Kitob al-aruz

“ARUZ” atamasi ilk bor arab adabiyotida paydo bo’lgan.
Uning ixtirochisi XALIL IBN AHMAD. Dastlab arz atamasi uning “KITOB AL-ARUZ” yoki “KITOB UL-AYN” kitobida uchraydi.
ARUZGA OID ATAMALAR:
MISRA-1 qator
BAYT-arabcha “UY”- 2 misra
MATLA’ yoki MABDA’-arabcha-“KUN CHIQISH”- 1-bayt
MAQTA’-arabcha-“KUN BOTISH” oxirgi bayt
HIJO-bo’g’in
QOFIYA- misra oxiridagi ohangdosh so’z
Qofiya 2 xil bo’ladi:
MUQAYYAD QOFIYA-raviy bilan tugallangan qofiya:
Ko’rmagan-sig’magan n
Gul-bulbul l
Or-zor r
Vafo-jafo o
Bahona-zamona oxirgi a
MUTLAQ QOFIYA-raviydan keyin harflar kelgan qofiya:
Lola-piyola l
Banda-xanda d
RADIF-misra oxirida (QOFIYADAN SO’NG) takrorlanuvchi so’z
HOJIB-qofiyadan oldin takrorlanuvchi so’z
RAVIY- qofiyadosh so’zlar asosidagi so’ngi bir xil undosh yoki cho’ziq unli (O, O’, E)
Izoh: Ba’zan qisqa unli ham raviy bolib kelishi mumkin:
Bahona-zamona oxirgi a


!!! ARUZ VAZNI HIJOLARNING QISQA-CHO’ZIQLIGIGA ASOSLANADI!!!


ARUZ VAZNI

TAQTE/PARADIGMA	ZIHOF /AFOYIL	BAHR(Ruknlar takrori va munosabati)
V - -	FOIVLUN	MUTAQORIB
V - - -	MAFOIYLUN	HAZAJ
- V - -	FOILOTUN	RAMAL
- - V -	MUSTAF’ILUN	RAJAZ
- V -	FOILUN	MUTADORIK

Izoh! Ruknlar aslida 8 ta bo’lib, ularning 5 tasi o’zbek she’riyatida ko’p uchraydi.
ARUZNING BELGILARI:

1. 
   A, I, U unlisi bilan tugagan ochiq bo’g’in QISQA HIJO deyiladi va V belgisi bilan ko’rsatiladi.
   
2. 
   O, O’, E unlisi bilan tugagan ochiq bo’g’inlar va barcha yopiq bo’ginlarCHO’ZIQ HIJO hisoblanadi va – belgisi bilan belgilanadi.
   
3. 
   Ba’zan urg’u olishi yoki vazn talabi bilan QISQA HIJO CHO’ZIQ HIJOGA, CHO’ZIQ HIJO QISQA HIJOGA aylanishi mumkin.
   
4. 
   OFTOB, OSMON, CHARX so’zlarida vazn talabi bilan bir hijo orttiriladi.
   

CHARX(I)NING MEN KO’RMAGAN

5. 
   Ruknlar baytda bir xil bo’lsa, SOLIM (sog’lom) deyiladi.
   
6. 
   Ruknlarda o’zgarish bo’lsa, MAHZUF(yoki MAQSUR) deyiladi.
   

MURABBA-4 lik
MUSADDAS-6 lik
MUSAMMAN-8 lik
ESLATMA:
DARSLIKDA BERILGAN OXIRI MAQSUR BILAN TUGALLANGAN BAYT VA MISRALAR:

YUSUF XOS HOJIBNING “QUTADG’U BILIG” ASARIDA:

Qayu begda bo’lsa bu arquq qilinch, Ishi barcha tetru sevinchi saqinch. V - - -/ V - - -/ V - - -/ V ~ V - - -/ V - - -/ V - - -/ V ~ Mutaqoribi musammani maqsur faulun-faulun-faulun-faol

ALISHER NAVOIYNING “KELMADI” RADIFLI G’AZALIDA

Laxza-laxza chiqdim-u, chektim yo’lida intizor, MAQSUR Keldi jon og’zimg’a-vu, ul sho’xi badxo’ kelmadi. MAHZUF Ul parivash xajridinkim, yig’ladim devonavor, MAQSUR Kimsa bormukim, anga ko’rganda kulgu kelmadi. MAHZUF - V - -/ - V - - / - V --/ - V ~ - V - -/ - V - - / - V --/ - V - Ramali musammani maqsur foilotun-foilotun-foiloun-foilon

NODIRANING “DODA KELDIM...” DEB BOSHLANUVCHI G’AZALIDA

Barcha yor-u oshnodin aylading begonalig’, MAQSUR Necha kunlar bo’ldi, xargiz qilmading yodim, eshit. MAHZUF - V - -/ - V - - / - V --/ - V ~ - V - -/ - V - - / - V --/ - V - Ramali musammani maqsur foilotun-foilotun-foiloun-foilon

NODIRANING “VASL UYIN OBOD QILDIM...” DEB BOSHLANUVCHI G’AZALIDA

Qildi choki piyraxan dog’i dilimni oshkor, MAQSUR Qolmadi ko’nglimda zaxmi ishq pinxon oqibat. MAHZUF Ramali musammani maqsur

VASL HODISASI-“ULANISH”-undosh bilan tugagan so’zning unli bilan boshlanuvchi so’zga ulanib ketishi:
AGAR_ OSHIQLIGIM_ AYTSAM KUYUB JONU JAHON_ O’RTAR
V - - - V - - - V - - - V - - -

V- - -/V- - -/V- - -/V- - -

HAZAJI MUSAMMANI SOLIM


DARSLIKLARDA VAZNI KO’RSATILGAN ASARLARGA MISOLLAR:

№	VAZN NOMI	RUKNLAR NOMI (AFOYILI)	RUKN CHIZMASI (TAQTE’SI)	MISOLLAR
	RAMALI MUSAMMANI MAHZUF (MAQSUR)	Foilotun, Foilotun, Foilotun, Foilun (foilon)	- V - - - V - - - V - - - V - - ( - V ~ )	Lutfiyning “Bu ko’nguldur, bu ko’ngul”; Navoiyning “Kelmadi”, “Jong’a chun dermen”, “Yo’q”, “Bo’ldum sanga”, “Bo’l”; Nodiraning “Doda keldim”, “Vasl uyin obod qildim” g’azallari
	RAMALI MUSADDASI MAHZUF (MAQSUR)	Foilotun, Foilotun, Foilun (foilon)	- V - - - V- - - V - - ( - V ~ )	Tuyuq janridagi barcha she’rlar
	HAZAJI MUSAMMANI SOLIM	Mafoiylun, Mafoiylun, Mafoiylun, Mafoiylun	V - - - V - - - V - - - V - - -	Fuzuliyning “So’r”, “Mani jondan o’sondirdi” g’azallari
	HAZAJI MUSADDASI MAHZUF (MAQSUR)	Mafoiylun, Mafoiylun, Faulun (mafoiyl)	V - - - V - - - V - - ( V - ~ )	Navoiyning “Farhod va Shirin” dostoni, Lutfiyning “Ayoqingg’a tushar har lahza gisu”, “Haq ulkim, jamoling bor etibdur” g’azallari
	HAZAJI MUSAMMANI AXRABI MAKFUFI MAHZUF (MAQSUR)	Maf’uvlu, Mafoiylu, Mafoiylu, Faulun (mafoiyl)	- - V – V - - V V - - V V - - ( V - ~ )	Lutfiyning “Xoh inon, xoh inonma”
	HAZAJI MUSADDASI AXRABI MAQBUZI MAHFUZ	Maf’uvlu, Mafoiylun, faulun	- - V – V - V – V - -	Nodiraning “Kel dahrni imtihon etib ket…” g’azali
	MUTAQORIBI MUSAMMANI MAHZUF (MAQSUR)	Faulun, Faulun, Faulun, Faul (faol)	V - - V - - V - ( V ~)	Yusuf Xos Hojib “Qutadg’u bilig”, Firdavsiyning “Shohnoma”, A.Jomiyning “Xiradnomayi Iskandariy”
	MUJTASSI MUSAMMANI MAXBUN VA MAXBUNI MAQTU’	Mafoiylun, Failotun Mafoiylun, Fa’lun	V – V – V V - - V – V – - -	Navoiyning “Qilg’il” (Qaro ko’zum…)

TURKIY (O’ZBEK) SHE’RIYATIDA KO’P QO’LLANILGAN VAZNLAR

	Vazn nomi	Bir misradagi ruknlar miqdori va afoyili	Bir misradagi hijolar miqdori	Ruknlar chizmasi (taqte’si, paradigmasi)
	Ramali musammani solim	Foilotun/ foilotun/ foilotun/ foilotun	16 ta	- V - -/- V - -/- V - -/ - V - -/
	Ramali musammani mahzuf	Foilotun/ foilotun/ foilotun/foilun	15 ta	- V - -/- V - -/- V - -/- V -
	Ramali musammani maqsur	Foilotun/ foilotun/ foilotun/foilon	15 ta	- V - -/- V - -/- V - -/ - V ~
	Ramali musaddasi solim	Foilotun/ foilotun/ foilotun	12 ta	- V - -/- V - -/- V - -/
	Ramali musaddasi mahzuf	Foilotun/ foilotun/foilun	11 ta	- V - -/- V - -/- V -
	Ramali musaddasi maqsur	Foilotun/ foilotun/foilon	11 ta	- V - -/- V - -/- V ~
	Hazaji musammani solim	Mafoiylun/ Mafoiylun/ Mafoiylun/ Mafoiylun/	16 ta	V - - -/ V - - -/ V - - -/ V - - -
	Hazaji musammani mahzuf	Mafoiylun/ Mafoiylun/ Mafoiylun/ faulun	15 ta	V - - -/ V - - -/ V - - -/ V - -
	Hazaji musammani maqsur	Mafoiylun/ Mafoiylun/ Mafoiylun/ mafoiyl	15 ta	V - - -/ V - - -/ V - - - / V - ~
	Hazaji musaddasi solim	Mafoiylun/ Mafoiylun/ Mafoiylun/	12 ta	V - - -/ V - - -/ V - - -
	Hazaji musaddasi mahzuf	Mafoiylun/ Mafoiylun/ faulun	11 ta	V - - -/ V - - -/ V - -
	Hazaji musaddasi maqsur	Mafoiylun/ Mafoiylun// mafoiyl	11 ta	V - - -/ V - - -/ V - ~
	Rajazi musammani solim	Mustaf’ilun/ Mustaf’ilun/ Mustaf’ilun/ Mustaf’ilun/	16 ta	- V - -/ - V - -/- V - -/ - V - -
	Rajazi musaddasi solim	Mustaf’ilun/ Mustaf’ilun/ Mustaf’ilun/	12 ta	- V - -/- V - -/- V - -
	Rajazi murabbai solim	Mustaf’ilun/ Mustaf’ilun/	8 ta	- V - -/- V - -
	Mutaqoribi musammani solim	Faulun/ Faulun/ Faulun/ Faulun/ Faulun/	12 ta	V - -/ V - -/ V - - / V - -
	Mutaqoribi musammani mahzuf	Faulun/ Faulun/ Faulun/ faul	11 ta	V - -/ V - -/ V - - / V -
	Mutaqoribi musammani maqsur	Faulun/ Faulun/ Faulun/ fauvl	11 ta	V - -/ V - -/ V - - / V ~