Ызбек диалектологияси

Fonetik hodisalar: Singormonizm. Assimilyatsiya, dissimilyatsiya, metateza va boshqalar haqida ma’lumot.
Reja:
1.O’zbek xalq shevalarida assimilyatsiya, dissimilyatsiya, metateza, spirantizatsiya, sandxi kabi fonetik hodisalar.
2.Singormonizm qonuni.
3.Fonetik hodisalarning xalq shevalari va adabiy norma talaffuziga xos hodisa ekanligini.


Darsning maqsadi: Shevalardagi fonetik hodisalar va ularning tiplari. Singormonizm qonuniyati, uning turkiy tillararo urchishi va zaiflasha borishi sabablari; singormonizmning boshqa til oilalarida uchramasligi; singormonizmning tarixan qo’llanishi, tiplari haqida talabalar fikrini chuqurlashtirish.
Tayanch tushunchalar va iboralar:
assimilyatsiya, regressiv assimilyatsiya, to’liq va to’liqsiz assimilyatsiya, dissimilyatsiya, metateza, so’z shakllarining torayishi: spirantizatsiya, diereza sandxi xodisalari; birinchi bo’g’in, ikkinchi va ko’p bo’g’inli so’zlar.
Identiv o’quv maqsad:
3.1.O’zbek xalq shevalarida assimilyatsiya, dissimilyatsiya, metateza, spirantizatsiya, sandxi kabi fonetik hodisalarning borligini biladi.
3.2.Singormonizm qonunining faqat turkiy tillargagina xos ekanligini uning lab va tanglay garmoniyasi orqali isbotlaydi.
3.3.Fonetik hodisalarning xalq shevalari va adabiy norma talaffuziga xos hodisa ekanligini adabiy til bilan qiyoslash orqali aniqlaydi.
Talaffuzningsodda va engil bo’lishibir qancha usullarga – unli va undosh tovushlarning har xil kombinator va pozitsion o’zgarishlari ga bog’liq. Bu o’zgarishlar so’z formalarining tortilishi (qisqarishi)ga, assimilyatsiya, dissimilyatsiya, metateza hodisalarining vujudga kelishiga sabab bo’ladi.
Assimilyatsiya. Nutqda tovushlarning kombinator o’zgarishlari orasida eng ko’p uchraydigan fonetik hodisalardan biri assimilyatsiyadir.Sheva vakillari nutqida unli tovushlar Ayniqsa undosh tovushlar assimilyatsiyasi ko’p uchraydi.
Assimilyatsiya tovushlar o’xshashlishgi demakdir. Assimilyatsiya 2 xil bo’ladi.
1)progressiv assimilyatsiya – keyingi tovushning o’zidan oldingi kelgan tovushga o’xshashligidir: korr’, qushsh’, gepp’.
2)regressiv assimilyatsiya – uning aksi bo’lib, oldingi tovush o’zidan keyingi tovushga o’xshashligidir: bedd’, (berdi),chussa (tushsa),b’nime (bir nima).
Assimilyatsiya o’xshaatish darajasiga ko’ra to’liq va to’liqsiz bo’lishi mumkin. Agar ikki har xil tovush assimilyatsiya natijasida bir xil bo’lib, bir-biriga o’xshasa to’liq assimilyatsiya deyiladi: ko’zni>ko’zzi, boshni>boshi.
Agar ikkala tovush, bir-biriga qismangina o’xshasa, masalan, jarangli va jarangsizligiga ko’ra o’xshasa to’liqsiz assimilyatsiya deyiladi: qochd’ - qocht’> qosht’, ochdi-ocht’>osht kabi.
Progressiv assimilyatsiya hodisasiga singormonizm ham ta’lluqlidir.
Undoshlar asssimilyatsiyasi barsa o’zbek shevalarida mavjud, biroq uning tarqalish doirasi bir xil emas. Ba’zi shevalarda assimilyatsiya hodisasi ko’p, ba’zilarida kam uchraydi. Ayniqsa, y-lovchi shahar shevalarida Namangan va Toshkent va turk-borlos tipli qishloq shevalarda unli va undosh tovushlar assimilyatsiyasi juda uchraydi.