‘jalik ishlab chiqarish juda ko‘p ko‘

Tabiiy elektrodlarga suv quvurlari, bino vainshootlarning temir beton konstruksiyalarini yerga ko‘milgan detallari misol bo‘la oladi. Gaz va neft quvurlaridan yerga ulash elektrodi sifatida foydalanish taqiqlanadi. Sun’iу elektrodlar sifatida рo‘lat trubalar, burchaksimon рo‘latlar, armaturalar va temir polosalardan foydalanish mumkin. Bunday elektrodlarning uzunligi 2...3m, qalinligi 3,5 mm.dan kam bo‘lmasligi zarur. Elektrodlarni bir-biriga ulashda ko‘ndalang kesiminingo‘lchami 4x12mm bo‘lgan simlar yoki diametri 6 mm.dan kam bo‘lmagan рo‘lat simlardan foydalaniladi.1-elektr qurilmasi; 2-elektrodlarni birlashtiruvchi sim; 3-elektrod.Elektr uskunalari va jihozlari quyidagi hollarda yergaulanadi: 1. 380 V va undan yuqori kuchlanishdagi o‘zgaruvchan tok hamda 440 V va undan yuqori kuchlanishdagi o‘zgarmas tok bilan ishlovchi barcha uskuna va jihozlar,2. 42 V dan 380 V gacha kuchlanishdagi o‘zgaruvchan tok va 110 V dan 440 V gacha kuchlanishdagi o‘zgarmas tok bilan ishlovchi elektr jihozlari. 3. 42 V va undan kichik kuchlanishdagi o‘zgaruvchan tok hamda 110 V va undan kichik kuchlanishdagi o‘zgarmas tok bilan ishlovchi portlashga moyil elektr jihozlari va payvandlash trans-formatorlarining ikkilamchi o‘ramlari. Bundan kam kuchlanishdagi elektr jihozlarini yerga ulash shart emas. Standart talablari bo‘yicha quvvati 100 kVt gacha bo‘lgan elektr qurilmalarining yerga ulash qarshiligi 10 От. gacha, quvvati 100 kVt dan ortiq bo‘lgan elektr qurilmalari uchun esa 4 От. gacha bo‘lishi talab etiladi.Elektr qurilmalari yerga ulash tizimlarining ish holatini tekshirishda elektrodlar va o‘tkazgichlarning holati ko‘zdan kechirilib, qarshiligi o‘lchanadi. Tashqi tekshirish har olti oyda bir marta, yuqori va o‘ta xavfli elektr uskunalarida esa har uch oyda bir marta o‘tkazilishi zarur. Elektrodlar vao‘tkazgichlarning qarshiligi esa har yili kamida bir marta o‘tkazilishi kerak. Yerga ulash qurilmalarining qarshiligini o‘lchashda ampermetr va voltmetrlardan yoki МС-08 rusumli megometrlardan foydalanish mumkin). Elektr qurilmalarini nollashtirishda ushbu qurilmaning elektr toki ta’sirida bo‘lmagan metall qismi nol faza bilan birlashtiriladi. Bundan tashqari elektr xavfsizligini oshirish maqsadida himoya ajratgichlaridan ham keng foydalaniladi. Himoya ajratgichlarning asosiy vazifasi elektr toki urish xavfi sodir bo‘lganda elektr zanjirini avtomatik ravishda darhol uzishdan iborat. Himoya – ajratgichlarining ishga tushish vaqti 0,2 sekunddan oshmasligi zarur.Tuzilishi va tarkibi jihatidan bir xil bo‘lmagan ikkimaterialning o‘zaro ishqalanishi natijasida va ayrim suyuq1ik yoki gazlarning quvurlarda katta tezlikda harakatlanishi oqibatida statik elektr zaryadlari hosil bo‘ladi. Masalan, avtomobil beton уo‘ldа harakatlanayotganida,uning g‘ildiraklari уo‘1 uzra sirраnishi natijasida yoki qum va tosh zarralarining avtomobilga urilishi natijasida – 3000V, benzinni рo‘lat quvurlarda katta tezlikda harakatlanishida – 3600V, tezligi 15 m/s bo‘lgan tasmali uzatmalarda – 80000V, tasmali transportyorlarda –45000Vgacha statik elektr zaryadlari hosil bo‘lishi mumkin.
Nazorat savollar

24-Ma’ruza

Mavzu: Yer osti inshootlarini elektro korroziyadan himoyalash.
Reja
1. Elektr tarmoqlari va inshootlarini joylashtirish
2. Elektr tarmoqlarini muhofaza qilish
3. Elektr uzatish liniyalari
Mazkur Qoidalar O‘zbekiston Respublikasida elektr tarmoqlarini o‘rnatish, ularning saqlanishini ta’minlash va muhofaza zonasida ulardan foydalanish tartibini belgilab beradi.2. Qoidalarning amal qilishi elektr tarmoqlarining mulkchilik shakllari va idoraviy tegishliligidan qat’i nazar, elektr tarmoqlarining barcha liniyalariga joriy etiladi.Qoidalarning O‘zbekiston Respublikasi hududidagi barcha yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan bajarilishi majburiydir. Mazkur Qoidalarda elektr tarmoqlari deganda kichik stansiyalar, taqsimlash qurilmalari, tok o‘tkazgichlar, elektr uzatish havo liniyalari*, elektr uzatish yer osti va suv osti kabel liniyalari va ularga tegishli bo‘lgan inshootlar tushuniladi. Elektr tarmoqlari qurilishi uchun yer uchastkalari O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ajratiladi.. Elektr tarmoqlarining muhofaza zonasi — yer uchastkasi yoki yuzasidan tubigacha suv makonidir. Ularga egalik qilish va ulardan foydalanishning alohida tartibi belgilanadi. Mazkur Qoidalarga muvofiq belgilangan elektr tarmoqlarining muhofaza zonalari ajratilgan yer uchastkalari hisoblanadi va belgilangan tartibda davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi kerak. Ixtiyorida elektr tarmoqlari bo‘lgan jismoniy va yuridik shaxslar trassalarning ijroiya topogeodeziya sur’atlari materiallarini ularni yerdan foydalanishning tegishli xaritalariga kiritish uchun hududiy arxitektura va qurilish organlariga taqdim etishi shart. Elektr tarmoqlarining muhofaza zonalari hududlar kadastr bo‘yicha bo‘lingan va yer uchastkalari kadastr bo‘yicha suratga olingan holda qishloq joylarda yer resurslari tuman xizmatlari tomonidan, shaharlar va posyolkalarda ko‘chmas mulk kadastri xizmatlari tomonidan naturada belgilanadi hamda kadastr ishida qayd etilishi va yer uchastkaning kadastr rejasida aks ettirilishi kerak. Ifloslantirish va elektr tarmoqlarining korroziyaga uchrashi manbai bo‘lgan obyektlarni qurish, rekonstruksiya qilishning loyiha-smeta hujjatlarida ifloslanish va korroziyaga uchrashni cheklovchi yoki elektr tarmoqlarining ifloslanish (korroziya) zonasidan chiqarish bilan bog‘liq chora-tadbirlar nazarda tutilishi kerak. Mavjud elektr tarmoqlari muhofaza zonalarining yer maydoni yer uchastkalari mulkdorlari, yer egalari, shu jumladan ijarachilardan olib qo‘yilishi mumkin emas Elektr tarmoqlari ushbu elektr tarmoqlari o‘z ixtiyorida bo‘lgan tashkilotlar tomonidan muhofaza qilinadi.. Elektr tarmoqlarining muhofaza zonalari mazkur Qoidalar bilan: 20 kilovolt kuchlanishli liniyalar uchun — 10 metrgacha 35 kilovolt kuchlanishli liniyalar uchun — 15 metrgacha 110 kilovolt kuchlanishli liniyalar uchun — 20 metrgacha 220 kilovolt kuchlanishli liniyalar uchun — 25 metrgacha 500 kilovolt kuchlanishli liniyalar uchun — 30 metrgacha masofada chetdagi simning liniyasidan har ikki tomon bo‘yicha turuvchi cheklangan vertikal tekislik yer uchastkasi va havo makoni shaklidagi elektr uzatish havo liniyasi bo‘ylab; er yuzasida (ularning cheklanmagan holatida) har ikki tomonidan 2 metr chetdagi sim proyeksiyasida turgan yer uchastkasi, cheklangan parallel to‘g‘ri shakldagi ming voltgacha elektr uzatish havo liniyalari bo‘ylab (binolarga kirish uchun tortilgan simlardan tashqari; har ikki tomondan bir metr chetdagi kabellarda turgan, kabel liniyalari shaharlarda yo‘laklar ostidan o‘tgan taqdirda — 0,6 metr binolar va inshootlar tomonga va ko‘chaning odamlar yuradigan tomoniga 1 metr yer uchastkasi, cheklangan parallel to‘g‘ri shakldagi elektr uzatish yer osti kabel liniyalari bo‘ylab; har ikki tomondan chetdagi kabellardan 100 metrgacha masofada turgan vertikal tekislik o‘rtasidagi tubning suv yuzasidan suv makoni uchastkasi shaklida elektr uzatish suv osti kabel liniyalari bo‘ylab belgilanadi.
Elektr uzatish liniyalari bilan eng yaqindagi binolar va inshootlar, shuningdek daraxtlar va boshqa ko‘p yillik o‘simliklar o‘rtasidagi yo‘l qo‘yiladigan eng kam masofa elektr qurilmalarini loyihalashtirish va o‘rnatish asosida belgilanadi.
Nazorat savollar
1.Zaminlash qurilmalari qanday vazifa bajaradi?
2. Elektr tokidan himoya qilishning ishonchligi qanday bo’lish kerak?
3. Standart talablari bo‘yicha quvvati 100 kVt gacha bo‘lgan elektr qurilmalarining yerga ulash qarshiligi qiymati qancha bo’ladi

25-Ma’ruza

Mavzu: Elektr ta'minoti tzizmida qisqa tutashuv
Reja
1. Qisqa tutashuv turlari
2. Qisqa tutashuv turlari Qisqa tutashuv turlari
3. .Qisqa tutashuvlarni hisoblash
Qisqa tutashuv turlari, paydo bolish sabablari va oqibatlari. 2.Qisqa tutashuvlarni hisoblashning maqsad va vazifalari. Qisqa tutashuv (QT) - bu fazalari ozaro tutashishi yoki neytral simi bolganda bir yoki bir necha fazalari yerga yoki neytral simga tutashishi tufayli elektr qurilmaning normal ishlashining tosatdan buzilishidir, bunda zanjir qarshiligi kamayadi, bu esa sistemadagi toklami keskin oshishiga va kuchlanishlami pasayishiga olib keladi. Elektr sistemada sodir boladigan eng kop QT lar (85 foiz) yerga tutashish bilan bog'liqdir. Uch fazali QT juda kam uchraydi (5 foiz), ammo ushbu QT turida roy beradigan jarayonlarni organish birinchi darajali ahamiyatga ega, chunki uch fazali QT lar oqibatlari elektr sistema uchun eng og'ir boladi. Undan tashqari, eng sodda uch I'azali qisqa tutashuv jarayonini organish keyinchalik metodikani boshqa turdagi shikastlanishlarga qollashga imkon beradi. Qisqa tutashuvlar tasirida quyidagilami kuzatish mumkin: - QT larda qurilma fazalaridagi, ayniqsa QT nuqtasida, toklar normal qiymatlarga nisbatan keskin oshadi, kuchlanishlar esa kamayadi; - nosimmetrik QT larda kuchlanish va toklami simmetrikligi buzilishi va shunda elektr uzatish liniyalaming elektr aloqa liniyalarga va boshqa obyektlarga elektromagnit va elektrostatik tasiri oshadi; - QT toklami issiqlik tasiri izolyatsiyani shikastlanishiga, elektr apparatlaming kontaktlarini erib, yopishib qolishiga olib keladi; - QT toklami Hinamik harakati mexanik kuchlami hosil bolishiga olib keladi va mashina va apparatlami konstruksiyalarini shikastlanishiga olib keladi. Shuni takidlash kerakki, istemolchi(yuklama)lar kuchlanish pasayishiga juda sezgir boladi. Yuklamalami 50 foizini tashkil ettivchi asinxron motorlar kuchlanish kamayganda aylanish tezligini kamaytira boshlashadi, bu esa yuklama toki oshishiga va motor qismalaridagi kuchlanishni yanada kamayishiga olib keladi. Sistemada elektr mashinalaming parallel ishlashi turg'unligi buzilishi xavfi paydo boladi, chunki bu holda sistema nosinxron ishlaydigan parchalarga bolinib ketishi mumkin. Natijada uzoq vaqt davom etadigan iste- molchilaming elektr ta'minoti buzilishi juda katta moddiy zarar yetkazishi mumkin. QTning otkinchi jarayonini hisoblash (vazifasi) deb, odatda berilgan shartlarda kofilayotgan elektr energetik sistema sxemasida tok va kuchlanishlami hiso blash tushuniladi. Bunday hisoblarni maqsadiga kora tok va kuchlanisrilar qiymatlari berilgan vaqt momenti uchun yoki ulami butun otkinchi jarayon davomida ozgarishi aniqlanadi. Elektr sistemad agii QT toklar va qoldiq kuchlanishlarni hisoblash (maqsadi) quyidagjlarni b ajar ish uchun taiab etiladi: - QT shartlari boyicha elektr qurilmalami tekshirish va tanlash; -releli himoyaning omatmalarini tanlash hamda ushbu himoyaning va avtoma.tikaning mumkin bolgan harakatlarini baholash; - elektr energetik sistema ishining turgunligini tahlil qilish; - elektr uzatish liniyalaridan otuvchi nolinchi ketma-ketlik toklaming aloqa liniysilarga tasirini aniqlash; - zamin(yr ;r)lovchi qurilmalami tanlash. Uch fazpji QT lardagi elektromagnit otkinchi jarayonlami hisoblash va tahlil qilish mavjud usullami ikki guruhga bolish mumkin: analitik va arnaliy. Anal?: tk usul asosiga Рагк-Gorev tenglamalari (boshqacha aytgand^ tola tenglamalar yoki oniy qiymatlar tenglamalari) [1] boyicb,s. elektromagnit o'tkinchi jarayonlami tahlil qilish qoyilgan. Bir nechta generatorli sistemaga otishda otkinchi jarayonni aniq hisoblash masalasi ancha qiyinlashadi. Bunda generatorlami chayqalishini va ulangan yuklamalaming xatti-harakatini; ozaro boglangan har bir generatorda erkin toklarning ozgarishini hisobga olish zarurati paydo boladi. Qozgatishni avtomatik rostlagichi (QAR) mavjud boIsa, masala undan murakkablashadi. Shuning uchun analitik usulni qollash cheklangan. Uni faqat boshqa amaliy usullami baholash uchun etalon (juda aniq olchov namunasi) sifatida ko'rish mumkin. Quyida QT toklami hisoblashda katta darajadagi soddalashtirish va qisqartirishlarga erishish uchun qabul qilingan asosiy hisobiy farazlar keltirilgan: - elektr mashina (generator, elektr motor, transformator) laming polat ozaklarida to'yinish mavjud emas deb hisoblanadi, yani barcha sxemalar chiziqli deb olinib, ustma-ustlash usulini qoMlash mumkin boladi; - transformator va avtotransformatorlarning magnitlash toklari inobatga olinmaydi; - uch fazali tarmoq simmetriyasini (fazalar qarshiliklari bir-biriga teng) saqlaydi, nosimmetriya faqat QT nuqtasida vujudga keladi deb qabul qilinadi; -kuchlanishi 220 kV gacha bolgan havo va kabel tarmoqlarda sigim va sigim toklari inobatga olinmaydi (boylama sigimiy kompensatsiya uskunalari bolmaganda); -kuchlanishi 1000 V dan ortiq bolgan tarmoqlarda generator, transformator, reaktorlarning aktiv qarshiliklari hisobga olinmaydi (vaqt doimiysini aniqlashdan tashqari); - yuklama ozgarmas induktiv qarshilik yoki ozgarmas qarshilikli EYUK manba korinishda taqriban hisobga olinadi yoki iimnman (yuklama toklari) hisobga olinmaydi; - hisobiy sxemaga kiruvchi har xil EYUK manbalari orasidagi faza siljishlari hamda sinxron generatorlar, kompensatorlar va elektr motorlar chastotasi ozgarishi hisobga olinmaydi.QT tokini hisoblash maqsadi(apparaturasini tanlash yoki tekshirish, rele himoyalash qurilmalarini hisoblash, elektr uzatish liniyalarini va nimstansiyalami

26-Ma’ruza

Mavzu: Qisqa tutashuv tokini hisobdash. Qisqa tutashuv tokining elektrodinamik va termik ta'siri.
Reja
1. QT vaqti
2. QT turi
3. QT turi
Elektr sistemad agii QT toklar va qoldiq kuchlanishlarni hisoblash (maqsadi) quyidagjlarni b ajar ish uchun taiab etiladi: - QT shartlari boyicha elektr qurilmalami tekshirish va tanlash; -releli himoyaning omatmalarini tanlash hamda ushbu himoyaning va avtoma.tikaning mumkin bolgan harakatlarini baholash; - elektr energetik sistema ishining turgunligini tahlil qilish; - elektr uzatish liniyalaridan otuvchi nolinchi ketma-ketlik toklaming aloqa liniysilarga tasirini aniqlash; - zamin(yr ;r)lovchi qurilmalami tanlash. Uch fazpji QT lardagi elektromagnit otkinchi jarayonlami hisoblash va tahlil qilish mavjud usullami ikki guruhga bolish mumkin: analitik va arnaliy. Anal?: tk usul asosiga Рагк-Gorev tenglamalari (boshqacha aytgand^ tola tenglamalar yoki oniy qiymatlar tenglamalari) [1] boyicb,s. elektromagnit o'tkinchi jarayonlami tahlil qilish qoyilgan.
Bir nechta generatorli sistemaga otishda otkinchi jarayonni aniq hisoblash masalasi ancha qiyinlashadi. Bunda generatorlami chayqalishini va ulangan yuklamalaming xatti-harakatini; ozaro boglangan har bir generatorda erkin toklarning ozgarishini hisobga olish zarurati paydo boladi. Qozgatishni avtomatik rostlagichi (QAR) mavjud boIsa, masala undan murakkablashadi. Shuning uchun analitik usulni qollash cheklangan. Uni faqat boshqa amaliy usullami baholash uchun etalon (juda aniq olchov namunasi) sifatida ko'rish mumkin.Quyida QT toklami hisoblashda katta darajadagi soddalashtirish va qisqartirishlarga erishish uchun qabul qilingan asosiy hisobiy farazlar keltirilgan: - elektr mashina (generator, elektr motor, transformator) laming polat ozaklarida to'yinish mavjud emas deb hisoblanadi, yani barcha sxemalar chiziqli deb olinib, ustma-ustlash usulini qoMlash mumkin boladi; - transformator va avtotransformatorlarning magnitlash toklari inobatga olinmaydi; - uch fazali tarmoq simmetriyasini (fazalar qarshiliklari bir-biriga teng) saqlaydi, nosimmetriya faqat QT nuqtasida vujudga keladi deb qabul qilinadi;-kuchlanishi 220 kV gacha bolgan havo va kabel tarmoqlarda sigim va sigim toklari inobatga olinmaydi (boylama sigimiy kompensatsiya uskunalari bolmaganda); -kuchlanishi 1000 V dan ortiq bolgan tarmoqlarda generator, transformator, reaktorlarning aktiv qarshiliklari hisobga olinmaydi (vaqt doimiysini aniqlashdan tashqari); - yuklama ozgarmas induktiv qarshilik yoki ozgarmas qarshilikli EYUK manba korinishda taqriban hisobga olinadi yoki iimnman (yuklama toklari) hisobga olinmaydi; - hisobiy sxemaga kiruvchi har xil EYUK manbalari orasidagi faza siljishlari hamda sinxron generatorlar, kompensatorlar va elektr motorlar chastotasi ozgarishi hisobga olinmaydi. QT tokini hisoblash maqsadi(apparaturasini tanlash yoki tekshirish, rele himoyalash qurilmalarini hisoblash, elektr uzatish liniyalarini va nimstansiyalami momaqaldiroqdan himoya qilish uchun razryadsizlantirish qurilmalarini tanlash, avariya uzilishlarini tahlil qilish)ga qarab boshlangich hisobiy shartlar aniqlanadi. Bu esa quyidagilami tanlash demakdir: - tarmoqning hisobiy sxemasini; - QT rejimlarini; - QT turini (K(3), K(2), K(U), K(I)); - QT nuqtalarini joylashishini; - QT vaqtini. Korilayotgan elektr sistemada qisqa tutashuv toklarini hisoblash uchun hisobiy sxema tuziladi. Tarmoqning hisobiy sxemasi soddalashtirilgan bir liniyali sxema bilan ifodalanib, unda taminlash manba (sistema, generator)lar va manbalami QT nuqtalari bilan boglovchi tarmoq elementlari (elektr uzatish liniyalar, transformatorlar, reaktorlar) hamda yuqorida ko'rsatilgan barcha elementlaming QT tokiga tasir etadigan parametrlari korsatiladi. Kuchlanishi 1000 V dan katta bolgan elektromotorlar bevosita QT nuqtasi bilan ulangan bolsa, yoki kabel liniyasi tok otkazgich yoki chiziqli reaktorlar orqali ulangan boisa, hisobiy sxemaga qoshimcha generator manbai sifatida kiritiladi. Qoyilgan masala boyicha QT toki nafaqat uning maksimal qiymati, balki QT joyida uning minimal toki, tarmoqning har xil nuqtalarida qoldiq kuchlanishlami aniqlash kerak boladi. Masalan, elektr qurilmani tanlash uchun QT joyidagi maksimal tok, yani maksimal rejim hisoblanadi. Tizimli avtomatika va releli himoyani sozlash uchun QT tokining minimal qiymati kerak bolib, minimal rejim hisoblanadi. Bunda QT tokining katta yoki kichik qiyxnatini, shinalardagi katta yoki kichik qoldiq kuchlanishlami aniqlash uchun hisobiy sxema tadqiq qilinib, unga qanday qoshimcha elementlar kiritilishi yoki chiqarilishi lial qilinadi. Hisobiy sxema bilan bunday dastlabki ishlash hisobiy rejimni tanlash deyiladi.shunday bolishi kerakki, tekshirilayotgan qurilma eng ogir sharoitda bolishi kerak. Releli himoyaning omatmalarini tanlashda hisoblash maqsadiga qarab, QT nuqtasi himoyalanayotgan uchastkaning boshi yoki oxirida joylashtiriladi. QT vaqti. QT jarayonida toklar va qoldiq kuchlanishlar qaysi vaqt momenti uchun aniqlanishi kerakiigi butunlay hisoblash xarakteriga bog'liq. Masalan, releli himoyasining sezgirligim tekshirishda odatda tok QT ning boshlangich momenti uchun hisoblanadi. Bunda QT lokining vaqt davomida kamayishi kiritilgan zaxira koeffitsientlari bilan inobatga olinadi.
Nazorat savollar
1. QT vaqti nima ?
2. QT turi nima?
3. QT turi nima?
Foydalanilgan adabiyotlar http://www.myshared.ru
27-Ma’ruza
Mavzu: Ikkilamchi zanjirlarning printsipial va montaj sxemalari.
Reja
1. . Elektr tok turi
2. Qisqa tutashish 
3..Elektr ta`minotining prinsipial sxemasi.
Elektrta’minotining prinsipial sxemalari haqida tushuncha. Bu sxemalar avtomatlashtirish
sistma elementlari tarkibini belgilaydi, ular Orasidagi bog’lanishlarni, asboblar va avtomatlashtirish vositalarining elektr ta`minot Usullarini aks ettiradi. Prinsipial elektr sxemani ishlab chiqish uchun dastlabki material Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish sxemasi hisoblanadi. AES o`z navbatida Birikmalarning montaj sxemalarini va boshqa texnik hujjatlarni ishlab chiqish uchun asos Bo`ladi. Bu sxemada o`lchash asboblari va avtomatlashtirish vositalarini elektr energiya Manbai bilan ta`minlash ko`rsatiladi. Sxemani loyihalashda quyidagi masalalar hal etiladi: 1. Elektr tok turi, kuchlanish qiymati, manba quvvati kabilar. 2. Ta`minot sxemasi ishonchliligi ko`rib chiqiladi. 3. Texnologik ob`ektning muhimlilik kategoriyasiga binoan ta`minotning uzluksizligi, Zahiralash kabilar. 4. Qisqa tutashish va davomli yuklamalardan vositalarni himoya etish; 5. Vositalarni ta`mirlash, sozlash va hizmat ko`rsatishda elektr manbaidan uzib qo`yish Choralari; Odatda elektr ta`minot sistemasi ta`minot va taqsimot tarmoqlaridan iborat bo`ladi. Umumiy tarzda rasmdakeltirilgan.  Avtomatlashtirish sistemalari elektr ta`minotining asosiy qurilmalari. Bu yerda: 1Ta`minot manbai, 2,5ta`minot shchitlari, 3,6- asbob va avtomatika vositalarining Shchitlari, 4ijro mexanizmlarining ta`minot yig’masi, 7- birlamchi asboblarning Datchiklari, 8alohida joylashgan asboblar. Ta`minot tarmog’i (uzlukli chiziqlar) avtomatlashtirilgan ob`ektni ta`minot manbai Bilan shchit va yig’malarni bog’laydi. Taqsimot tarmog’i (uzlukli chiziqlar) ta`minot shchit va yig’malarini ayrim elektr Iste`molchilar bilan bog’lash. Bu elektr ta`minot tarmoqlari quyidagi shaklda bo`lishi mumkin: bir faza va nolli Ikki simli; ikki fazali ikki simli; o`zgarmas tokli ikki simli; uch fazali uch sim bilan; uch Fazali to`rt simli. Ta`minot Shchitlari Bilan Ta`minot Manbalarini O`zaro Joylashishiga Qarab Avtomatlashtirish sistemalarining elektr ta`minoti turli ko`rinishga ega bo`lishi mumkin. Mabodo ta`minot shchit va yig’malari ta`minot manbasiga nisbatan turli tomonga joylashgan bo`lsa va shchitlar orasidagi masofalar katta bo`lgan holatda ta`minot tarmog’i sxemasi qo`llaniladi. SHchit va yig’malar orasidagi masofa ta`minot manbaiga nisbatan ancha yaqin joylashganda magistralli sxemalar tanlanadi. Taqsimot tarmoqlari, odatda, radial shaklda olinib, unda elektr iste`molchi shchitga ayrim radial chiziq bilan ulanadi. Boshqarish va himoya apparatlari elektr ta`minot tarmoqlarida quyidagicha qullanilishi mumkin: 1. Ta`minot yo`llarida - avtomatik uzgich yoki rubil’nik –saqlagich; bularni ta`minot manbaiga ulangan joyga, shuningdek, shchit va yig’malar kirishiga o`rnatiladi; 2. Ijro mexanizmlar elektrodivigatellarining zanjiriga–avtomatik uzgich va magnit ishgatushirgich yoki rubil’nik, saqlagichlar va magnit ishga tushirgich. 3. Asbob, avtomatlashtirish vositalari, transformatorlar, to`g’rilagichlar zanjirlarida–uzgich va saqlagichlar yoki avtomatik uzgich; 4. Signallash sxemalari ta`minot zanjirlarida–uzgich va saqlagichlar yoki avtomatik uzgich; 5. SHchitlarning yoritish zanjirlarida uzgich va saqlagich. Elektr ta`minotining taqsimot va ta`minot tarmoqlarida paketli uzgichlar rubil’niklar, boshqarish kalitlari vatumblerlarni qo`llash mumkin. Loyihalashda quyidagilarni e`tiborga olish lozim: 1. Elektr iste`molchining o`zida uzgich va saqlagichlar nazarda tutilgan bo`lsa, boshqarish va himoya apparatlari o`rnatilmaydi; 2. Elektr ist`emolchilarni zanjirida saqlagich bhlsa faqat boshqarish apparati tanlanadi; 3. Erga tutashtirish simlariga boshqarish va himoya apparatlarini o`rnatish taqiqlanadi; 4. Zanjirlari o`zaro bog’langan qurilmalarda (masalan, datchik va ikkilamchi asbob) umumiy boshqarish va himoya apparatlari nazarda tutiladi; 5. Murakkab, katta ma`sul avtomatlashtirish sistemalarida kuchlanishni nazorat qilish nazarda tutilishi kerak. 

28-Ma’ruza

Mavzu: Operativ tok uning vazifasi va mabalari
Reja
1.Operativ tok zanjirining vazifasi.
2.Operativ manba turlari.
3.O’zgarmas operativ tok sxemalar
Operativ tok deb o’chirgichni masofali boshqarishni ta’minlovchi zanjirni, rele himoyasini operativ zanjirini, avtomatika, telemexanika va axborotlarni qabul qiladigan uskunalarni ta’minlaydigan tokka aytiladi.Operativ zanjirlar himoya elementlarini, shikastlangan liniya va qurilmalarni, o’chiradigan uskunalarni tok bilan ta’minlashi juda muhimdir. Shuning uchun operativ tokka qator haqli va muhim talablar qo’yiladi.Nimstanstiyalarda operativ tokning quyidagi manbalari ishlatiladi:- Akkumlyator batareyalari (AB) dan ta’minlanuvchi o’zgarmas operativ tok manbai;- Himoyalanayotgan qurilmaning zanjiriga ulangan TT, TN, o’z ehtiyoji transformatorlari va zaryadlangan kondensatorlardan ta’minlanuvchi o’zgaruvchan operativ tok manbai;- operativ zanjirlarni ta’minlash bloki yoki qurilmalarining to’g’rilagichlari yordamida to’g’rilangan (o’zgarmas) tokka aylantirilgan o’zgaruvchan tok manbai.
Operativ tok tizimlari:-bog’liq bo’lgan ta’minlash, ya’ni operativ zanjirlarni ta’minlash tizimi nazorat qilinayotgan elektr qurilmaning ish rejimiga bog’liq;-bog’liq bo’lmagan ta’minlash, ya’ni operativ aanjirlarni ta’minlash tizimi nazorat qilinayotgan elektr qurilmaning ish rejimiga bo liq bo’lmagan guruhlarga bo’linadi.Operativ o’zgarmas tok O’zgarmas operativ tok manbai sifatida kuchlanishi 110-220 V, kichik nimstanstiyalarda esa 24-48 V bo’lgan va hamma operativ zanjirlarni markaziy ta’minlovchi akkumulyator batareyalari ishlatiladi. Ishonchlilikni oshirish uchun o’zgarmas tok liniyalari bir necha qismlarga bo’linib, har biri alohida batareyaning ishlash tizimiga ulanadi.(18.1rasm)Himoya zanjirlari, o’chirish chulg’amlari asosiy qism bo’lib hisoblanadi va ular boshqarish shinasi (BSh) dan ta’minlanadilar. Qo’shish shinasi (QSh) dan ta’minlanuvchi ulash cho’lg’amining zanjiri ikkinchi qism bo’lib hisoblanadi. Bu QSh 400-500 A tok qabul qiluvchi moyli o’chirgichlarning o’chiruvchi va ulovchi cho’lg’amlarini ta’minlaydi.Uchinchi qismga kamroq javobgarlikka ega bo’lgan xabar (signal) shinasidan (XSh) ta’minlanuvchi xabarchilar kiradi.Operativ tokning boshqa ta’minlanuvchilari (avariya vaqtidagi yoritish, o’z ehtiyoj motorlari va h.k.) alohida liniyadan tok iste’mol qiladilar. Operativ zanjirlarni qisqa tutashuv tokidan himoya qilish uchun saqlagich yoki maxsus avtomatlar (tokning oshishiga ta’sir javob beruvchi) ishlatiladi. Saqlagichlarning ishga yaroqligi nazorat relelari (RYa) bilan kuzatiladi (18.1. rasm). Shina XSh o’chirgich holatini ko’rsatuvchi xabar lampalarini ulashga mo’ljallangan.Batareya doimiy zaryadlanish rejimida aniq ishlaydi.(18.2-rasm)O’zgarmas tok shiti kuch shinasi (KSh) va boshqarish shinasidan iborat. BSh ning 108 ta elementdan iborat akkumulyator batareyalari "+" va "-" shinalardan tashkil topadi. Elementlar soni 108 dan ko’p bo’lganda ular oshirilgan kuchlanishli "-" shinaga ulanadilar.BSh doimiy zaryadlanish rejimida 108 ta batareya elementlariga ulanadi.18.1-rasm. Himoyani operativ zanjirini (boshqarish, qo’shish, xabar berish zanjirlari) o’zgarmas tok bilan ta’minlashning prinstipial chizmasi.Boshqaruvchi (ballast) qarshilik RR asosiy (pq100, 108) va qo’shimcha (pq120,128, 140) elementlarni bir xil zaryadlanish, zaryad ostida bo’lish va razryadlanishini ta’minlaydi. Ballast qarshilik sifatida RZV-41 (40 A, 4,5 kVt va 100 qarshilik va yuritmali) qo’zg’atishni boshqargich (regulyator vozbujdeniya) qo’llaniladi.Akkumlyator batareyalari hohlagan vaqtda etarli qiymatdagi kuchlanish va quvvat bilan operativ tok zanjirlarini ta’minlab tura oladilar va bunda asosiy tarmoqqa hech qanday bog’liqlik yo’q. Shuning uchun ular eng ishonchli manbalardan hisoblanadi.Lekin bu akkumlyator batareyalari qimmat, ularni zaryadlash uchun maxsus qurilmalar kerak, maxsus joy va malakali xizmat talab etiladi. Bundan tashqari markazlashgan ta’minot bo’lganligi sababli zanjirlarda murakkab, uzun va qimmatbaxo tok uzatuvchi simlar ishlatiladi.Shuning uchun keyingi paytda o’zgaruvchan operativ tok manbalari keng qo’llanilmoqda.
Nazorat savollar
1.Operativ tok zanjirining vazifasi qanday?
2.Operativ manba turlari aytib berig
29-Mavzu
Mavzu: Rele himoyasi sxemalarida tok transformatorlar
Reja:
1. Relelar.
2.Maqsadi va asosiy vazifalari
3. Relening ulanish usullari
Odatda releli himoyaning qurilmalari bir necha ma’lum bir sxema boʻyicha ulangan relelardan iborat boʻladi. Rele bu avtomatik qurilma boʻlib, ma’lum bir ta’sir etuvchi kattalikning qiymatida harakatga keladi yoki ishlaydi. Rele texnikasida kontaktli (elektromexanik) va kontaktsiz (yarim oʻtkazgichli yoki ferromagnit elementli) relelar qoʻllaniladi. 1-tur relelar ishlagan paytda kontaktlar ulanadi yoki uziladi. 2-tur relelar ishlagan paytda kiruvchi kattalikning ma’lum qiymatida chiqish kattaligi (masalan kuchlanish) sakrab oʻzgaradi.Har bir himoya qurilmasi va uning sxemasi ikki qismga boʻlinadi: - ta’sir javob beruvchi (reaksiya koʻrsatuvchi) qismi; - mantiqli (logik) qismi. Ta’sir javob beruvchi (yoki oʻlchovchi) qism bosh qism boʻlib, u asosiy relelardan iborat boʻladi. Bu relelar himoya qilinuvchi element toʻg’risidagi axborot va xabarlarni doimo qabul qilib turadilar va shikastlanish, nonormal rejimda himoyaning mantiq qismiga mos keluvchi axborot uzatib beradilar. Mantiq qism (amalga oshiradigan qism) yordamchi qism boʻlib, u ta’sir javob beradigan qismdan olgan axborotni qabul qiladi, agar bu axborotlar ketmaketligi berilgan dasturga mos boʻlsa, oldindan koʻzlangan amallarni bajaradi va oʻchirgich boshqaruviga impuls beradi. Mantiq qism elektromexanik rele yoki elektron lampali (yarim oʻtkazgichli) sxema yordamida tayyorlanadi. Yuqoridagilar asosida aytish mumkinki, relelar asosiy (shikastlanishga ta’sir javob beruvchi) va yordamchi (asosiy relening axboroti ostida va sxemalarning mantiq qismida ishlovchi) guruhlariga boʻlinadi. Qisqa tutashuv va shikastlanishlarning belgilari boʻlib, I tokning oshib ketishi, U kuchlanishning kamayib ketishi va himoya qilinayotgan qism Z qarshiligining kamayib ketishi hisoblanadi, chunki liniya uchun I U Z  , (5.2) Shunga asosan himoyalarda ta’sir javob beruvchi rele sifatida tok relelari (tokning kattaligiga qarab ta’sir javob beruvchi), kuchlanish relelari (kuchlanishnaing kattaligiga qarab ta’sir javob beruvchi) va qarshilik relelari (qarshilikning oʻzgarishiga qarab ta’sir qiluvchi) qoʻllaniladi. Agar rele biror kattalikning oshishiga ta’sir javob bersa, bu rele maksimal rele deyiladi. Agar rele kattalikni kamayishiga ta’sir javob bersa, bu rele minimal rele deyiladi. Nonormal rejimlardan himoya qilish uchun ham tok va kuchlanish relelari 116 ishlatiladi. Tok relelari oʻta yuklanish sodir boʻlgan hollarda, kuchlanish relelari esa elektr tizimlarida kuchlanish xavfli darajada oshib yoki kamayib ketganda ishlab ketadi. Bulardan tashqari, maxsus relelardan boʻlgan chastota relelari va issiqlik relelari nonormal rejimlarda ta’sir javob berish uchun ishlatiladilar. Yordamchi relelar qatoriga vaqt relelari, koʻrsatkich relelar, oraliq relelari kiradi. Vaqt relelari himoyaning harakatni sekinlashtiradi, koʻrsatkich relelari esa himoya elementlari harakatidan xabar beradi va qayd qiladi, oraliq relelar himoya elementlarini oʻzaro bog’laydi va asosiy relening uzatayotgan xabarini oʻchirgichga yetkazadi. Har bir releni ikki qismga ajratish mumkin: qabul qiluvchi va bajaruvchi organlar. Qabul qiluvchi organning vazifasi relega kelayotgan elektr kattalikning oʻzgarishini qayd qilish va shunga mos boʻlgan oʻzgarishlarni boshqa relelarda amalga oshirishdan iborat. Bajaruvchi organning vazifasi tashqi zanjirlarga ta’sir qilishdan, oʻchirgichni oʻchirishdan, boshqa relelarni ishga tushirish yoki ularga xabar berishdan iborat. Relening chulg’ami elektr tarmoqqa (tok va kuchlanishga) toʻg’ridan toʻg’ri yoki tok va kuchlanish transformatorlari orqali ulanishi mumkin. Birinchi tur relelar birlamchi, ikkinchi tur esa ikkilamchi relelar deyiladi. Ikkilamchi relelar koʻproq qoʻllaniladi. Buning sababi shundaki, ular yuqori kuchlanishdan izolyatsiyalanganlar, himoya qiluvchi elementdan uzoq masofada joylashadilar, xizmat koʻrsatish uchun qulay va ma’lum bir nominal tok (1 yoki 5 A) va kuchlanish (100 V) ga moʻljallanadilar. Bunda himoyalanayotgan elementning birlamchi toki yoki kuchlanishiga bog’liqlik yoʻq. Birlamchi relening afzalligi shuki, ularda oʻlchov transformatorlari, operativ tok manbalari ishlatilmaydi. Ular kichik quvvatli elektr motorlarida, transformatorlarda va liniyalarda keng qoʻllanadi.
Nonormal rejimlar deb tok kuchi, kuchlanish va chastota qiymatlarini chegaradan chiqib ketishi yoki qurilma va elektr tizimining turg’un ishlashiga xavf tug’ilishiga aytiladi. Harakterli nonormal rejimlar: a) Qurilmaning oʻta yuklanishi, ya’ni tokning normadan juda oshib ketishi; b) Chastotaning pasayishi, ya’ni generator quvvatini yetishmasligi, bu hol odatda bir qism generatorlarning birdaniga oʻchishi bilan bog’liq. Chastotaning chuqur pasayishi (45-47 Gs.gacha) og’ir avariya holati hisoblanib, energetik tizim ishlashining toʻliq toʻxtashiga olib keladi. v) Kuchlanish oshishi, ya’ni generatorning yuklarini birdaniga oʻchirilishi natijasi. Yuki yengillashgan generator tezroq aylanadi va bunda statorning E.Yu.K.si izolyatsiyani teshish darajasidagi qiymatiga etadi.
Nazorat savollar
1. Relelar qanday vazifa bajaradi?
2.Maqsadi va asosiy vazifalari aytib bering?
3. Relening ulanish usullari aytib bering
Foydalanilgan adabiyotlar Allaev Q.R., Siddiqov I.X., Hakimov M.H., Ibragimov R.I., Siddiqov O.I., Shamsutdinov H.F. Stansiya va podstansiyalarning elektr jihozlari.-Oʻquv qoʻllanma, T.: Choʻlpon, 2014.–304 b.