Legizm. Qadimgi Xitoyda ijtimoiy-siyosiy ta’limotlar qatoridan yana bir ta’limot joy olgan. Bu ta’limot turli davrlarda yashab ijod qilgan Shan Yan (mil.aav.390-338) va Xan Fey (mil.av.288-233 y.) nomlari bilan bog’liq. Bu ta’limotchilarning har birining o’z hayot yo’llari va o’z qarashlari mavjud.
Xitoy faylasufi Shan Yan kambag’allashgan aslzoda oiladan bo’lib, uning asl ismi Gunsunь Yan. U Vey saltanati hukmdori Ven - Xouning saroyida
maslahatchi va islohatchi sifatida xizmat qilgan. U Xitoydagi Legizm maktabining vakillaridan biri edi. Bu g’oya tarafdorlari ta’limoti shu maktab nomi bilan keyinchalik legizm deb atalgan. (“Legizm” – lotincha “qonun” demakdir) Shan Yan qarashlari uning “Shan tszyunь shu” (Shan viloyati xukmdori kitobi” asarida o’z ifodasini topgan. U o’z qarashlarida jamiyatni qanday boshqarish masalasini hal etishga intiladi. Shan Yan mamlakatda qonun ustuvorligi tarafdori. “Bir lahza ham
1. Haqiqat manzaralari 96 mumtoz faylasuf. T. “Yangi asr avlodi”. 2007 y. 58 – bet.
qonunni yoddan chiqarmaslik darkor,- deydi Shan Yan. – Tarafkashlarni kuchsizlantirish, gapga chechanlarni qo’lga olish va har qanday mulohazakorlikka chek qo’yib, mamlakatni faqat va faqat qonunga tayanib boshqarish joizdir”2. U qonunga bo’ysunmaganlarni ayavsiz jazolash kerak,
shundagina mamlakatda tartib-intizom hukum suradi, mutloqo dono hukmdor donishmandlikka emas, qonunga tayanib ish ko’rishi kerak, deb hisoblaydi. Agar jamiyatda qonun ustun bulsa, xalq orasidgi donishmand odamlar hukumdorlarga qarshi hiyla-nayrang ishlataolmaydilar, fuqarolar orasidagi jasur va kuchli odamlar hukumdorni o’ldirishga harakat qilmaydilar, fuqorolar garchi son jihatidan ko’pchilikni tashkil etsalar-da o’z hukmdorini taxtdan ag’darishga qo’rqadilar... va nihoyat keskin chora-ko’rilsa ham narozilik bildiraolmaydilar,- deydi Shan Yan.
U mamlakatda o’rnatilajak tuzumni faqat qonun va qattiq jazo orqali saqlab turish mumkin deb hisoblaydi. Dunyodagi barcha ezgulikning ibtidosi jazo degan g’oyani ilgari suradi. U Mao Tsziga o’xshab odamlar o’rtasidagi nizolarni kelishuv yo’li bilan hal etish tarafdori emas, har qanday tartibsizliklarni faqat keskin jazo qo’llash, shafqatsizlarcha hal etadi. Va shu yo’l bilan jamiyatda tinchlik, osoyishtalik o’rnatish tarafdori. “Agar urush yordamida urush olovini o’chirish mumkin bo’lsa, unga yo’l ochib bermoq lozim. Shuningdek, uning nazarida dunyoda insonparvarlik g’oyasi orqali odamlar o’rtasida ezgu g’oyalarni tarqatish mushkul “olamni boshqarish uchun faqat odamsevarlik va adolatning o’zigina kifoya qilmaydi.”1 Legizm ta’limotining yana bir yirik nazariyotchisi Xan Feydir. Uning g’oyalari o’zi yaratgan uch kitob “Xan-Fey-Tszi”, “Yolg’iz odamning nolishi” va “Besh tekinxo’r” asarlarida mujassamlashgan.
Xan Fey o’z ta’limotida Shan Yan kabi mamlakatni boshqarish g’oyasini ilgari suradi. U davlatni boshqarishning “ikki tayanchi” sifatida jazo va qonunni nazarda tutadi. Jazo va qonun hukmron ekan mamlakatda tartib-intizom, tinchlik barqaror. Ammo qonunlar davr talablaridan kelib chiqib o’zgartirilib turilishi lozim. O’tgan hukmdorlarning har qanday qonuni o’z davri uchun muhim bo’lgan. Vaqt va qonun bunday kechmaydi rivojlanmaydi. Eski qonunlar bizgacha etib kelgan bo’lsa-da, ulardan nusxa ko’chirish mumkin emas, o’tgan hukmdorlarning qonunlaridan lozim topilganlarigina namuna uchun olish kerak.
Xan Fey o’zining “Besh tekinxo’r” asarida davlat taraqqiyotiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi tekinxo’rlarni besh toifaga bo’ladi:
1) Avvalgi hukmdorlarning insonparvarligi va burchga sodiqligini ro’kach qilib, balandparvoz gaplar bilan ma’ruzalar bilan mavjud tuzum, qonunlarni tanqid qiluvchi va shu yo’l bilan hukmdor qalbida shubha, ikkilanish tuyg’usini uyg’otuvchi olimlar.
2) Turli bo’lmag’ur gap-so’zlar orqali, tashqi kuchlarga tayanib, o’z manfaati yo’lida istalgan saltanatning timsoli bo’lgan er mehrobi va don-dun uchun foydali barcha yumushlardan bo’yin tovlovchi vaysaqilar.
1. Haqiqat manzaralari 96 mumtoz faylasuf. T. “Yangi asr avlodi”. 2007 y. 93 – bet. 3) Beliga qilich taquvchi, olomon bo’lib to’planib, nom chiqarish va oliy mansabdorlarning taqiqlarini buzish uchun o’z sifatlarini ko’z-ko’z qiluvchilar
4) Bor mol-mulkini mansabdorlarga pora uchun berib, yalinish yo’li bilan og’ir
mehnatdan va harbiy xizmatdan o’zini olib qoluvchi, majburiyatdan qo’rqib, uyga biqinib oluvchilar.
5) Qo’pol va beo’xshov, qalbaki narsalarga ruju qo’ygan, o’z uyida behisob zaxiralarni yig’ib olib, dehqonlarning foydasini o’ziniki qilib olishga payt poylagan, qish faslida yoki qahatchilikda mahsulotlarni olib-sotish bilan mashg’ul bo’lgan savdogarlar va hunarmandlar
Xan Fey o’zining ijtimoiy-siyosiy qarashlarida davlat boshlig’i bo’limsh hukmdor shaxsiga alohida e’tibor qaratadi. U mamlakat taraqqiyoti hukmdorning donishmandligi, aqlu zakovatiga bog’liq, degan g’oyani ilgari suradi. Shuningdek, Xan Fey hukmdorga qarata o’zining zarur maslahat, yo’l-yo’riqlarini ko’rsatadi. “Hukmdor hokimiyatni hech qachon, hech kim bilan bo’lishmasligi lozim. Agar u amaldorlarga zarracha hokimiyat bersa, ular o’sha zahoti bir zarra hokimiyat yuz zarra hokimiyatga aylantiradilar... Dono hukmdor o’zining donoligini pinhon tutishi kerak. U shunday yo’l tutishi kerakki, toki amaldorlarning o’zlari hokimiyatdan yuz o’giradilar”1. Legizm maktabi vakillari Shan Yan va Xan Fey siyosiy-mafkuraviy qarashlarida bir qator o’xshashlik mavjud. Ularning har ikkalasi ham davlatni boshqarishda qonunga suyanuvchi kuchli hokimiyat tarafdori. Jamiyatdagi turli tartibsizlikning oldini olish vositasi sifatida keskin va shafqatsiz jazoni qo’yadi. Ularning fikricha, jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlar davlat aralashuvi orqali amalga oshadi. Qonun kimligidan qat’iy nazar barcha uchun birdek amal qilish kerak. Shuningdek, davlat hokimiyati avloddan-avlodga meros tariqasida o’tmasdan, hokimiyatni tegishli bilim, ijobiy fazilatga ega, aqlli va zukko hukmdor boshqarishi zurur. Davlat jamiyatni tartibga soluvchi ijtimoiy mexanizm sifatida barcha ijtimoiy munosabatlarga va fuqarolarning shaxsiy hayotiga aralashishga haqlidir.2 Legizm tarafdorlari Shan Yan va Xan Fey o’z g’oyalari orqalari Xitoy jamiyatida barqaror, ezgu g’oyalarga asoslangan, qattiq tartiblar asosida boshqaruv o’rnatishga intiladilar. Ularning fikr va qarashlari Xitoy tarixida o’z vaqtida muhim rolь o’ynagan. Mamlakat ijtimoiy-siyosiy mafkurasining asosiy g’oyalarini tashkil etgan. Legizm mafkurasi keyingi avlodlar tamonidan o’rganildi va yangi g’oyalar, nazariyalarga asos qilib olindi,
yangi g’oyalar shakllanishi va kamol topishida ijobiy turtki bo’lib xizmat qiladi.
1. Haqiqat manzaralari 96 mumtoz faylasuf. T. “Yangi asr avlodi”. 2007 y. 139 – 140 – betlar. 2. Istorii filosofii. ( uchebnik dlya Rostov na Donu. izd. “ Feniks “ 2000 y. 32 – bet.
