‘jalik ishlab chiqarish juda ko‘p ko‘

1. Saqlagichlar bilan himoya qilish

2. Saqlagichlar va ularni tanlash.

3. Avtomatik o’chirgichlar (avtomatlar)

a) Saqlagichlar va ularni tanlash.
Saqlagichlar bilan himoyani ko’rib chiqamiz. Eruvchan saqlagichlar patron va uning ichidagi eruvchan qo’yilmadan iborat. Eruvchan kiritma qo’rьoshin va uning qotishmalaridan yoki ingichka mis simdan qilinadi. 1-holda inertsion saqlagich, 2-holda inertsiyasiz saqlagich bo’ladi.
Saqlagichlar ajralmaydigan (nerazbornqy) va ajraladigan (razbornqy) bo’lib, tegishli ravishda PN va PR bilan belgilanadi. NPN turidagi saqlagichda kvarts qumi to’lьazilgan, bu qum qo’yilma eriganda yoyni tezroq o’chirishga xizmat qiladi.
Saqlagichlarni tanlashni ko’rib chiqamiz.
Tanlash uchta shart bo’yicha kataloglardan tanlanadi.
1-shart. Saqlagichning va eruvchan qo’yilmaning nominal toklari I_n va I_v zanjirning hisoblangan tokidan kichik bo’lmasligi kerak:
I_n  I_h va I_v  I_h (3.4)
2-shart. Motor ishga tushiralayotgan paytda yoki texnologik yuklamaning maksimal qiymatida eruvchan qo’yilma ortiqcha qizib ketmasligi, yuzasini oksidlan-masligi va keraksiz o’chib qolmasligi uchun, uni o’ta yuklanish vaqtida erita oladigan tokning 50 % idan ortiq bo’lgan I_ekiyu toki bilan yuklash mumkin emas. Buni quyidagicha formula bilan ifodalash mumkin :
I_â   (3.5)

bu yerda K = 2,5 - normal yurgizish sharoitida qabul qilinadi; K = 1.6  2 - oьir yurgizish shartlari mavjud bo’lsa hamda yurgizishlar soni ko’p bo’lsa yoki motor tezlanishi 2 sekunddan ortiq bo’lsa (kranlar va inertsiya momenti katta mexanizmlarning motorlari) olinadi.

3-shart. Eruvchan qo’yilmalarni selektiv(tanlab) ishlashi bo’yicha, saqlagichlarning vaqt-tok xarakteristikasi t = f (I) dan foydalanib tanlash.
180250% li o’ta yuklanishda NPN va NPR saqlagichlari uchun RP ga kirishdagi saqlagich toki I_v1 va RP dan ketuvchi liniyadagi saqlagich, toki I_v2 ning orasidagi farq toklar shkalasidagi 1 poьona bo’lsa, selektivlik taominlanadi.
NPN saqlagichlari bilan himoyalashda I_k/I_v2 nisbatining turli qiymatlarida selektiv ishlashni taominlovchi. I_v1/I_v2 nisbat qiymatlari quyida keltirilgan:
I_k / I_v2  ........... 50 100 200
I_v / I_v2 .......... 2.0 2.5 3.3
bu yerda I_k - RP dan ketuvchi liniyadagi qisqa tutashuv toki, A.
Ketma-ket ulangan PN-2 saqlagichlari eruvchan qo’yilmalarining selektivlikni
Avtomatik o’chirgichlar motorlarni yurgizish va to’xtatish uchun elektr qurilmalarini o’ta yuklanish va qisqa tutashuv toklaridan himoya qilishga ishlatiladi.
Kuchlanishi 1000 V gacha avtomatlar shartli ravishda 3 ta guruhga bo’linadi:
1). Kichik avtomatlar AP-50, AK-63 va AE-2000;
2). A3100 va A3700 avtomatlari seriyalari;
3). Katta, podstantsiyalar uchun AVM va "Elektron" seriyalari.
Foydalanilgan adabiyot www.hozirgi.org
13-Ma’ruza
Mavzu: Elektr tarmoqlarini kuchlanish yo'qotuviga nisbatan hisoblash.
Reja:
1. EleKtr energiya sifati va eleictr ta’minoti puxtaligiga talablar
2. EleKtr iste’molchilari va eleittr tarmoqlarining ish rejimlarí
3.
G OST 13109-87 ga asosan chastotaning normal ruxsat etilgan og'ishi ±0,4 G s dan oshmasligi kerak. Elektrtarm oqlarining avariyadan keyingi holatlanda chastota og íshi 0,5 dan 1 G s gacha ruxsat etiladi, faqat bir yil davomida bu oe‘ishlik 90 soatdan oshmasligi kerak.Yuklama keng ravishda o‘zgarganda, elektr energiyasi sifatini saqlab qolishlik, ayniqsa, elektr ^ergivasi iste’molchisi param etrlari nochizig'iy o'zgarganda v a k u c h zanjirlarining ulanib-uzilishlik yuqon ko rsatgichlarda bo'lganda, m urakkab masala hisoblanadi. Bu borada elektr ta’minotiga quyidagi asosiy talablar qo'yiladi: uzluksiz ta’minot va iqtisodiy maqsadm amalga oshirish: elektr energiyasi sifat texnologik va elektromagm I sarflami hisobga oigan holda texnik-iqtisodiy ko rsatgichlar bilan baholanadi. . Elektr ta’m inotining muntazamhgi istalgan vaqtda ular rejimi bilan aniqlanadi. Uning puxtaligi elfktr jH erg.yas, uzilib qolgandagi holatining og‘ir-yengil ko chishiga qarab belgilanadi. Elektr qurilmalarining qoidalan boyicha, birinchi kategoriyali iste’molchilanga quyidagilar kiradi. 825V li tortish tarm og‘i, ekskalatorlar, suv tortgich nasos
qurilmalari, stansiya va tonnellar yoritgichlan, yong inm 0‘chiruvchi va signalizatsiya qunlm alan, avtomatik kontrolpunktlari. Maxsus puxtalikka ega bo'ladigan iste molchilarga quyidagilar kiradi: elektr ta’minoti telemexamka qunlm alan tizimi poezdlar avtomatikasi va telemexamkasi, aloqa vositalari, stansiya ishini boshqaruvchi qunlm alar Uzimi avariya boMganda ishlovchi yontgichlar, yo lovchilar va G O ST 183-74 ga asosan elektr iste’m olchilar sakkiz

nom inal	tokdagiga bo‘linadilar.	Bular	ichida	uchtasi
asosiydir, chunki ular hozirgi zam on korxonalari uskunalarini tashkil qiladi. Shunga ko'ra, shu uch toifa ustida to ‘xtalib
o'tam iz. 1.
Uzluksiz nominal rejim. Bu rejimda ishlaganda ish
vaqti shunchalik	kattaki, jihozlar	harorati	atrof-m uhit
haroratiga	nisbatan	o‘saborib,	o*z	qiymati	bo‘yicha

o
‘rnatilgan harorat ^ ^ ga borib yetadi.
1.3-rasmda yuklanish R, quw at ierofi A R va qizish harorati T ning elektr iste’molchi uch rejimda ishlagandagi tavsiflari keltirilgan. Birinchi rejim holatida iste’m olchini tok manbaiga ulanganda uning harorati o ‘sa boshlaydi. Shu bilan bir vaqtda sovish holati ham ro‘y beradi. M a’lum bir vaqtga
kelib issiqlik tengligi holati ro‘y beradi. Bunda iste’m olchi va tarm oq haroratlari muhim qiymatga ega bo‘ladi — bu holato‘matilgan rejim deb ataladi. Odatda, o'm atilgan rejim deb yuklama o ‘zgarmay qolganda 1 soat davomida harorat o ‘sishi PC dan oshmaydigan holga aytiladi.
14-Ma’ruza
Mavzu: Elektr tarmoqlarni parametrlarini hisoblash
Reja
1. Kuchlanishi 10 kV bo‘lgan tarmoqning shaklini tanlash va uni elektr hisoblash
2. Kuchlanishi 110 kV bo‘lgan havo liniyasini elektr xisoblash
3.
B
irinchi toifali elektr iste’molchilarning elektr ta’minoti uchun mo‘ljalangan nimetansiyalarni oziqlash berk tarmoq (masalan, halqa) yoki zanjirli liniya bo‘yicha amalga oshirilishi lozim.
Ikkinchi toifali elektr ist’molchilarni oziqlantirish kuchlanishi (6 kV va undan yuqori bo‘lgan 1 ta havo liniyasi bo‘yicha ruxsat etiladi. Nimetansiya V l-toifali elektr iste’molchi bo‘lganligi uchun mazkur ishda kuchlanishi 10 kV bo‘lgan tarmoqning 2 ta variantini ko‘rish tavsiya
etiladi: birinchi variant - tarmoq halqa shaklida, ikkinchi variant - A,B,V nimetansiyalarni oziqlantirish uchun tarmoq 2 ta parallel liniyadan iborat. Variantning eng maqbuli texnik-iqtisodiy xisoblashlar asosida tanlanishi lozim. Kuchlanishi 10 kV bo‘lgan liniya simlari kesimining iqtisodniy zichligi bo‘yicha tanlanadi va kuchlanish isrofiga ruxsat etilgan shartlar bo‘yicha tekshiriladi [1,2]. Halqa sxema uchun halokatli rejim deb o‘zidan katta quvvat
o‘tkazuvchi bosh uchastkaning, bir tomonlama oziqlanish sxemasi uchun esa bosh uchastkaning 1 ta elektr uzatish liniya simining uzilishi qabul qilinadi. Simlarning iqtisodiy kesimi quyidagn formula bo‘yicha aniqlanadi:
b
unda I — liniya mo‘ljallangan tok, A; J u - tokning iqtisodiy zichligi, A/мм2 Agar liniya bir nechta iste’molchilarni oziqlantirib simlar kesimi liniya uzunligi bo‘yicha o‘zgarmas qiymatga ega bo‘lsa, liniya mo‘jallangan tok sifatida quyidagi ekvivalent tokni olish mumkin:
K
uchlanishi 110 kV bo‘lgan elektr uzatish liniyasi elektr ta’minoti ishonchliligini ta’minlashi uchun 2 zanjirli bo‘lishi lozim. Simlar kesimi tokniig iqtisodiy zichligi bo‘yicha tanlanadi va tojga isroflar shartlari bo‘yicha tekshiriladi. Elektr jihozlarini o‘rnatish qoidalari [1] ga ko‘ra
kuchlanishi 110 kV bolgan havo liniyalari uchun tojga isrof shartlari bo‘yicha diametri 11.4 mm dan kam bo‘lmagan simlar (AS-70)ni qabul qilish tavsiya etiladi. Liniyalarni elektr xisoblash P-simon o‘rindosh sxemasi bo‘yicha,transformatorlarni esa G-simon o‘rindosh sxema bo‘yicha bajarish tavsiya etiladi. Hisoblash o‘rindosh sxema bo‘lak (zveno)larn bo‘yicha bajariladi.
Hisoblash tartibi quyidagi ketma-ketlikda bajariladi. Liniya va transformatorlarning o‘rindosh sxemalari tuziladi.1. Qarshiliklar va o‘tkazuvchanliklar qiymatlari aniqlanadi va ularning
son qiymatlari sxemada ko‘rsatiladi. 2. Shuni ta’kidlash lozimki, transformatorlar o‘tkazuvchanligi orqali transformatorlarning salt ishlash quvvati oqib o‘tadi:

bunda m-BPNdagi transformatorlar soni;

Δ
Pst -transformatorlar po‘latidagi aktiv quvvat isrofi;
ΔQμ-transformator po‘latidagi reaktiv quvvat isrofi.
Liniya o‘tkazuvchanligi orqali uning zaryadli sig‘im quvvati (MB A
larda) oqib o‘tadi:
Nazorat savollar
1. Kuchlanishi 10 kV bo‘lgan tarmoqning shaklini tanlash va uni elektr hisoblashni ayting?
2. Kuchlanishi 110 kV bo‘lgan havo liniyasini elektr xisoblash qanday amalga oshiriladi?
Foydalanilgan adabiyotlar: Elektr energiya uzatishning tannarxini aniqlash kitobi.
15-Ma’ruza
Mavzu: Linyadagi quwat va energiya isrofi
Reja
1.  Quvvat va energiya isrofi
2. Yuklama grafigi
3. Elektr energiya isrof
Elektr energiyani istehmolchilarga uzatish jarayonida mahlum mikdorda elektr energiya ishlatiladi va bu sarflangan energiya texnologik sarflangan energiya deyiladi. 1-rasmda elektr energiyaning uzatishdagi energiya sarfini struktura sxemasi keltirilgan. Elektr energiyaning texnologik sarfi ‘odstantsiyalarning shaxsiy extiyoji uchun energiya va texnik isrofdan ibora.Elektr tarmoqning har qanday elementida elektr energiya isrofi yuklamaning xarakteri va qo’rilayotgan vaqt jarayonida uning o’zgarishiga bog’liq. O’zgarmas yuklama bilan ishlab, aktiv quvvat isrofiga ega bo’lgan EUL da t vaqt davomida isrof bo’luvchi energiya quyidagicha aniqlanadi:Elektr energiya yo’qatishlarning xisoblashni kuyidagi usullari mavjud:- o’rtacha yuklama metodi;-rejim ‘arametrlarini o’rtacha kvadratlar metodi;-katta yo’katishlar vakti metodi;-ekvivalent karshilik metodi;-extimoliy statistika metodi.Agar yuklama yil davomida o’zgarib tursa, u holda elektr energiya isrofini turli usullaryordamida hisoblash mumkin. Mavjud barcha usullarni foydalaniluvchi matematik modelga bog’liq ravishda ikkita katta gru’’aga bo’lish mumkin. Bular – aniq va ehtimoliy–statistik usullardir.Elektr energiya isrofini hisoblashning eng aniq usuli – bu shahobchalarning yuklama grafiklari bo’yicha aniqlashdir. Bunda hisoblash yuklama grafigining har bir darajasi uchun quvvat isroflarini aniqlash va ularning yig’indisini to’ishni ko’zda tutadi. Bu usul bahzan grafik inter’olyatsiyalash usuli deb yuritiladi.Yuklama grafiklari sutkalik va yillik yuklama grafiklariga bo’linadi. Sutkalik grafiklar yuklama quvvatlarini sutka davomida yillik grafiklar esa yil davomida o’zgarishini ifodalaydi. Yillik grafik bahorgi–yozgi va kuzgi–qishki davrlar uchun xarakterli sutkalik grafiklar asosida quriladi. Yillik energiya isrofini hisoblashda davomiylik bo’yicha yuklama grafiklaridan foydalaniladi. Bunday grafikni hosil qilish quyidagi tartibda amalga oshiriladi. Bu grafikning boshlang’ich ordinatasi maksimal yuklamaga teng qilib qabul qilinadi. Sutkalik grafiklar bo’yicha turli ti’dagi sutkalar sonini hisobga olib yuklama quvvatining har bir qiymati uchun u yil davomidagi soatlar soni aniqlanadi. Avvalo, maksimal yuklama o’rinli bo’lgan vaqt, so’ngra yuklama quvvatining boshqa qiymatlari uchun (kamayib borish tartibida) vaqt oraliqlari aniqlanadi.Yillik yuklama grafigi bo’yicha yillik energiya isrofini aniqlash mumkin. Buning uchun har bir holat uchun quvvat va energiya isroflari aniqlanadi. So’ngra, bu isroflar qo’shiladi va yillik elektr energiya isrofi aniqlanadi.Kuch transformatorlarida quvvat va energiya isroflari.vaqt davomida transformatorda quvvat va energiya isroflari quyidagicha hisoblanadi:
Bu yerda – mos ravishda transformatorning miss chulg’ami va ‘o’lat o’zagida isrof bo’luvchi quvvat; – transformatorning ikkilamchi tomonida grafikning – ‘ag’onasi yuklamasi; – transformatorning nominal quvvati.Isroflarni yuklama grafigi bo’yicha aniqlash usulining afzalligi katta aniqligidadir. Ammo barcha shahobchalarning yuklamalari haqida mahlumotning yetarli emasligi bu usulning qo’llanilishini cheklaydi.Isroflarni aniqlashning eng sodda usullaridan biri eng katta isroflar vaqti bo’yicha to’ishdir. Barcha holatlar ichidan quvvat isrofi eng katta bo’lgan holat aniqlanadi. Bu holatni hisoblab, bu holat uchun quvvat isrofi to’iladi. Yil davomida energiya isrofini bu quvvat isrofini eng katta isroflar vaqti ga ko’’aytirib to’iladi:Eng katta isroflar vaqti shunday vaqtki, agar bu vaqt davomida eng katta yuklama bilan ishlanganda isrof bo’luvchi energiya yil davomida yuklama grafigi bo’yicha ishlanganda isrof bo’luvchi energiyaga teng bo’ladi.EUY ning aktiv utkazuvchanligi ikki kurinishdagi aktiv kuvvat isroflarini ifoda etadi: izolyatorlar orkali okuvchi daydi toklar tufayli yuz beruvchi isroflar va tojlanish isroflari. Izolyatorlardagi daydi toklar kiymati juda kam bulib, ular tufayli yuz beruvchi isroflarni xisobga olmaslik mumkin. Tojlanish darajasi o’tkazgichdagi kuchlanish va uning radiusiga bog’lik bo’ladi. Nazorat savollar: Elektr energiya isrofga deb nimaga aytildi?
16-Ma’ruza
Mavzu: Elektr energiya uzatish tan narxi
Reja
1. Yillik foydalanish xarajatlarini aniqlash
2. Tarmoqning eng maqbul variantini tanlash
3. Elektr energiya uzatishning tannarxini aniqlash
T
armoqning turli elementlaridagi elektr energiya isrofi shu elementlar orqali oqib o‘tuvchi tok kvadratiga va elementning qarshiligiga to‘g‘ri proporsional bo‘ladi. Kesimi barcha uzunliklari bo‘yicha bir xil bo‘lgan simdan iborat liniyadagi elektr energiya isrofi kVt larda quyidagicha aniqlanadi:
b
unda