Jismoniy tarbiya

Jism oniy tarbiya  m ashg‘ulotlari ta’sirida  talabalarning  aqliy
ish faoliyati darajasining  o‘zgarishi
__________________________________  
11-jadval
Jism oniy faollik 
darajasi
Bir kundagi  harakat 
faoliyati  (m ing qadam 
bilan ifodaianadi)
Jismoniy yuklanishdan 
so‘ng 24 soat o ‘tgach, 
aqliy ish qobiliyatini 
100% tiklanishi
yuqori
Talaba sportchilar 
28-31
92,+1,1
o ‘rtacha
18-22
103,2+0,7
qoniqarli
13-16
99,3+0,3
yuqori
Asosiy  o ‘quv  bo‘limi 
talabalari 
18-23
93,1+0,7
o‘rtacha
14-16
102,6+0,6
qoniqarli
8-10
100,1+0,4
Jismoniy  m ashg‘ulotlar  davomida  organizmda  uning funksional 
quvvatini,  tarm oqlar  va  ularning  o ‘zaro  aloqalarining  m a’lum  darajada 
kengayishini, 
boshqarish 
mexanizmlarining 
takomillashishini, 
kompensator-moslashuv 
o ‘zgaruvchanlik 
chegarasining 
yuqori 
ko‘tarilishini  ta ’minlaydigan  morfologik  va  funksional  jarayon  yuz

---

beradi.  Natijada  organizmning  oddiy  va  o‘ta   chidam liligi  uning  tashqi 
muhitdagi  xilma-xil  zararli  omillar  ta’siriga  qarshilik  ko‘rsatish 
qobiliyati 
ortadi, 
mashqlarga 
chidamlilik 
ham  
oshib 
boradi. 
Bajariladigan  jismoniy 
mashqlar  tarm og‘i 
ta ’siri 
ostida 
kishi 
organizmida  sodir  bo‘ladigan  o‘zgarishlar  m ushak  harakatlarining 
o‘ziga  xosligiga,  mashqlarning  m e’yori  va  uslubiga,  sog‘liq,  yosh,  jin-. 
holatiga,  tayyorgarlik  natijasiga  bog‘liq  b o ‘ladi.  M a ’lum  darajadag: 
o‘zgarish bilan kishi organizmining qarshiligi  kuchayadi.
Jismoniy  mashqlar  bilan  doimiy 
sh u g ‘ullanish  natijasida 
mashqlarga  bardosh  berishning  rivojlanish  negizi  asab  faoliyati  va 
boshqarish  mexanizmining  takom illashuvidir.Asab 
hujayralarining 
o ‘zgaruvchanligi  va  qo ‘zg‘aluvchanligi  aso sid a  asab  jarayonlari  va 
ularning  harakatchanlik  kuchi  yetadi.  Shartli  refleks lam ing  paydo 
bo‘lishi  va ularning barqarorligi  tezlashadi,  m odda  alm ashinuv  faoliyat- 
m a’lum  darajada  jadallashadi.Murakkab  o ‘rta  tarm oqni  boshqarish 
mexanizmlari  mukamallashadi.
Qondagi  gemoglobin tarkibi  va  eritrotsitlar  sonining  k o ‘payislv 
qonda  kislorod  hajmining  oshishiga  imkon  beradi,  lim fotsitlar  soni 
o‘rtacha k o ‘tariladi,  ishqorlilik ortadi.  M ushaklarda,  bosh miyada,  yurak 
mushaklarida  energetik  moddalar  zaxirasi  k o ‘payadi  T o ‘qimalarnl 
kislorod 
bilan 
ta ’minlaydigan 
ferment 
tarm oqlari 
faollikni 
oshiradi.Nafas  olish  apparatining  m a’lum  m iqdorda  funksional  q u w a ti 
ortib,  qondagi  kislorod  hajmining  ko‘payishi  jism oniy  harakat  vaqtida 
kislorod  yutilishining  o‘sishini  ta ’minlab,  organizm ning  ishga  bo‘lgan 
qobiliyatini  k o ‘tarish  imkoniyatini  ta’m inlaydi.  U glevod  zaxiralari 
ko‘payadi,  yog‘  miqdori  kamayadi  energiyaning  s a rf b o ‘lishi  bir  necha 
bor  past  bo‘ladi,lekin  talabga  javob  berish  u ch u n   yana  birdan  o‘sishi 
mumkin.
M ashg‘ulotlar  jarayonida  xilma-xil  k o ‘z g ‘atuvchilarning  katta 
miqdori  vujudga  kelib  sharoit  yaratgan  analizatorlar  funksiyasi 
takomillashadi.
Talabalarda  uchun  so g lo m   turmush  tarzini  tashkil  qilish  -  
harakat faolligining tarkibiy qismdir.
Jadvaldan  k o ‘rinib  turibdiki,  katta jism o n iy   ish  bajarilgach,  24 
soatdan  so‘ng  ham  aqliy  ish  qobiliyati  oldingi  darajada  tiklanmas  ekan, 
o'rtacha  m e’yordagidan  keyin  esa  aqliy  ish  qobiliyati  tiklanishi 
oldingidan  ham  yaxshi  (100  %  olingan)  m e’yorda  bajarilganda 
oldingiga yaqin holatda tiklanadi.

---

Organizmdagi  o ‘zgarish  ifodasi,  asosan,  analizator  faoliyatida 
sodir  b o ‘ladi,  proprioresepsiyalarning  mushakiarda  takomillashuvi 
m ushakiarda  bir  m e’yorda  hosil  b o ‘lgan  sezuvchanlikning  kuchayishi 
harakat 
natijasida 
b ajarilishining  aniqligi 
va 
ravonligi 
ortadi. 
V estibulyar  barqarorlik  o ‘sadi,  vestibulyar  apparatning  q o ‘zg ‘alishi 
bilan  b o g ‘liq  faoliyat  va  m axsus  sinovdagi  vegetativ  harakatlar  va 
harakat 
darajasi 
pasayadi. 
K o ‘rish 
analizatori 
faoliyatining 
takom illashuvi  k o ‘rish  m aydonining  kengayishida,  ko‘z  harakati 
apparatiniig 
o ‘sishi, 
y o ru g ‘likni 
sezish, 
ko‘rish 
asabining 
o ‘zgaruvchanligi  va q o ‘z g ‘aluvchanligm ing ko‘tarilishida  hosil  boMadi.
Suyak 
to ‘qim asining 
gipertrofiyasi 
-  
paysimon 
suyak 
defiiziyasining  ko‘ndalang  o ‘sishi,  qobiq  qatlamining  yo‘g‘onlashuvida 
yuz  beradi.  Suyak  apparatining  gipertrofiyasi  katta  jismoniy  mashqlar 
bajarilishi  uchun ju d a  muhim   b o ‘lib,  suyak mexanik mustahkamligining 
o ‘sishiga  im koniyat yaratadi.
M ushak  gipertrofiyaga  duch  kelib,  uning  vazni  va  hajmi 
o ‘sayotganda  birinchi  navbatda,  oqsillar  tuzilishi  o ‘zgarib,  miqdori 
ortadi,  m ushaklarning qon bilan t a ’minlanishi  kuchayadi.
Sezilarli 
darajada 
kapillyarlar 
kengayadi, 
morfologik 
tadqiqotlarga  hayvonlarda  o ‘tkazilgan  tajribalarga  muvofiq  ularning 
soni  4 0 -5 0   %  ko‘tariladi.  Q uvvat  potensiallari zaxirasi  sezilarli  darajada 
o‘sadi.  Biokim yoviy  tadqiqotlar  shuni  ko‘rsatadiki,  ATF  resiptezasi  va 
m ushaklar 
ishlashidagi 
glikogen 
ko'tarilishiga 
mos 
keladigan 
m ioglobin,  miazin,  kreatinfosfatlar soni sezilarli darajada  o'sadi  va kaliy 
tarkibiga  kiruvchi  bir  necha  m oddalar:  temir,  natriy,  kalsiy,  magniy 
ko‘payadi.  M ushaklar  jism oniy  m ashqlar  bilan  shug‘ullanmagan  kishi 
uchun tana  og‘irligining 3 5 -4 0   foizini,  ba’zan 50  foiz va undan  ko‘proq 
qism ini tashkil  etadi.
Suyak, 
m ushak 
tarm oqlarining 
o ‘zgarishi 
jism oniy 
rivojlanishning  asosiy  k o ‘rsatkichlari  yaxshilanganidan  darak  beradi. 
B o ‘g ‘inlar 
va 
um urtqa 
pog‘onadagi  harakatchanlikning  oshishi 
kishining  tashqi  qiyofasining  va  qomatining  takomillashishidan  dalolat 
beradi.  Organizm dagi  ortiqeha,  y o g ‘  va  suvlarning yo ‘qolishi  natijasida 
tananing  solishtirm a  og‘irligi  oshadi.  Mashg‘ulotlarning  boshida  tana 
vazni  kamayadi,  keyinchalik  oldingi  holatiga  keladi.  Ayrim  hollarda 
bo ‘yning  o ‘sishi  va  tananing  shakllanishi  tugallanmagan  bo‘lsa, 
mushaklarning  o ‘sishi  hisobiga  tan a  vazni  ortadi.  Shu  bilan  birga 
m ushaklarning  gipertrofiyalanishi  v a  energetik resurslarining  ко" pay ishi

---

natijasida  mushaklarning funksional  holati  yaxshilanadi.  M ushaklarning 
zo ‘riqishi  va  bo ‘shashish  qobiliyatlari  ortadi,  am plitudasi  oshadi, 
mushak 
kuchi 
o‘sadi, 
mushak 
tolalarining 
q o ‘z g ‘aluvchanligi 
takomillashadi.
Nafas  olish  va  chiqarish  apparatida  katta  o ‘zgarishlar  sodir 
bo‘ladi.  Nafas  olish  mushaklari  rivojlanadi,  o ‘pkaning  nafas  olish 
sig‘imi  kattalashadi,  ko‘krak  qafasi  harakatchan  b o ‘ladi.  0 ‘pkaning 
sig‘imi  ayollarda  4-51,  erkaklarda  5-7  litrga  yetib,  lozim  bo'lgai; 
miqdordan  15-20  %ga  oshadi.  0 ‘pkaning  daqiqaviy  m aksim ai 
ventilyatsiyasi  (almashinuvi) 
100-200  litrga  yetadi, 
sport  bilan 
shug‘ullanmaydiganlarda  esa  u  60-120  litrni  tashkil  etadi.  N afas 
olishning  daqiqaviy  hajmi  4-10  litrgacha  oshadi.N afas  olish  kamayadi 
(1 
daqiqada 
10-16ta  nafas  harakatlari,ayrim  holda  6-20ta)  va 
chuqurlashadi  (0,7-11,  sport  bilan  shug‘ullanm aganlarda  0,3-0,51ni 
tashkil 
qiladi), 
nafas 
chiqarish 
cho‘ziladi 
(6-3s, 
sport 
bilan 
shug‘ullanmaganlarda  1,8-2  s).  Maksimal  kislorod  iste’mol  qilish 
qobiliyati o‘sadi.