ham bo'lgan. U lar 
bugungi kungacha keng ishlatilmoqda. G e rb la r h am aynan shu tarzda 
yaratilgan. A gar biz qolip belgilaridagi rasm lar tasnifini keltirm oqchi 
bo'lsak, ular tax m in a n yetti guruhga b o ‘linadi: 1) im zo; 2) hokimlik belgisi 
(tam g‘a, tim sol); 3) xudolar yoki podshohlar siym osi; 4) ilohiylashtirilgan 
qush va hayvonlar (arsloii, fil, h o ‘kiz, sem urg*); 5) o'sim liklar (daraxt, 
uning shohlari va barglari, gullar); 6) afsonaviy qahram onlar; 7) turli 
buyumlar. M atolarga bosm a (trafaret) naqsh tu sh irish ham om m aviy tus 
olgan edi.
Qadim iy S harqda keng tarqalgan va o m m a v iy qurilish u chun m o ‘l- 
jallangan yana b ir usul — tekis yuzaga ishlan g an b o ‘rtm a naqshlar (b a - 
relef)dir. Bo‘rtm a naq sh lar son va sifat jih a td a n buyum lar, qoliplar yoki 
rasm lardan qolishm asdi. Masalan, M inoy ta m a d d u n i davriga (m iloddan 
aw algi 3 mingyillikda) barpo etilgan saroylar d evorlarida ulkan va chiroyli 
b o 'itm a naqshlar tushirilgan. Xaldeya va A ssuriyaning ko‘p asrlik buyuk 
tarixi bizgaclia asosan hasham atli koshonalar d evorlarida ishlangan bo ‘rtm a 
naqsh va yozuvlar orqali yetib kelgan. Bu h a q d a biz bobning keyingi- 
fasllarida to'xtalam iz. Q adim iy Xitoy va H in d isto n d a ham ushbu a n ’an a 
keng tarqalgan edi. E ronning T og‘i B o'ston va N a q sh i R ustam deb atalgan 
m avzelarida tarixiy va estetik jihatlari bilan ajralib turuvchi naqshlar 
mavjud. U larning aksariyati k o 'p ro q sh o h la r va o d d iy xalq hayoti bilan 
bog‘liq bo‘lib, bayram lar, davralar, ovlar, sa v d o -so tiq va hokazo m a n - 
zaralam i ifodalaydi.
Q adim iy X aldeya va Assuriya saroylari d ev o rla rid a bitilgan b o 'itm a
naqshlar va yozuvlar m azm uni ham da shu bilan b o g 'liq tarixiy kitoblarni 
sinchiklab o ‘rgangan m utaxassislar barcha x alq larn i hayratda qoldiradigan 
xulosalarga kelishgan. X IX asrda ijod qilgan b u y u k tarixchi Z .A R agozinani 
olaylik. O lim a Rossiya im peratori akadem iyasining haqiqiy a ’zosi, Parijdagi 
«Sharqona Ateney» klubining m uxbir a ’zosi, A ngliyadagi «Osiyoni o ‘rga- 
nish jamiyati», «AQSH sharqshunoslik jam iyati», Parijdagi «Etnologik 
jam iyat» a ’zosi b o ‘lgan. 1998-yilda uning X IX asrd a chiqargan ikki kitobi 
(«И стория Халдеи», «И стория А ссирии») q a y ta nashr etildi. Birinchi 
kitobning m uayyan 126—127, 129, 131, 132, 168, 194—195, 222 va hokazo
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

betlarida tu ro n lik la r h aq id a juda qiziqarli m a ’lu m o tlar berilgan. U lam i
q i s q a
boMsa-da, k eltirm aslikning iloji yo‘q. 
•
M uallif y o zish ic h a, sariq irqli odam lar n ihoyatda qadim iy va ko p 
sonli xalqlardir. U la r y e r sharining asosiy qism ini ju d a erta egallab oigan va 
son jih a td a n y e r yuzidagi barcha boshqa xalqlarga teng to 'lg a n
odam lar h ad d an ta s h q a ri ko ‘p qabila va elatlard an iborathgi sababli ularni 
eronliklar ta ’birid ag i «turonliklar» nom i b ilan atash qulayroqdir. Ko p 
olim lar ushbu x a lq la m i urol-oltoyliklar deb atashadi, chunki sa n q irqhlar 
U rol bilan O lto y togU ari o ‘rtasidagi juda k atta tekishklarda yashab kel-
8ail1aBayon c h o 'z ilib ketm asligi u chun asosiy m aqsadga o'taylik. Z .A R a - 
gozina va b o sh q a tarixchilam ing fikrlaricha, turonliklar X aldeya va 
Assuriyani, S h u m e r va Akkadiyani qadim za m o n la rd a egallaganlar va u sh ­
bu m a m la k atlam in g bu y u k rivojiga poydevor yaratganlar. T uronhklarm ng 
tili m ahalliy e la tla r tiliga o ‘xshamagan, u agglutiniv turdagi (m a lumki, 
turkiy til ay n an s h u toifaga kiradi) til b o ‘lgan. M ahalliy tillarda tem ir 
buyum lar h aq id a b ir o r b ir so ‘z yo‘q, chunki ushbu hududlarda tem irm ng 
0 ‘zi b o ‘lm agan. A m m o turonliklar azaldan te m ir buyum lardan ko p 
foydalanganlar va u sh b u am aliyot ham da tem irli narsalar haqidagi so zlam i
keng m uom alaga kiritganlar.
Z A R a g o z in a n in g fikricha, shum erliklar, akkadliklar va elam hklar
aslida tu ro n lik k o ‘c h m a n c h i xalqlardir. U la r h e c h b o ‘lm aganda m üoddan
3 - 2 5 m ine y illar a w a l (aslida esa b u n d an h a m ancha oldin) M eso- 
p o ta m iy a n in g h o s ild o r y e rla rim b o sib o lib , u s h b u h u d u d d a o ‘
2
: d a rf a tm , 
yaratganlar, k ey in ch a lik esa, XVI asr d av o n u d a Bobil va /^ su riy an in g
asosiv raqibi boM ganlar. Injilga h am kirgan *»elam» so ‘zi aslida «turón» 
so‘zi bo'Hb, «tog‘li to m o n » , «tog'li m am lakat» m a ’nosini anglatadi Aynan 
elam liklar b irin c h i boUib ushbu hududda hash am atli bm o va saroylar qura 
boshlab, u la rn in g
devorlarida m ahalliy xalqlar vakillanga u m u ^ ¡ ¡
o ‘xsham aydigan o 'z tasvirlari va kiyim larining rasm lanm bo rtm a naqsh 
shaklida qold irg an lar. Z .A R ag o zin a S h u m e r-A k k a d tam ad d u m aslida
9 m ing yil o ld in boshlangan, deb hisoblaydi. Afsuski, ushbu voqealai 
haqida aniq x ro n o lo g ik m uddatlar keltirish bu g u n ju d a m ushkul.
Tasviriy kom m unikatsiya. Tasviriy kom m unikatsiyam uch xilga hara- 
katlar ranglar va rasm lar asosida am alga oshirilgan m uloqotga bo hshim iz 
m um kin K o m m u n ik a tsiy a jarayonida yaqqol ifodalashga xizm at qiladigan 
tasviriy im k o n iy a tla rd a n foydalanishning asosiy sabablan, b in n ch id an , nutq 
va vozuv yaxshi rivojlanganligi b o ‘lsa, ikkinchidan, tasvir od am to m o m d an
t e z 'v a oson q a b u l qilinishidir. Bugungi k unda m atbuot yoki radioga 
nisbatan telev id en ieg a qiziqish kattaroqligi ham insom yatnm g ay n an shu
qobiliyati bilan izo h lan ad i. 
. .
Qactfmiy o d a m la r diqqatini rang va tasvirlarga ko ra b in n c h i o rinda
harakatlar o 'z ig a ja lb etgan. Im o -is h o ra orqali 
o ‘z a r o
bog‘lanish kishiük 
tarixidagi en g d astla b k i kom m unikatsiya vosltasi b o ‘lsa kerak. Ishoralar til»
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ibtidoiy davrlarda eng tushunarli til b o 'lg an va bugungi kunda h a m shunga 
m ajbur (kerakli tilni biliïrçydigan yoki soqov) o d am lar to m o n id a n
muvafifaqiyatli ishlatiladi. Bunday tilga o'rganm agan kishilar tu rli h a ra - 
katlar orqali n aqadar katta hajm da ax borot uzatish m um kinligini ta s a w u r
qilishlari qiyin. Hayocda uchraydigan aksariyat narsa, hodisa va kayfíyatlar 
haqida ushbu y o 'l bilan «gapinb» b erish h ech qanday m u a m m o em as. 
Im o -ish o ralar tili shu qadar ta ’sirch an b o ‘lishi m um kinki, ay rim m u ta - 
xassislar ularni hatto «harakatlar publitsistikasi» deb atashadi.
Shu o ‘rinda m uloqotning m azk u r usulidan ko‘proq foydalanuvchi 
kasb egalari bo'lm ish aktyorlar tarixan qanday paydo boMganligi h aqida 
savol tug'iladi. Q adim iy o dam lar tu rli xudolar va ruhlar borligiga q attiq
ishonardilar va ular bilan uchrashishni, suhbatlashishni xohlashardi. 
Tabiiyki, buning iloji.yo‘q edi. A ktyorlikning vujudga kelishi u sh b u b o ‘sh - 
liqni toMdirishga xizmat qildi. D astlabki aktyorlar kerak b o ‘lgan xudo, ruh 
yoki q ah ra m o n niqobini kiyib, belgilangan rolni bajarardi.
Shunday qilib, insonlar tabiat va ru h la r dunyosi bilan kerakli m uloqot 
o ‘m atganlariga ishonardilar. Q adim iy o d am lar fikricha, u la rn in g xudolari 
ilohiylashtirilgan raqslarga ham tu sh a r edilar. A w algi davrlardagi H indiston 
va X itoy bunga misol bo‘la oladi. S hu tariqa qadim iy S harq n in g b archa 
hududlarida kompleks tarzdagi sa h n ala r — iiiqobli o 'y in la r, ashulalar, 
pantom im a, sirk, q o ‘g‘irchoqbozlik, musiqa, raqslarni o ‘zida m ujassam
etgan k o ‘p yo‘sinli kom m unikatsiyalar vujudga kelgan. K o‘c h m a te atrla r 
sh a h arm a-sh a h ar yurib, turli ijro k o ‘rinishlarini nam oyish etardilar. Sayyor 
bastakorlar turli xalqlarda hozir h am uch rab turadi.
K o‘p tarixiy m anbalar q adim iy M esopotam iya, Bobil, H indiston, 
X itoy va M arkaziy Osiyo m am lakatlarida te a tr sa n ’ati va dram atu rg iy a 
yuksak d arajad a rivojlanganligidan d alo lat beradi. K o 'p h o lla rd a m inglab 
o d am lar qatnashgan bunday tadbirlar ayrim paytlari qishloqlararo yurishlar 
shaklida am alga oshirilgan. A ntik te atrn i milodiy V—VI asrlarga kelib 
katoliklar cherkovi m an etgan.
R ang yordam idagi kom m unikatsiya ham eng eski tu rla rd a n hisob- 
lanadi. A w alo , odam lar turli b u y u m la m i va hatto o 'zla rin i b o 'yaganliklari 
haqida gapirib o ‘tishim iz kerak. M asalan, labga suriladigan qizil b o ‘yoq — 
pom ada joylashtirilgan suyakli id ish ch a lar hatto paleolit va muzlxk davr- 
lariga tegishü qazilm alarda ko'p lab topilgan. G rim surtish u c h u n o d am n in g
q o ‘li shaklida yasalgan asbobchalar ham mayjud bo'lgan. M utaxassislar 
o ‘sha davrlardagi 17 turli bo'yoqni ajratib ko'rsatishadi.
Q adim iy dunyoda axborot alm ashinuvining buyum li xat d eg a n ajoyib 
bir tu ri a m ald a bo'lgan. Bunda ipga tu rli shakl va rangdagi n arsa lar k etm a- 
ket tizilardi. B uyum lam ing turi, o ‘lc h am i, soni, rangi va qay ta rtib d a ipga 
joylashtirilganligi turli axborotlarni yetkazish usuli sifatida xizm at qilardi. 
M asalan, oq rang — tinchlik, q o ra — xavf, qizil — ja n g m a ’n olarini 
anglatardi. S h u bilan bir qatorda, shodadagi narsalar rangi kelgan x a t qaysi 
qabiladan, kim dan, qachon va n im a m aqsadda yozilganini h a m bildirgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

B uyum li xat k o ‘rinishida h a tto adabiy asarlar (ju m lad a n . sh e ’rlar) 
yaratilgan. M azkur usul k o ‘p ro q q ad im iy Xitoyda ishlatilgan.
Q adim iy finikiyaliklar, grek va rimliklar o ‘z obro‘li kiyim larini b o ‘yash 
u c h u n ishlatgan qim m atbaho to ‘q qizil (purpur) bo'yoq hosil qilish sirini 
asriar davom ida yashirib kelishgan. S hu rangdagi libos kiygan odam lam ing 
nufuzi ah o ü o ‘rtasida keskin ko'tarilardi, shuning uchun ushbu rangda 
b o ‘yalgan m atolar n a m oddiy ranglarga nisbatan o ‘n barobar qim m at 
turardi. H atto, zoti ulug* b o ‘lm agan oddiy odam larga to ‘q qizil kiyimlarda 
yurishga hokim iyat va ja m o at to m o n id a n ruxsat berilmasdi.
X alq ko'tarilishi p aytlarida ranglardan q o ‘zg‘o lo n c h ila m in g bir- 
b irla rin i te z tanib olishlari u c h u n h a m foydalanilgan. Siyovush tarafdorlari 
q o ra
kiyim da, m u q a n n ac h ila r o q kiyimda jang qilganlar. X itoyda 
m ilo d n in g 18—25-yillarida y u z b erg a n qizilqoshliklar, 184—207-yillardagi 
sariq ro ‘m olliklar q o ‘zg‘o lo n la ri tarix d an m a ’lum.
B evosita rasm lar y ordam idagi kom m unikatsiyalarga o ‘tam iz. Ovoz, 
b u y u m va boshqa n arsalar kabi tasvir tushirish ham q adim iy odam
to m o n id a n o ‘z ichki h o la tin i yoki qobiliyatini boshqalarga nam oyon yetish 
m aq sad id a am alga oshirilgan. B izgacha yetib kelgan dastlabki rasm lar 
ta x m in a n 30—35 m ing yil m u q a d d a m ishlangan. U lardan b ir qism i sod- 
d aro q , ibtidoiy uslubda bajarilgan b o ‘lsa, boshqalari katta m a h o ra t m eva- 
sidir, k o 'p lari shunchaki ch izg ilar va nozik ko'rinishlardan iborat, ayrim lari 
astoydil, ko ‘p rangli shakllarda bajarilgan.
Q adim iy Sharqdagi tasvirlar asosan uch turda bo'lib, diniy, dunyoviy 
va kundalik m aishiy kom m unikatsiyalarni am alga oshirgan. Q adim iy 
F in ik iy ad an topilgan silindr shaklidagi m uhrdac quyosh tim soli - Baal 
xudosi o ‘z ifodasini topgan. K o ‘p q o ‘lli Baalning q o ‘llari turli tom onga 
taralayotgan quyosh nurlari kabi aks ettirilgan. Boshqa bir m u h rd a xudoni 
k o 'ta rib tu rgan ikkita arslon tasvirlangan.
A ssuriya podshohlarining barchasi o ‘z g'alabalarini asosiy xudolari 
b o ‘lm ish A shur n om i bilan b o g ‘lar va h ar doim uni ulug‘Iar edilar. 
S h u n in g u c h u n ham isha sh u x udoning rasmi bilan jangga kirishardilar. 
A sh u m in g tasviri esa turlicha: k a m o n ushlagan holda, k am on ushlagan va 
q a n o tli k o ‘rinishda, kam on va arslo n lar bilan, kam on va q an o tli h o ‘kizlar 
b ila n va hokazo h o latlarda berilardi. Xabarchi vazifasini bajaradigan 
q u sh n in g rasm i ham topilgan.
B obilda d u ch kelingan b o sm a rasm larda, jum ladan, keyingi asrlarda 
k eng rivoj topgan va Injilga 
kirgan bir sujet bor. 
U n in g nom i 
«G unohkorlik», ya’ni, O d am a to b ila n M om a havoning xudoga itoatsizligi 
tasvirlanadi. Silindrdan b o sm a usu ld a tushirilgan nusxada daraxtning ikki 
to m o n id a erkak bilan ayol k o ‘rsatilgan. Ikkalasi ham daraxtdagi olm alarga 
q o ‘l uzatishm oqda. A yolning o rq a sid a esa inson qulog'iga behayo gaplam i 
p ic h irlab y o ‘ldan o zdiradigan ilo n shaklidagi shayton tasviri. M a ’lumki, 
u sh b u m avzu u yoki b u ta rz d a b u tu n dunyo xalqlari adabiyotida o ‘z aksini 
to p g a n . M a zk u r m u h r B ritaniya m uzeyida saqlanm oqda.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Tasvirlardan kom m unikatsiyalar m aqsadi va usuli sifatida foydalanish 
asrlardan-asrlarga o 'tib , rasm lam ing qiyofasi o ’zgarishiga olib keldi va ular, 
birinchidan, abstrakt, rtfmziy m a ’no, ikkin ch id an , k o ‘p nusxalik to m o n
rivojlana bordi. M asalan, qadimiy Sharqda y u ld u z tasviri turli ko ‘rinishda 
te z-tez uchrab turadi. Oiimlar buning m a ’n o sin i u zoq vaqt tu sh u n m ay
kelganlar. K eyinchaiik aniqlandiki, yulduz m a iu m b ir xudoning em as, 
balki u m u m an xudojo’yükning tim soli ekan.
Ko‘p nusxalilík. M a’Iumki, rasm li y ozuv piktografiya deb ataladi. 
A srlar o 'tg an sari alohida rasmlar na m ualliflam i, n a iste’m olchilam i 
qoniqtirm ay qo'ydi. N atijada, ko‘p rasm lilik s a n ’a ti rivojlandi. Y a’ni, biror 
voqea Gang, ov, to ‘y) bosqichlarí (ibtidosi, d a v o m etishi, intihosi) b ir q a to r 
rasm larda aks ettirilardi. Zam onaviy tilda b u n i q ad im iy m ultfilm deb atash 
m um kin. B unday rasm lar Assuriya, Bobil va M isrdagi saroylarning devor- 
larida ko'plab saqlangan. Ammo bizni bu h o d isa boshqa m a ’n oda qiziq- 
tiradi: rasm lar ko'paygani va tezroq chizilishi k era k b o ‘lgani sayin tasvirlar 
soddalashib, yengilroq chízm alar k o'rinishiga yaqinlashib boravergan. 
N atijada, piktografiya, keyinchaiik ieroglif yozuviga aylangan.
Bunday ja ra y o n lar Sharq tarixida ju d a q tz iq kechgan va ular haqida 
batafsil m a ’Ium ot keltirsa bo ‘lardi. Lekin b o b hajm í chegaralangan. 
Shunday bo ‘lsa-da, yana b ir faktni eslam aslikning iloji yolq. Y a’ni, ushbu 
o ‘rm da bugungi jurnalistika uchun ham m u a m m o b o ‘lib turgan rostgo‘ylik 
haqida gapirib o ‘tm oqchim iz. Q adim z a m o n la rd a h am axborotning to ‘g‘- 
riligiga ko‘pchtlik tom onidan jiddiy e ’tib o r b erilg an . Jam oatchilik p ik to - 
grafik tarzda bitilgan rasm lam ing haqqoniyligini nazorat qilgan va 
voqealam i noxolis tasviríagan solnom achini q a ttiq jazolagan.
2-fasl.
Yozma kom m unikatsiyaJar
Bobim iz m avzusi jihatidan yozuvni ikki k a tta guruhga — protoyozuv 
(aliíbodan oldingi yozuvlar) va alfavit yozuviga b o 'lib o*rganganimiz 
m a'q u lro q k o ’rinadi. Protoyozuvga, o ‘z nav b atid a, ieroglifcha va m ixxat 
yozuvlari kiradi. U shbu yozuvlardan Sharqda o m m a v iy kom m unikatsiyalar 
jarayonida q an d ay foydaianilganligi haqida q isq a c h a m a ’Ium ot beraylik.
lerogliHar. Q adim iy Sharqda ierogliflar q a c h o n paydo bo‘lganligi 
haqidagi axborotlar turlicha - m iloddan 6—5 m in g yildan 3 ming yil 
oldingacha b o lg a n d av r ko'rsatiladi. Ayrim m utaxassislar aniqroq m uddat 
sifatida m iloddan aw a lg i 4 ,5 -4 m ing yillikni keltiradilar. 0 ‘ylaymizki, 
keyingi fikrga q o ‘shilsak, xato qilm agan b o ia m iz .
Ieroglifik xat, oldingi-faslda aytganim izdek, x atn in g bir turi bo'lgan 
piktografik yozuvning takom illashuvi natijasida yuzaga keldi. Bunga sabab 
yana o ‘sha — o n g i va m adaniyati yuksalgan sa ri insonning ko’proq 
hajm dagi kundalik axborotga ehtiyoj sezishi b o ‘Idi. U sh b u zarurat yozuvlar 
asrdan-asrga rivojlanishiga olib keldi. Shu bois yozuv kommunikats^yasi 
paydo bo ‘lishini mutaxassislar haqli ravishda s o ‘z d a n keyingi ikkinchi 
axborot inqilobi deb baholashadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

lerogliflar tu rli m am lakatlarda har xil y o ‘llar bilan paydo b o ‘lgan. 
X itoy va H in d isto n d a u la r oilaviy, qabilaviy, siyosiy, diniy va m aishiy 
tim sollar q iyofasida ixtiro qilingan bo'lsa, M esopotam iya va M isrda 
k o ‘proq xudolar, tu rli harakatlardagi insonlar va buyum lam ing rasm lan 
shaklida yuzaga kelgan. lerogliflar u zoq a srla r davom ida asta-sekin 
soddalashib, o ld in m ixxatga, undan keyin esa alifboga aylandi. M asalan, 
m iloddan a w a lg i 2 9 0 0 -y ü d a «xum* deyish u c h u n bevosita shu îdishnm g 
rasm i chizilgan b o i s a , 25 asrdan keyin u m ixxatda «h n m* shaklidagi
yozuvgacha yetib keldi. 
. 
t.
M utaxassislar fikricha, dastlab yozuv sa n ’a ti dim y arboblar, aniqrog 
1
, 
kohinlar to m o n id a n y ashirincha axborot alm ashuv vositasi sifatida ixtiro 
etilgan. Eslasak, s o ‘z h am ilk kashf qilinganda jiddiy sehr hisoblanardi va 
ibtidoiy o d am lar m u a y y an b ir narsa bilan u n in g n o m i o ‘rtasida deyarli farq 
k o'rm aganlar. T u rli tarix iy m anbalarda aks ettirilganidek, yozm a so z esa 
ikki karra jo d u g a rlik vositasi sanaladigan b o 'ld i: