Jiyanmuratova G. S0TS10L0 I d I y

3. Jamiyat sotsial organizm sifatida
4.
Jamiyat strukturasi va uning sotsial turlari
5.
Evolyutsionizm - Spenser ta’limotining asosiy g‘oyasi
6. Spenseming sotsial institutlar to‘g‘risidagi ta’limoti
1. 
Ingliz olimi Gerbert Spenser sotsiologiya rivojianishi mumtoz 
bosqichining yirik vakillaridan biri hisoblanadi. U 1820-yil 27-aprelda 
Angliya janubidagi Derbi shahrida maktab o‘qituvchisi oilasida 
dunyoga kelgan. Sog‘lig‘i yomonligi tufayli maktab darslariga 
borolmagan va uy sharoitida 13 yoshgacha otasi va tog‘asi qo‘l ostida, 
keyin esa mustaqil holda ta ’lim olgan. Bo‘lajak mumtoz sotsiolog 
faqatgina maktab emas balki universitet ta ’limini ham olmagan. 1833- 
yilda uni amakisi o‘z tarbiyasiga oladi va u Kembrij universitetida 
o'qishni boshlaydi, ammo uch yildan so‘ng uyiga qaytib ketadi va o‘z 
ustida ishlashni boshlaydi. Keyinchalik Spenser mustaqil o‘qish 
ba’zida oddiy maktab va oliy ta’limdan ham ancha muhimroq ekanini 
isbotlab, hayotidagi bu hoi bilan ancha g‘ururlangan.
Spenser 17 yoshida ishlashiga to‘g‘ri kelgan, 4 yil mobaynida 
temir yo‘lda texnik bo‘lib, keyinchalik muhandis-nazoratchi bo‘lib 
ishlagan, shu bilan bir vaqtda tabiatshunoslik va matematika 
sohalarida bilimlami egallagan. U lokomotivlar tezligini o'lchaydigan 
asbob ixtiro qiladi. Tanlagan kasbi uni moddiy va ma’naviy tomondan 
qoniqtirmaydi. 1841-yildan boshlab ikki yil davomida o‘z ustida 
ishlashni boshlaydi, 1842-yilda amakisinikiga ko'chib o‘tadi, 1843-yil 
muhandislik byurosi boshlig‘i bo‘ladi. Shu yili noyabr oyida o‘zining 
ilk “Hukumat faoliyatining haqiqiy tomoni” kitobini nashr ettiradi, 
uning birinchi urinishi muvaffaqiyatsizlik bilan tugaydi.
1846-yil Spenser o‘zi yaratgan asbob uchun patent oladi, lekin 
temir yo'ldagi 10 yillik xizmatini 1846-yilda mashhur “Iqtisodchi” 
jurnalidagi (hozir ham shunday) jumalistik ishiga almashtiradi. 1848- 
yilda Spenser “Iqtisodchi” jumalining muharriri o‘rinbosari etib
58

---

tayinlanadi, uning intellektual g‘oyalari qotib boradi. 1850-yilda u 
o‘zining ilk asosiy asari “Sotsial statika”ni yozib tugatadi. Bu ishni 
yozish davomida Spenser uyqusizlik kasaliga uchraydi, yillar o‘tib 
uning aqliy va jismoniy muammolari kuchayadi. U hayotining keyingi 
davrida dam olishi uchun bir qator asab buzilishlarini boshidan 
kechiradi.
1853-yilda Spenser merosga ega bo‘ladi, ishini tashlab jentelmen 
olim sifatida yashay boshlaydi. Izolyasiyalangan, jismoniy va aqliy 
muammolari bo‘lsada, Spenserdan yuksak olim chiqdi. Oxir-oqibat, 
Spenser nafaqat Angliyada, balki xalqaro darajada shon-shuhratga ega 
bo‘ldi. Richard Xofshtedter yozganidek: «Fuqarolar urushidan keyin 
uch o‘n yillikdan so‘ng hyech bir intellektual sohada Spensemi 
o‘rganmasdan turib faol ishlash mumkin emas edi»1. Endryu Kamegi 
uning tarafdorlaridan biri edi, u Spenserga uning og‘ir kasalligi 
paytida 1903-yilda quyidagi xatni yozadi:
Hurmatli, janob Ustoz!.. Siz har kuni mening hayollarimga 
kelasiz, va mening hayollarimga «nima uchun» degan doimiy savolini 
kiritasiz. - Nima uchun u yotibdi? Nima uchun men yurishim kerak?.. 
Dunyo o‘zining eng buyuk aql-zakovatini anglamagan holda harakat 
qilmoqda... Lekin dunyo qachonlardir uning ta ’limotiga murojaat 
qiladi, va Spenser o‘zining buyuklar qatoridan o‘mini egallaydi. 
Spensemi boshqa narsa kutmoqda edi.2 Spenseming jumaldagi 
muharrirlik faoliyati hamda umuman xizmat faoliyati 1853-yilda 
tugagan. Yaxshi yashash uchun zarur narsalar hamda amakisining 
vafotidan keyin qolgan merosni olib, Spenser o‘zining haqiqiy sevimli 
mashg‘uloti - kitob yozish va ilmiy tadqiqotlar olib borish imkoniga 
ega bo‘lgan. Hayotining keyingi 50 yilini shu mashg'ulotlarga 
bag‘ishlagan.
Spenser yolg‘iz odamovi inson boigan, deyarli hyech qaerga 
bormagan, butun umr nevroz va uyqusizlikdan aziyat chekkan. 
Hattoki uni do‘stlari uylanishga majbur qilib, bir ayol bilan 
tanishtirishganda ham, u ayolning “o ‘ta rivojlanganligini” bahona 
qilib, rad etadi.3 Kabinet olimiga aylanib ulgurgan Spenser fan bilan 
shug‘ullanish uchun yetarli moliyaviy vositalarga ega boiib,
1 Q arang; G eorge Ritzer. Sociological Theory. E ighth Edition. M e G raw -Hii\. 2010. - P. 38.
2 Q arang: 0 ‘sha joyda,
3 И стория социологии (XIX - первая половина X X века) У чебник / П од общ ей редакцией 
профессора В.И. Добренькова. - М.: И Н Ф РА -М , 2004. - С. 164.
59

---

akademik va rasmiy mansablami egallashni xohlamay o‘zining uzoq 
ijodiy hayotida olamshumul mashhurlik va sotsiologiya klassikasida 
obro‘ olib kelgan ancha katta ishlami yozgan. Ular orasida: 
“Sotsiologiya asoslari” (3 jildlik, 1876-1896) - uning asosiy 
sotsiologik asari, “Sotsial statika” (1850), “Asosiy ibtidolar” (1862), 
“Sotsiologiya tadqiqot vositasi sifatida” (1873). Shuningdek,uning 10 
jildlik “Sintetik falsafa tizimlari” (1862-1896), “Sotsiologiyani 
o‘rganish. Aqliy, axloqiy va jismoniy tarbiya” (1873) «Etika asoslari» 
(1893) kabi asarlari ham bor. Spenser o‘zning asosiy sotsiologik 
asarlarida jamiyatni sotsial organizm va birinchi bo' lib fanga “sotsial 
tizim”, “sotsial struktura”, “sotsial funksiya”, “sotsial institut” 
tushunchalarini kiritgan.
Olimning asosiy maqsadi ko‘p jildlik «Sintetik falsafa», ya’ni 
barcha ilmiy bilimlar tizimini yaratish va uni kitob qilib chop etish 
edi. 1857-yilda kitobni yozishga ahd qiladi. Olim maqsadiga yetadi. 
Do‘stlari uning kitobiga oldindan obuna bo‘lib, uni qo‘llab- 
quwatlaydilar, ammo nashmi to‘xtatishga to‘g‘ri keldi. Bunga 
Spenseming xaddan tashqari toliqishi va asarga kitobxonlaming 
qiziqishi yo‘qligi sabab bo‘ldi. Olim deyarli qashshoqlik darajasiga 
tushib qolgan edi.
Amerikalik noshir bilan tanishuvi va asarlarining AQSHda 
nashrdan chiqa boshlashi unga kulib boqqan omad bo‘ldi. AQShda 
Spenseming ishlari Angliyadan awalroq mashhurlikka erishdi. Sekin- 
astalik bilan uning kitoblariga bo‘lgan talab ortib, 1875-yil olim 
yo'qotishlarini butkul qopladi va daromad ola boshladi. Bu paytda 
uning «Biologiya prinsiplari» (1864-1867), «Psixologiya asoslari» 
(1855, 1870-1872) va «Sotsiologiya asoslari» (1876-1896) nomli bir 
necha jildlardan iborat kitoblari dunyoning ko‘plab mamlakatlarida 
nashrdan chiqdi.
J.Ritser o‘z kitobida Spenser haqida qiziqarli ma’lumotlami 
keltiradi: Spenserga xos uning intellektual jihatdan o ‘zini qayta 
tiklashiga sabab bo‘lgan qiziq xususiyatlaridan biri boshqalaming 
ishlarini o‘qimaslik odati edi. Bu borada uning o‘zidan oldingi 
sotsiologiya giganti, «aql gigienasi» amaliyotini o‘tagan O.Kont bilan 
o‘xshashligi bor edi. Spenser boshqalaming asarlarini o‘qish zarurati 
haqida shunday deydi: «Butun hayotim davomida men o‘quvchi emas, 
balki mutafakkir bo‘lganman, va Gobbs bilan birga “men ham 
boshqalar singari ko‘p o ‘qiganimda edi, shunchalik kam narsani
60

---

bilgan b o ia r edim”». Do‘sti Spenserdan uning qaysidir kitob 
to‘g‘risidagi fikrini so‘radi va «u aytdiki, kitobni ko‘rib turib, uning 
asosiy qarashlari xato ekanligini ko‘rdi va uni o‘qish shart emasligini 
tushundi, deb javob berdi». Bir muallif shunday yozadi, Spenser 
«xuddi terisi bilan bilimlarni o‘ziga singdirib olgan ediki... u hech 
nima o‘qimagandek tuyuladi»1.
Agar u olimlarning asarlarini o‘qimagan bo‘lsa, Spenseming 
g‘oyalari qaerdan kelib chiqqan? Spenserga ko‘ra, ular tasodifan va 
intuitiv tarzda uning ongidan kelib chiqqan. U aytadiki, uning 
g‘oyalari «asta-sekin, o‘rtamiyona yo‘llar bilan hyech qanday ongli 
maqsadlarsiz yoki sezilarli kuchlanishlarsiz paydo bo‘lgan». Spenser 
bunday intuitsiyani chuqur izianish va tafakkurdan ko‘ra g‘oyatda 
samarali deb hisoblar edi: «Yuqorida qayd etilgan yo‘l bilan kelingan 
qaror tafakkurni egadigan aniq bir harakatlardan ko‘ra to‘g‘ri chiqishi 
ehtimoli katta»2.
Spenser o‘zining boshqalaming asarlarini o‘qimaslik odatidan 
qiynalgan. U o ‘zining asarlarini shaxsiy, mustaqil tarzda yaratilgan 
g‘oyalarini tasdig‘ini topish uchungina o‘qigan. U o‘z fikriga mos 
kelmagan fikrlarini e'tiborga olmasdi. Spenseming zamondoshi Charlz 
Darvin u haqida shunday deydi: «Agar u katta e'tiborlilikka hatto ... 
tafakkur kuchini yo‘qotish hisobiga bo‘lsa ham o‘rganganda edi, u 
juda yaxshi inson bo‘lgan bo‘lardi»3.
Spenser olam evolyutsiyasi haqida olimlik darajasiga noloyiq 
g‘oyalar va isbotsiz da’volami keltiradi. Shu fikrlarga asoslanib 
yigirmanchi yuz yillik sotsiologlari Spenseming ijodini rad etadi va 
kuchli ilmiy yondoshuv va empirik tadqiqotlar bilan almashtiradilar,4
Boshqa bir mualliflar asarlarida Spenseming sotsiologik fikrlariga 
huquqshunos olim J.Bentam, T.Gobbs, faylasuf J.Lokk, tabiatshunos 
olim Ch.Darvin, 
faylasuf J.S.Mill, 
iqtisodchi 
olim A.Smit, 
J.B.Lamark, demograf va iqtisodchi T.Maltuslaming tabiy-ilmiy va 
falsafiy asarlari katta ta’sir oHkazganligi haqida yozilgan. Spenseming 
evolyutsion-organistik konsepsiyasi Ch.Darvinning yashash uchun 
kurash qonuni va biologik evolyutsiya nazariyalarining to‘laqonli 
ta’siri ostida qurilgan deyish mumkin.
1 Qarang: G eorge Ritzer. Sociological Theory. Eighth Edition. M e Graw*Hill 2010. - P. 39.
2 0 ‘sha joyda.
3 Qarang: 0 ‘sha joyda.
4 George Ritzer. Sociological Theory. Eighth Edition. Me Graw-Hill. 2010. -
P.
39.
61

---

E.Eliot, J.Lyuis, T.Geksli, J.S.Mill va J.Tindal bilan, hayotining 
oxirgi yillari B.Vebb (Britaniyalik jamoat arbobi, sotsiolog, iqtisodchi, 
sotsial reformator) bilan yaqin tanish bo'lgan, 1856-yilda Fransiyaga 
borganda O.Kont bilan tanishgani uning dunyoqarashini yanada 
kengayishiga sabab bo‘ldi. Keyinchalik esa 1864-(1866)- yilda 
“O.Kont bilan ziddiyatli qarashlarim sabablari” nomli maqolani nashr 
ettirgan.1
Uning ilmiy faoliyatiga ta’sir qilgan olimlar ro‘yxatida nemis 
olimlarining nomi yo‘qligining eng oddiy sababi shundaki, Spenser 
nemis tilini bilmagan. Chunki, XIX asming birinchi choragi davomida 
nemis mumtoz falsafasi asarlari (Kant, Gegel, Fixte, Shelling va 
boshq.) Angliyada umuman ma’lum bo‘lmagan. Keyinroq Spenser 
Kolrij va Kant vositachiligida taijima y o ii bilan Shelling bilan 
tanishgan. Buning natijasida nemis falsafasining unga ta’siri bevosita 
bo‘lmagan.
Biroq, shunga qaramay, uning qarashlari o‘z davrida shunchalik 
yorqin va ilg‘or boigan-ki, u sotsiologiyani yangi ilmiy fan sifatida 
shakllantirgan birinchi darajali asoschilar qatoridan joy olgan. U 
pozitiv sotsiologiyaga asos solganlardan biri, sotsiologiyaning asosiy 
qoidalarini yaratgan mumtoz olim sifatida tarixda qoldi.
Asosiy asarlari:
1. 
«Sotsial statika» (1851).
2. 
«Sintetik falsafa tizimi» (10 jild, 1862-96).
3. 
«Asosiy boshlang‘ichlar» (1862).
4. 
«Sotsiologiya asoslari» (1874-1896).
5. 
«Aqliy, axloqiy va jisomniy tarbiya» (1861).
6. 
«Etika ma’lumotlari» (1879).
7. 
«Adolat» (1891).
Gerbert Spenser 1903-yil 8-dekabrda Braytonda vafot etgan. 
Uning vafotidan keyin nashr etilgan “Avtobiografiya”si bir vaqtning 
o‘zida bir necha asosiy yevropa tillariga tarjima qilinadi. Spenser 
zamondoshlaridan birining qayd etishicha, avtobiografiya nashr 
etilgunga qadar u haqida ko‘p gapirildi va yozildi, ko‘pchilik oldindan 
nashriyotlarga buyurtma berib qo‘ydi. Va nihoyat, u chiqqan birinchi
1 Н овикова C.C. Социология: история, основы, институционализация в России. - М осква -
В о р о н е ж , 2000.
62

---

kunning o‘zidayoq narxining ancha qimmatligiga qaramay sotilib 
ketdi.1 Bu G.Spenser e'tirofining isboti edi.
2. 
Spenserni ko‘pincha sotsiologiya fani taraqqiyoti uchun 
qo‘shgan hissasi nuqtai 
nazaridan Kont kirgan sotsiologlar 
kategoriyasiga kiritiladi, lekin bu mutafakkirlarning g‘oyalari 
o‘rtasida 
ahamiyatli 
tafovutlar 
mavjud. 
Masalan, 
Spenserni 
konservator sifatida tan olish qiyin. Spenser yoshligida ko‘proq 
siyosiy liberal edi va hayoti davomida ham liberalizm elementlarini 
saqlab qoldi. Lekin shuni ham tan olish kerakki, vaqt o‘tishi bilan 
Spenser o‘z qarashlarida nisbatan konservativ bo‘lib bordi, va uning 
sotsiologiyaga asosiy ta’siri Kontniki singari konservativ bo‘Igan.
Konservatizm 
bilan 
hamohang 
mavjud 
bo‘lgan 
liberal 
tamoyillardan biri, uning