Jiyanmuratova G. S0TS10L0 I d I y

Siyosiy inqiloblar.
1789-yildagi fransuz inqilobidan tortib to 
butun XIX asmi qamrab olgan bir qator siyosiy inqiloblar sotsiologik 
nazariyalaming rivojlanishida asosiy omil bo‘lib xizmat qildi. Bu 
inqiloblaming jamiyatga ta’siri juda kuchli bo'lgan, buning natijasida 
ko‘plab 
ijobiy 
o‘zgarishlar 
amalga 
oshirilgan. 
Lekin 
nazariyotchilaming e'tiborini o‘zgarishlaming ijobiy emas, balki 
salbiy jihatlari o ‘ziga jalb etdi. Hammadan ko‘ra yozuvchilar ayniqsa 
Fransiyadagi tartibsizlik va xaosdan hayratga tushdilar. Ular jamiyatda 
tartibni o‘matish uchun birlashdilar. Ulaming ayrimlari o‘ta keskin 
qarashlami ilgari surib, o‘rta asrlaming tinch va nisbatan tartibli
1 Qarang: G eorge Ritzer. Sociological Theory. E ighth Edition. M e Graw-Hill. 2010. - P. 5-8.
i7 
к 
k
&
q
S
l
_____
' “Г-TD1U
, kutubxonasi..

---

kunlariga qaytishni talab qila boshladilar. Ilg‘or mutafakkirlar 
jamiyatda sodir bo‘lgan o‘zgarishlar bunga qaytish mumkin 
emasligiga olib kelganligini tan oldilar. Shunga ko‘ra, ular XIX va XX 
asrlar siyosiy inqiloblari natijasida larzaga kelgan jamiyatlarda 
barqarorlikning yangi asoslarini topishga harakat qildilar. Ijtimoiy 
tartibot 
masalasiga 
bu 
qiziqish 
sotsiologiyaning 
mumtoz 
nazariyotchilarining, asosan, Kont va Dyurkgeymning asosiy 
vazifasiga aylandi.1
Sanoat to'ntarilishi va kapitalizmningyuksalishi.
Asosan XIX va 
XX asr boshlarida ko‘plab G‘arb mamlakatlarini qamrab olgan sanoat 
inqilobi siyosiy inqilob kabi sotsiologik nazariyalaming shakllanishiga 
muhim ta’sir o‘tkazdi. Sanoat to'ntarilishi bir martalik hodisa emas, 
balki bir qator o‘zaro bog‘langan qayta shakllanishlami o‘z ichiga 
olgan edi, bulaming avj nuqtasi G ‘arb dunyosining qishloq xo‘jaligiga 
asoslangan (ko‘p holatlarda) tizimdan sanoatlashgan tizimga o‘tishiga 
olib keldi.
Sanoat to‘ntarilishi, kapitalizm va ularga qarshi reaksiya 
sotsiologlarga katta ta’sir o‘tkazgan holda G‘arb jamiyati qurilishida 
juda katta to‘ntarilishga olib keldi. Sotsiologik tafakkur rivojining ilk 
davrlarida Karl Marks, Maks Veber, Emil Dyurkgeym va Georg 
Zimmel kabi buyuk mutafakkirlar hamda nisbatan tanilmagan shaxslar 
bu o‘zgarishlami va ularning natijasida jamiyatda vujudga kelgan 
muammolami faol o‘rgandilar. Bu olimlar o‘zlarining butun umri 
davomida sotsial muammolar bilan shug‘ullandilar va ko‘p holatlarda 
ularning yechimini topish uchun dasturlar ishlab chiqishga harakat 
qildilar.2
Sotsializmning yuksalishi.
Sanoatlashgan tizim va kapitalizmning 
muammolarini 
yechishga 
qaratilgan 
bir 
qator 
o‘zgarishlami 
“sotsializmning yuksalishi” deya birlashtirish mumkin. Ayrim 
sotsiologlar sotsializmni sanoatlashish muammolarining yechimi 
sifatida ilgari surgan bo‘lsada, ko‘pchilik bunga ham insoniylik, ham 
ilmiy nuqtayi nazardan qarshilik ko‘rsatdilar. Bir tomondan, Karl 
Marks kapitalistik tizimni ag'darish va uni sotsialistik tizim bilan 
almashtirishni qo‘llab-quvvatlab faol chiqishlar qila boshladi. Uning 
o‘zi sotsializm nazariyasini rivojlantirgan bo‘lmasada, kapitalistik 
tizimning turli jihatlarini tanqid qilishga ko‘p kuch sarfladi. Shu bilan
1 Qarang: George Ritzer. Sociological Theory. Eighth Edition. M e G raw -Hill. 2010. - P. 5.
2 Qarang: 0 ‘sha joyda. - B. 5-6.
18

---

birga u siyosiy faoliyat bilan shug‘ullana 
va bu sotsialistik
jamiyatni shakllanishiga olib keladi, deb hisob
Nazariyalaming ilk rivojlanishi davrir 
..xarks nazariyotchi-
sotsiolog emas edi. Ilk sotsiologlardan ko‘pchiligi, Veber va 
Dyurkgeym kabilar sotsializmga qarshi edi.1