Ызбек диалектологияси

Epinteza. So’z oxirida undosh yoki unli orttiriladi: disk-diska, serpey-sarpo, otpusk-otpuska, quday-quda kabi.
Tovushlarning ma’no almashishi(meteteza).
So’z tarkibida yonma-yon kelgan undosh tovushlarning o’rin almashishi metateza deyiladi. Masalan, duyno-dunyo,aynalma-aylanma, surpa-supra,turpoe-tuproq, dunele-dolene, qumusqa-qumursqa kabi.
Sandxi holatida tovushlarning o’zgarishi.
Maxsus pauza bilan talaffuz etilmaydigan ikki so’zning tutashgan joyida vujudga keladigan fonetik hodisalardir: mAg’am berme- magam berma, nomo’nen,bereken kabi.
So’z boshida tushsa prokopa. So’z o’rtasida tushsa sinkopa:shker,xna.
So’z oxirida tushsa(apakopa):jup, tur.
Singormonizm unlilarning garmoniyasi (uyg’unlashishi)dir.Bu hodisa 2 xil ko’rinishda bo’ladi:
1)lingval garmoniya (unlilarning qattiq va yumshoqligiga ko’ra garmoniyasi, ohangdoshligi);
2)labial garmoniya (unlilarning lablanishva lablanmasligiga ko’ra garmoniyasi, ohangdoshligi.
Unlilarning lingval garmoniyasi o’zbek shevalarida turli ko’rinishga egadir. Singormonizmli y-lovchi va j-lovchi shevalarda lingval singormonizm qonuni izchillik bilan saqlangan.Bu qonunning mohiyati shundaki, bir so’z sostavidagi barcha unlilar (qisman undoshlar ham) bir xil: oldingi qator yoki orqa qator bo’lishi shart, ya’ni ba’zi so’zlarda faqat oldingi qator unlilargina (i,u,e.e,e,o) ishtirok qiladi.Bunday so’zlarda til orqa undoshlardan faqat sayoz til orqa (k, g) tovushlarigina kelishi mumkin.
Aksincha, boshqa so’zlarda faqat til orqa unlilari (o’, u,o,a,e), til orqa undoshlaridan esa chuqur til orqa undoshlargina (q,g’,h) ishtirok etishi mumkin.
So’z o’zak – negizlarining bu ikki xil kategoriyasi bo’linishiga ko’ra, ularga qo’shiladigan affikslar ham o’sha so’z sostavidagi tovushlarga moslashadi va ular ham ikki qatorga (oldingi va orqa qator) bo’linadi. Misollar: a)oldingi qator tovushlarga ega bo’lgan so’zlar (o’zak-negiz va affikslar): yigitler,tezrek,esh:egimdi < eshshegimdi, jl.djeshirgen,yl. Erkekler, eskerlerge, jl.ektingnermi? yl.este:gine,jl.uchev,djiberish kerek,kelesi…
B)orqa qator tovushlarga ega bo’lgan so’zlar (o’zak-negiz va affikslar):qavo’ndo’,dlaga,qo’ldo’lar,jl.sholardo’ng aldo’ga,qoyumdo’,alganlar-algannar,avcho’lar…
Singormonizmli shevalarda singormonizm qonunidan chetga chiqish tubandagi o’rinlarda uchraydi:
1)talaffuzi buzilgan so’zlarda:chaynek-cheynek-choynek-cheyn’k,kembeg’al…
J-lovchi shevalarda kishilik olmoshi sen so’zi jo’nalish kelishigi qo’shimchasiniolganda, singormonizm qonuniga bo’ysunmaydi: sen-segan-sagan;
B) ba’zi yuklamalar, ko’mkchi fe’llar va affikslar singormonistik juftlarga ega, shu sababli ularning yoki old qator, yoki orqa qator variantlari qo’llaniladi, masalan:
A)-go yuklamasi: jl.bizga barado’ diydi-go, b’lmadi-go,oldi-go.
B) -de –de yuklamasi:keldi-de,
V) eken, emes ko’makchi fe’llari: barekenG)-g’ay (qolmoq fe’lidan affikslashgan): qereg’ayso’n< qere galso’n, ketegaysam< kete qalsam.
d)-to’gan,-dugon affikslari:jl.keleto’gan,oleto’gan,bereto’gan,keteto’gan Qorabuloq. Keledugon,beredugon,aladugon,qo’ladugon.
So’z o’zaklaridagi unli tovushlarning undosh tovushlar bilan kombinatsiyasi natijasida o’zgarishi ham singormonizm qonunining buzilishiga sabab bo’ladi. Misollar: djay-djey, ayt-eyt.
Ba’zi y-lovchi shevalarda, masalan, Andijon shevasida va qurama shevalarining ayrim gruppalarida, lingval-singormonizm qonunining qisqarib borishi, ya’ni yuqori ko’tarilish kontrast juft unlilarningbirlashish hollari uchraydi. Boshqacha qilib aytganda, bu shevalarda (i) va (o’) tovushlari Toshkent-Farg’ona tipidpgi y-lovchi shevalar, shuningdek, o’zbek adabiy tilidagi kabi birgina indifferent (‘) fonemasiga aylangan.
Andijon shevasi vokalizmidagi konvergentsiya protsessii yuqori ko’tarilishdagi unlilarga, ya’ni faqat bir fonema (i va o’ o’rniga ‘ fonemasi) gagina xosdir. Bu unli tovushlarning singormonistik jufti qisqarib borayotganini ko’rsatadi.
Bu fonetik hodisa (ya’ni singormonizm) o’zbek adabiy tiliga asos bo’lgan etakchi o’zbek shevalarida asosan uchramaydi. Shuning uchun bu shevalar singormonizmsiz shevalar sanaladi, chunki ularda unlilarning singormonistik almashishi va so’z o’zak-negizlarrining printsipial ravishda old va orqa qatorga bo’linishi yo’q.
Singormonizm y-lovchi shevalarning a-lovchi gruppalari va j-lovchi shevalar lingval singormonizm qonuning uchrashiga ko’ra alohida o’rin tutadi. Bu shevalarda o’zakdagi unli tovush doimiy ravishda affiksdagi unli tovushga ozmi ko’pmi ta’sir ko’rsatadi unli tovush lab garmoniyasi o’zbek shevalarida so’zlarning ikkinchi va undan keyingi bo’g’inlarda yuz beradi.
1) birinchi bo’g’inda: orun, -ottuz, oyun,kunduz,djulduz,tong’uz,
2)uchinchi bo’g’inda: kuchugungni, djuzugum.