Ызбек диалектологияси

TIL OLDI [T] [D] [S] [Ch] [J] [Sh] [DJ] [N] [L] [R] UNDOSh FONEMALARI
Til oldi undoshlari ovozning va shovqinning ishtirokiga ko’ra ikkiga –shovqinlilar (t, s, d, z, ch, dj, sh,j) va sonorlar (n,r,l)ga bo’linadi.
Til oldi shovqinli undoshlar
41-@.Bu undoshlar jarangli-jarangsiz bo’lishiga ko’ra tubandagi juft fonemalarga bo’linadi: [t-d], [s-z], [sh-j], [ch-dj].
Til oldi sonor tovushlar
50-@.Til oldi sonor tovushlarga [n], [l], [r] tovushlari kiradi. [n] fonemasi.Bu tovush boshqa turkiy tillarda mavjud bo’lgan [n] tovushi kabi artikulyatsiya, eshitilish xususiyatlari jihatidan rus tilidagi qattiq [n] tovushiga yaqin til oldi, burun undoshi.
[n] tovushi so’zlarning barcha o’rinlarida kela oladi, ammo asl o’zbekcha so’zlarda ko’pincha so’z o’rtasida va so’z oxirida keladi. Misollar : jl. Nime, shonu aytaman-da, gozano’ng chavo’go’, ton.
51-@G’.[l] va [l] fonemalari. J-lovchi shevalar va singormonistik y-lovchi gruppachasida boshqa turkiy tillardagi kabi til oldi [l] va til orqa [l] tovushlari bor. [l] tovushi til orqa unlili so’zlarda, [l] esa til oldi unlili so’zlarda uchraydi. Misollar: jl.tola, djoldash, aldo’, alto’n,eyel.
52-@G’.[r] fonemasi. Til oldi titroq tovush. [r] tovushi esa til oldi unlilardan oldin kelganda, ko’pincha juda old artikulyatsiyaga ega bo’ladi, lekin bu alohida mustaqil fonema emas, balki kombinator – pozitsion variant bo’lganligi sababli bu xususiyat [r] tovushi uchun xarakterli emas. Ba’zi y-lovchi shevalarda, masalan Namanganda [r] tovushi turg’un holatga ega emas, chunki u ba’zan talaffuzda tushib qoladi yoki assimilyatsiyaga uchraydi. [r] tovushi asl o’zbekcha so’zlarda asosan so’z o’rtasida va so’z oxirida uchraydi.
Nazorat topshiriqlari:
2.1.Amaliy mashg’ulot darslari dan foydalanib o’zbek tilining qorluq-chigil-uyg’ur, qipchoq va o’g’iz lahjalaridagi unli tovushlarni alohida-alohida diagramma asosida ko’rsatadilar.
2.2.Undoshlarni paydo bo’lish o’rni, usuli va ovoz, shovqinning ishtirokiga ko’ra tasnifini belgilaydi.
2.3.Unli va undoshlarni adabiy normadan farq qiluvchi tomonlarini yozma ish shaklida o’qituvchiga topshiradi.