Йўлдошев н.Қ., Болтабаев м. Р., Тошходжаев м. М

Маъмурий-бошқарув ходимлари(МБХ)нинг меҳнати моҳияти ва 
меҳнат вақти сарфи тузилмасини ўрганиш усуллари характеристикаси 
 
Усул 
Қўллашнинг 
мақсадга 
мувофиқлиги 
 
Афзаллик
лари 
Қўллашдаги 
қийинчиликлар ва 
нуқсонлари 
Иш 
вақтини 
ходимнинг 
ўзи 
(меҳнат 
унсурларини 
санамаган 
ҳолда) 
суратга 
олиши 
Меҳнатни ташкил 
қилишни 
ўрганишнинг 
дастлабки 
даврида. 
Меҳнат 
нинг моҳияти ва 
иш 
вақти 
сарфи 
тузилмасини 
бир 
вақтда 
ўрганишда. 
Сўровнома унсурлари 
иштирокидаги кичик 
тадқиқотларда. 
Тежамкор 
Маълумотларни 
гуруҳлаш ва қайта 
ишлаш 
мураккаблиги. 
Натижаларнинг 
етарлича аниқ 
эмаслиги. 
Ходим айби 
билан иш вақти 
йўқотилишини тўлиқ 
ошкор қилмайди. 
Иш 
вақтини 
ходимнинг 
ўзи
(меҳнат 
унсурларини 
санаган 
ҳолда) 
суратга 
Меҳнатнинг 
моҳиятини олдиндан 
ўрганиш шароитида. 
Тадқиқот 
кенг 
миқёсда 
олиб 
борилганда 
Кўп 
меҳнат талаб 
қилмайди, 
тежамкор, 
маълумотларн
и 
қайта 
ишлашга 
қулай 
Натижаларнинг 
етарлича 
аниқ 
эмаслиги. 
Ходим 
айби билан иш вақти 
йўқотилишини тўлиқ 
ошкор қилмайди. 

---

221 
олиши 
 
Иш 
вақтини 
суратга олиш 
Меҳнатнинг 
моҳиятини олдиндан 
ўрганиш шароитида. 
Ходимни
нг ўзи суратга 
олгандагига 
нисбатан 
натижалар 
аниқроқ. 
Бошқа 
усуллар билан 
олинган 
маълумотларн
и қилиш учун 
ишлатилиши 
мумкин
Тежамкор эмас. 
Олиб боришга кўп 
меҳнат сарфланади. 
Ходимларга 
қониқарсиз 
таъсир 
қилади.
Бир 
лаҳзалик 
кузатув усули 
Оммавий 
кузатувларда 
танланма 
усул 
сифатида 
қўлланилади. 
Меҳнатни 
ташкил 
қилишни аввал бошқа 
усулларда текшириш 
мақсадга 
мувофиқдир. Бошқа 
усуллар 
ёрдамида 
олинган натижаларни 
Натижалар 
нинг 
етарлича 
аниқлиги. 
Тежамкор 
Кузатувчиларни
нг юқори малакали 
бўлишини 
талаб 
қилади

---

222 
текшириш 
усули 
сифатида қўлланади 
Саволно
малар 
ёки 
оғзаки 
сўроқлаш 
Бевосита меҳнат 
қилувчиларнинг 
муаммолар ва уларни 
ечиш 
йўллари 
ҳақидаги фикрларини 
аниқлаш 
зарурати 
туғилганда 
Сўроқлана
ётганлар 
тадқиқот 
предмети 
ва 
муаммоларни 
ечиш 
йўлларини 
чуқур 
биладилар 
Саволнома 
тузувчи 
юқори 
малакали 
бўлиши 
талаб 
қилинади. 
Сўроқланаётганларн
инг шахсий фикрига 
асосланади. 
 
Бундан ташқари, шу мақсадларда алоҳида вазиятларда қуйидагилардан 
фойдаланилади: 
- хронометрлаш, бунда даврий такрорланувчи жараённинг қисми 
ўрганилади. меҳнатнинг илғор усул ва услубларини ўрганишда, амалдаги ёки 
янги ишлаб чиқилаётган меъёрларни текширишда қўлланади; 
- ходим томонидан ҳужжатларнинг маълум кўринишини ишлашга 
сарфланадиган вақтни белгилашдан иборат бўлган соддалаштирилган 
кузатувлар. Ҳужжатлар ўртача мураккабликда бўлиши, меҳнат шароити эса 
одатдагига яқинлашиши лозим. Операцияни тайёрлаш ва тугатишга 
сарфланадиган вақт уни бажариш вақтига таъсир қилмаслиги учун кузатув 
30-40 дақиқа мобайнида олиб борилади. 
“Иш вақтини суратга олиш” ва “иш вақтини ходимнинг ўзи суратга 
олиши” усуллари билан текширув ўтказишда иш вақти мувозанатини 
асосланган ҳолда гуруҳлаш катта аҳамиятга эгадир. Бундай гуруҳлаш, 
масалан, қуйидагича бўлиши мумкин: 

---

223 
- муаммоларни ўрганиш ва қарорлаш ишлаб чиқиш; 
- режа ва тадбирлар ишлаб чиқиш; 
- мажлисларни тайёрлаш ва ўтказиш; 
- одамларга раҳбарлик қилиш(топшириқларни тақсимлаш, маслаҳат 
бериш, зиддиятларни ҳал қилиш ва ҳ.к.з.); 
- буйруқ ва фармойишларни тайёрлаш ва нашр қилиш; 
- телефон орқали суҳбатлар; 
- ташриф буюрувчиларни қабул қилиш; 
- хат-хабарлар билан танишиш. 
Тадқиқот ўтказилган давр мобайнида саволномалар, суратлардан 
олинган маълумотларни умумлаштириш асосида иш вақти сарфининг 
лавозимлар ёки бошқа кўрсаткичлар (тадқиқот мақсадига боғлиқ равишда) 
бўйича жадвалини тузиш керак. Ушбу маълумотлар таҳлилидан сўнг 
меҳнатни ташкил қилишни такомиллаштириш, аниқланган камчиликларни 
бартараф қилиш тадбирлари ишлаб чиқилади. 
8.2. Раҳбарнинг ўзини ўзи бошқариши 
Ўзини ўзи бошқариш 
– 
менежернинг 
шахсий 
фаолиятини 
ташкиллаштириш бўлиб, кундалик амалиётда замонавий иш услубларидан 
мақсадга мувофиқ ҳамда изчиллик билан фойдаланиш, шунингдек, унинг 
ўзини ривожлантиришидир. 
Ўзини ўзи бошқаришнинг асосий мақсадлари: 
- менежернинг вақтдан ва ўз имкониятларидан иложи борича кўпроқ 
фойдаланиши; 
- унинг ўз соғлиғини асраши ва мустаҳкамлаши; 
- ҳаёт оқимини онгли бошқариш; 
- ишдаги ва шахсий ҳаётдаги ташқи вазиятларни енгиб ўтиш. 

---

224 
Менежмент соҳасидаги кўплаб мутахассислар томонидан айнан 
менежер фаолиятини ташкиллаштириш масалаларини ажратиб алоҳида 
кўриб чиқилишининг сабаби ушбу муаммонинг муҳимлигида бўлиб, булар 
қуйидагилардан иборат: 
- менежер меҳнатини ташкил қилиш унинг фаолияти натижадорлиги ва 
самарадорлигини сезиларли миқдорда белгилайди; 
- менежер меҳнати унинг қўл остидаги раҳбарлар, мутахассислар ва 
бошқа ишчилар фаолиятининг натижадорлигига анчагина таъсир қилади; 
- менежер фаолияти у бошқараётган ташкилот ёки бўлинма ишлаши 
натижаларини сезиларли даражада белгилайди; 
- менежер меҳнатига ҳақ тўлаш, одатда, бошқа ишчиларникидан анча 
юқори бўлади, бу эса унинг меҳнатидан самарали фойдаланишни тақозо 
этади; 
- ўзини ўзи бошқаришни қўллаш менежер фаолиятини оқилона ташкил 
қилишга ёрдам беради. 
Ҳар куни турли масалаларни ечиш асносида менежер ҳар хил вазифалар 
бажаради. Бу жараённи ўзини ўзи бошқариш доираси сифатида тақдим этиш 
мумкин, бунда алоҳида вазифалар орасидаги алоқа кўргазмали намойиш 
қилинади(8.1-расм.).