Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети

Роберт Даль эса қарорларни қабул қилувчи элиталар ва гуруҳларни та-дқиқ этиш, либерал демократик назарияни таҳлил қилиш билан шуғулланди. Унинг «Демократик назарияга кириш», «АҚШдаги плюралистик демокра-тия» деган китобларининг номлари уларнинг йўналиши ва мазмунидан да-рак бериб туради.
Халқаро муносабатлар ва низолар соҳасидаги тадқиқотлар XX аср сиё-сий фикрининг ривожланишидага йўналишлардан бирини ташкил этади. Аме-рика сиёсий фикрининг бу соҳадага мумтоз вакили — Ганс Моргентау (1904-1982). У ишлаб чиққан асосий концепция бу куч атамалари билан ифодалана-диган «манфаат» концепциясидир. Мазкур концепция «сиёсатни назарий ид-рок этиш имконини бериб, сиёсий фанга рационаллик назариясини олиб киради. У ташқи сиёсатдаги ҳайратланарли яхлитликни очиб беради; шу та-риқа, Америка, Буюк Британия ёки Россиянинг ўз-ўзича изчил сиёсати бир-бирининг ўрнига келувчи давлат арбобларининг интеллектуал ва ахлоқий сифатларидан, турли мотивлар ва майллардан қатъий назар, воқеаларнинг оқилона, тушунарли занжири сифатида намоён бўлади»¹.
Г. Моргентау, халқаро сиёсат бошқа ҳар қандай сиёсат сингари таъсирга

¹ Мерриам Ч. Новме аспекть: политики. //Антология мировой политической мьюли.
В5-т."Г2.М., 1997. С. 197.
² Ўша жойда. 207-бет.
44
¹ Моргентау Г. Международная политика. //Антология мировой политической мьюли. В5-Т.Т.2.М., 1997. С. 501.
45

эга бўлиши учун курашиш керак, деб ҳисоблади. Бу кураш вақт ва маконда универсал бўлиб, тажриба бу фикрни рад этиш мумкин эмаслигини кўрсата-ди. Ҳар қандай сиёсат куч-қудратни саклашга ёки уни оширишга ёхуд намой-иш қилишга интилади. Халқаро хулқ-атворнинг уч типи мана шу уч намунага мувофиқ бўлади.
Миллат куч-қудратининг унсури дипломатия хисобланади. Дипломатия миллий манфаатларни тинч воситалар орқали таъминлашга қодир бўлиши лозим. Дипломатиянинг асосий тўртта қоидаси, Г. Моргентаунинг фикрига кўра, қуйидагилардир:

1. 
   уруш руҳини уйғотиши мумкин бўлган доктриналардан, мавҳум
   ғояларга берилиб кетишдан холи бўлиш;
   
2. 
   ташқи сиёсий мақсадлар миллий манфаатлардан келиб чиққан ҳолда
   баён этилиши ва адекват куч-қудрат билан қўллаб-қувватланиши;
   
3. 
   дипломатия сиёсий вазиятни бошқа давлатларнинг ҳам нуқгаи наза-
   ридан кўриши лозимлига;
   
4. 
   давлатларнинг улар учун ҳаётий муҳим бўлмаган барча масалалар
   бўйича ўзаро ён беришларга тайёр бўлишлари¹.
   

Г. Моргентау энг асосий манфаатлардан тортиб майда, маҳаллий манфа-атларгача бўлган миллий манфаатлар таснифини ишлаб чиқци. У давлатнинг қудратини белгиловчи омиллар тизимини кўрсатиб ўтди. Улар жумласига, биринчи навбатда, дипломатиянинг сифати, жуғрофий мухит, табиий захи-ралар, ҳарбий қудрат ва саноатнинг салоҳияти, аҳолининг сони, миллий табиат ва ахлоқни киритди.
Америка сиёсий фани кўпчилик Европа мамлакатларидаги сиёсий фан-нинг ривожига катта таъсир кўрсатди. Урушдан кейинги икки ўн йилликда, айниқса, 1960- 1980-йилларда немис сиёсий фани ҳам улкан ютуқларга эриш-ди. Бу ютуклар, энг аввало, К. Байме, Г. Люббе, Т. Рормозер ва бошқаларнинг номлари билан боғлиқ.