Ызбек диалектологияси

Nazorat topshiriqlari:
1.1. O’zbek tili dialektlararo farqlanuvchi ko’p shevali til ekanligi lingvistik adabiyotlar orqali o’rganib, xulosa chiqarish.
1.2. Qorluq, qipchoq, va o’g’uz lahjalari o’rtasidagi farqli tomonlarini yozma bayon qilish.
1.3. Toshkent, Samarqand-Buxoro, Xorazm-o’g’iz, qipchoq tip shevalarining unlilarining aks ettiruvchi ko’rgazmalar tayyorlash.
O’zbek shevalarining konsonantizmi. Qorluq, qipchoq va o’g’iz lahjalari undoshlariga umumiy tavsif.
Reja:
1. O’zbek shevalarining tasnifi: E.D.Polivanov, G’ozi Olim.
2. A.K.Borovkov, K.K.Yudaxin va V.V.Reshetov tasniflari.
3.O`zbek shevalarining o`rganilishi. Ozbek tilining turkiy tillarga.
Darsning maqsadi:O’zbek xalq shevalaridagi undosh tovushlarning shevalararo farq qilish, ulardan qaysi birining adabiy normaga yaqinligi, undoshlarning lahjalararo qo’llanish xususiyatlarini talabalarga ko’rgazmalilik orqali yetkazish. Sheva, jonli til va adabiy til haqidagi tasavvurlarnini chuqurlashtirish.
Tayanch tushunchalar va iboralar:
labial garmoniya, platol garmoniya, umlaut, birlamchi cho’ziqlik, ikkilamchi cho’ziqlik, assimilyatsiiyaning turlari: progressiv assimilyatsiya, regressiv assimilyatsiya, to’liq va to’liqsiz assimilyatsiya, dissimilyatsiya, metateza, so’z shakllarining torayishi: spirantizatsiya, diereza sandxi xodisalari; birinchi bo’g’in, ikkinchi va ko’p bo’g’inli so’zlar.
Identiv o’quv maqsad:
2.1.Undosh tovushlarning shevalar aro farq qiluvchi o’ziga xos tomonlarini farqlaydi.
2.2.O’zbek xalq shevalaridagi undosh tovushlarning adabiy til bilan taqqoslaydi.
2.3.O’zbek tilining uch komponenti: Qorluq, ipchoq, o’g’uz lahjalaridan iborat ekanligi xususida chuqUr tasavurga ega bo’ladi. Bir – biridan printsipial farq qiladigan undoshfonemalarining miqdori va ularning sifat jihatdan xarakteristikasiga ko’ra y-lovchi shevalar o’zbek adabiy tiliga birmuncha yaqin turadi…
Lekin Toshkent tipii y-lovchi shevalarda mavjud bo’lmagan, j-lovchi va singormanizmli shevalarda mavjud bo’lgan [x] fonemasi bundan mustasnodir.
Janubiy Xorazm shevalaridagi [k.g] undoshlari ham bir muncha o’ziga xos xususiyatlarga ega. Til orqa [n] tovushi ham shevalar aro bir xil emas.
Barcha j-lovchi shevalardagi undosh fonemalar sistemasini deyarlibir xil.
Chuqur til orqa [x] tovushining sifat jihatdan xarakteristika va bu tovushning mavjud bo’lish-bo’lmasligi bilan j-lovchi shevalar bir-biridan farq qiladi. Konsonantizm jihatdan j-lovchi shevalar qipchoq gruppasidagi turkiy tildlarga, xususan qozoq, qIrg’iz, qoraqalpoq tilllariga yaqin turadi.
[y] fonemasi y-lovchi shevalarga nisbatan j-lovchi shevalarda kam qo’llaniladi, chunki bu shevalarda qadimgi turkiy [y] lovushi so’z boshida [j] Bilan almashadi.
O’zbek adabiy tili barcha shevalardan ayrim fonemalarga [f, j, k] egaligi bilan farq qiladi. Bulardan [f] fonemasi faqat Samarqand – Buxoro shevalardagina mavjud.
[f] frnemasi ba’zan tarixan qabul qilingan so’zlarda uchrasa, barcha sheva vakillari talaffuzida [p] fonemasiga aylanadi, shuningdek, ruscha [j] tovushi ham, asosan [j] (dj) tarzida talaffuz qlinadi. O’zbek shevalarida quyidagi undosh tovushlar bor:
1. Lab undoshlari: p, b, (f), v, m.
2. Til oldi undoshlari: t, d, s, z, ch, (j), sh, j, n, l.
3. Til o’rta: y
4. Til orqa: k, g, n, q, g’, x.
5. Bo’g’iz undoshi: h.