Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети

Бир партиявий тшимлар давлатнинг барча партияларини унга тараф-дор бўлган битта партияга қўшиб юбориш ҳамда бутун сиёсий ҳокимиятни монополия қилишга интилиши натижасида пайдо бўлади (масалан, собиқ СССРдаги КПСС). Бир партиявий тизимда мавжуд партия у билан бир қатор-да давлат ҳокимияти учун кураш олиб борувчи рақобатга эга бўлмайди. Ягона партияга эга бўлган жамиятларни мумтоз бир партиявий тизим дейиш мум-кин. Бундай кўринишдаги сиёсий тизимларга собиқ СССР, Ироқ, КҲЦП каби мамлакатларни мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Ушбу тизимларда, одатда, ягона партия давлат ҳокимияти билан қоришиб кетган бўлади. Аксарият ҳол-ларда ҳатто партия давлат номидан иш юритиши ҳам мумкин. Бошқа сиёсий партияларнинг тузилиши қонун томонидан тақиклаб қўйилади. Ягона партия сиёсий фаолиятни монополлаштириб олади, партиядан ташқаридаги ҳар қан-дай сиёсий фаолият қонунга хилоф, деб эълон қилинади. Мамлакатдаги асо-сий сиёсий қарорлар олий партия раҳбарлари томонидан қабул қилинади.
Икки партиявий тизимлар бир-бири билан рақобат қилишга қодир бўлган иккита кучли сиёсий партиянинг мавжуд бўлишини тақозо этади. Уларнинг ҳар бири мустақил равишда парламентда кўпчилик овоз олишга, ўз ҳукума-тини тузишга ва, шу тариқа, ҳукмрон партияга айланишга қодирдир, бошқ-аси эса, бу даврда мухолифатдага партия бўлиб қолади. Икки партиявий ти-зимнинг классик намунаси АҚШ ва Буюк Британиядир. Масалан, АҚШда икки йирик партия — Демократлар ва Республикачилар мунтазам равишда ҳокимиятда ўрин алмашиб келмоқцалар. Тўғри, АҚШда учинчи партияни тузиш саъй-ҳаракатлари ҳам бўлган, бироқ улар ҳар гал муваффақиятсиз-ликка учраган.
Кўтартиявий тизимга хос жиҳат шундан иборатки, унда иккидан ортиқ партиялар давлат ҳокимиятини эгаллаш учун реал имкониятга эга бўладилар. Бундай тизимда, одатда, парламент аъзоларининг катта қисмига таянувчи ко-алицион ҳукумат тузилади. Кўппартиявий тизимлар Италия, Бельгая, Голлан-дия сингари давлатларнинг сиёсий ҳаёти учун хосдир. АҚШдан фаркли ўлароқ, Ғарб мамлакатларининг аксариятида кўппартиявий тизимлар мавжуд бўлиб, ушбу мамлакатларда сиёсий партияларнинг сони тахминан 3 тадан Ютагача оралиқни ташкил этади. Улар қаторига Германия, Франция, Канада, Авст-рия, Австралия каби мамлакатларни киритиш мумкин. Уларни, шунингдек, модификациялашган икки партиявий тизимлар деб аташ ҳам мумкин, чунки бир-бирига мухолифатда бўлган икки йирик партия учинчи партияларни ўз атрофларига бирлаштирган ҳолда ҳукумат тузишлари мумкин.
Маълумки, ҳокимият учун курашда иттифоқлар, партиялар блоклари иштирок этади. Мазкур блокларга кирмайдиган партиялар амалда ҳокимият учун курашда ғалаба қозониш имкониятига эга бўлмайдилар. Президент ва парла-мент сайловлари арафасида одатда икки блок — "ўнг" ва "сўл" кучлар блоки шаклланадиган Франциянинг сўнгги ўн йилликлардаги ҳаёт тажрибаси шундан яққол далолат беради. Айрим мамлакатларда икки ва кўппаршявийлик шароит-ларда партияларнинг кооперациялашуви тизими деб аталувчи тизим фаолият кўрсатади. Унинг моҳияти шундан иборатки, партиялар ўртасидаги рақобат ку-раши фақат сайловларга тайёргарлик кўриш ва уларни ўтказиш даврида олиб
149

борилади, кейин эса у партиялар ҳамкорлига билан алмашинади. Бундай вазият-нинг юзага келишига кўпроқ сиёсий кучлар мувозанатининг к^рор топиши, мамлакат умумий манфаатларининг, масалан, уруш хавфи муносабати билан ватанни ҳимоя қилиш кабиларнинг биринчи ўринга қўйилиши кўмак беради.