Иќтисодиёт назариясининг халќаро аспектлари


Халќаро ишчи кучи миграцияси



Download 355 Kb.
bet16/23
Sana22.02.2022
Hajmi355 Kb.
#114688
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   23
Bog'liq
Jahon xo'jaligi va uning evolyutsiyasi

Халќаро ишчи кучи миграцияси ХХ асрнинг. 70- йилларидан бошлаб, ишчи кучи миграцияси кенг ёйилди, яъни меЏнат ресурсларини бир мамлакатдан бошќа мамлакатга к¢чиб ¢тиши кучайди.
Бунинг сабаблари турли-туман. Улардан энг асосийлари иќтисодий сабаблар б¢либ:
Ишсизлик даражасидаги фарќ.
Иш Џаќидаги фарќ.
Турмуш даражасидаги фарќ.
Шароитдаги фарќ ва бошќалар.
Одатда иш кучи камбаƒал мамлакатлардан бой мамлакатлар томон оќади. Четдан келган ишчиларни ишлатишдан манфаат к¢рилмаганда иш кучи миграцияси бу даражага келмас эди.
Энг аввало, четдан келган иш кучи арзон. Ундан ташќари, айрим иш турлари борки, ривожланган мамлакатлардаги ишчилар уларни бажаришни к¢п Џам хоЏлашмайди. Ќолаверса, бу мамлакатлар осонгина юќори малакали мутахассисларга эга б¢лишади. Бундай мутахассислар тайёрлаш учун зарур б¢лган маблаƒ тежаб ќолинади.
Юќори малакали мутахассисларни ривожланган мамлакатлар томон эмиграцияси иќтисодий адабиётларда аќлларни оќиб ¢тиши (drain of brain) деб аталади.
УмумжаЏон х¢жалигида ишчи кучи миграциясининг жадаллашувига ќатор омиллар сабаб б¢лади.
1. Транспорт ва алоќаларнинг ривожланиши иш кучини географик жиЏатдан к¢чиб юришини осонлаштиради.
2. Ишлаб чиќариш ва ижтимоий Џаётни ахборот билан таъминлаш турли мамлакатларни фан ва маданияти, билим ва малака мезонларини яќинлаштиради.
3. Трансмиллий корпорациялар фаолияти фаќатгина иш кучини географик жиЏатдан к¢чиб юришнигина эмас, жаЏон миќёсида ќ¢ллаш шароитларини Џам тенглаштириш имконини яратади.
Миграция жараёнининг кучайиши халќаро меЏнат бозорини шаклланишига олиб келди.
Ћозирги пайтда, бир томондан, халќаро миграцион жараён бутун мамлакатларни ќамраб олган б¢лса, иккинчи томондан миграция жараёни борган сари кучайиб бормоќда. Иќтисодчиларнинг Џисобига ќараганда 90- йилларнинг бошларида иммиграцион ишловчилар 25 млн. кишидан кам б¢лмаган. Агар уларнинг оилаларини Џам Џисобга олинса, у Џолда бу к¢рсаткич 3—5 мартага к¢паяди.
Агарда АЌШ га иммигрантлар оќимини асосан Лотин Америкаси мамлакатлари, ќ¢шни Мексикадан, охирги пайтда собиќ Иттифоќдан келганлар ташкил этса, Ѓарбий Европа мамлакатларига Туркия, Португалия, кейинги пайтда Шарќий Европа мамлакатларидан борганлар ташкил этади.
АЌШ, Ѓарбий Европа мамлакатлари билан бир ќаторда чет элдан иш кучини жалб этувчи янги марказлар вужудга келди.
Булар Яќин ва ¡рта Шарќ, Жануби-Шарќий Осиё мамлакатлари, Жанубий Африка Республикаси ва бошќаларни к¢рсатиш мумкин.
Айниќса нефтга бой Араб Шарќи мамлакатлари, Саудия Арабистони, Бахрейн, Ќувайт кабиларда демографик вазият ¢зига хос б¢либ, бу мамлакатларда аЏолининг 60—75% ни иммигрантлар ташкил этади, ваЏоланки, 50- йилларда улар 5—10% ни ташкил этган.
Ћозирги пайтда мураккаб муаммолардан бири иш кучининг нолегал миграцияси б¢либ, уни аниќ миќдорини айтиш ќийин. Айрим маълумотларга к¢ра АЌШдаги яширин иммигрантлар миќдори 2—13 млн. киши атрофида.
Улар асосан малака талаб ќилмайдиган, нисбатан маоши кам беобру ишларни бажаришади.
Ћозирги замон меЏнат бозорининг муЏим хусусияти — 80 - йилларнинг ¢рталаридан бошлаб миграция фаоллигининг сусайишидир. Унга сабаб ¢арбий Европа ва АЌШ да, яъни ишчи кучини ¢зига тортадиган асосий марказларда раќобат кураши кучайди. Бир ваќтнинг ¢зида иммигрантлар кучидан фойдаланиш иќтисодий жиЏатдан фойдали б¢лмай ќолди. Бундан ташќари, демографик муаммолар вужудга келди. Уларга сарфланадиган ижтимоий харажатлар к¢пайди. Натижада, Џар бир давлат ишчи кучи миграциясини тартибга солишга Џаракат ќилишга тушди. Ћозирги пайтда бу масалага халќаро миќёсда аЏамият берилмоќда. Халќаро капитал миграцияси Халќаро муносабатларда капитал миграцияси муЏим ¢рин тутади. Капитал миграцияси икки шаклда юз беради:
1. Четга тадбиркорлик капитали чиќариш ёки чет элда иќтисодий фаолиятни инвестиция ќилиш;
2. Ссуда капитали чиќариш ёки халќаро кредит.
Ташќи иќтисодий алоќаларни биз к¢проќ товар экспорти ва импорти тарзида к¢ришга ¢рганиб ќолганмиз. Лекин Џозирги замон иќтисодиётида махсус товар-капитал экспорти ва импорти муЏим ¢рин тутади.
Четга капитал чиќаришнинг асосий сабаби х¢жалик Џаётининг байналмилаллашуви ва четдан олиниши мумкин б¢лган фойданинг юќори б¢лиши б¢лса, капитал импорт ќилаётган мамлакат учун эса четдан келган маблаƒ эвазига иќтисодий фаолиятини жадаллаштириш.
Капитал миграцияси бу маълум манфаатли маќсадга ќаратилган пул маблаƒларини бир мамлакатдан иккинчи мамлакатга к¢чишини ифодалайди.
Четга капитални тадбиркорлик (соЏибкорлик) капитали тарзида чиќариш икки хил: т¢ƒридан-т¢ƒри ва портфел шаклида чиќарилади.
Тадбиркорлик (соЏибкорлик) капитали чиќаришда узоќ муддатли чет эл инвестициялари савдо, саноат ва бошќа соЏаларга ќ¢йилади.
Т¢ƒридан-т¢ƒри капитал чиќариш бу инвестиция миќдори чет эл корхоналарини назорат ќилиш Џуќуќини берадиган даражада капитал ќ¢йишдир. Бу назарий жиЏатдан ќарасак 50% дан ортиќ б¢лиши керак. Лекин реал Џаётда бу миќдор турли мамлакатларда турлича б¢либ, компаниялар капитали 20—25% ва ундан Џам кам миќдорини ташкил этиши мумкин. Масалан, АЌШ да назорат пакети акционерлик капиталининг 10% гача ќисмини ташкил этиши мумкин.
Портфел инвестиция эса капитал ќ¢йилган корхона устидан назорат ќилиш Џуќуќини бермайди. Бунинг учун унинг миќдори етарли эмас.
Шундай ќилиб, т¢ƒридан-т¢ƒри ёки портфель шаклидаги капитал чиќаришнинг фарќи ќ¢йилган капитал корхона устидан назорат ¢рнатиш Џуќуќини бериш ёки бермаслигига ќараб аниќланади.
Ћозирги даврда т¢ƒридан-т¢ƒри инвестиция Џажми ортиб бориши кузатилмоќда. Бунда ривожланган мамлакатлар, биринчилар ќаторида эса Япония, АЌШ, Ѓарбий Европа мамлакатлари туради.
Тадбиркорлик капитали чиќариш к¢пинча бошќа мамлакатларда йирик концернлар ¢з филиалларини «ќиз», «набира» компанияларини ташкил этиш й¢ли билан амалга оширилади.
Бунинг натижасида концернлар ¢з товарларини жадал суръатлар билан экспорт ќилиш имкониятига эга б¢ладилар: божхона т¢сиќларини енгиш осон б¢лади, нисбатан арзон иш кучидан фойдаланиш мумкин б¢лади, шу мамлакат бозорларини эгаллайди.
Кейинги пайтларда четга т¢ƒридан-т¢ƒри капитал чиќаришда ГФР ва Япония пешќадамлик ќилишмоќда. Т¢ƒридан-т¢ƒри инвестицияларнинг ¢сиш суръати АЌШ га ќараганда 2 марта к¢проќ. Капитал ќ¢йиш соЏаси учун раќобат кураши кескинлашиб бормоќда. Капитал экспортида давлатнинг роли кескин ортади.
Агар ХХ асрнинг биринчи ярмида капитал мустамлака ва ќарам мамлакатларга чиќарилган б¢лса, Џозирги пайтда хусусий т¢ƒридан-т¢ƒри инвестицияларнинг 70—75% ривожланган мамлакатларга т¢ƒри келади.
Бунинг энг асосий сабабларидан бири ривожланаётган мамлакатларда ќайта ишлаш саноатида капитал сиƒими юќори, ишчилардан юќори малака талаб ќиладиган йирик миќёсдаги ишлаб чиќаришни яратиш имкони й¢ќлигидир.
Саноати ривожланган мамлакатларнинг молиявий имкониятлари катта, ички бозор имкониятлари Џам. Бу мамлакатлар ¢ртасида капитал миграцияси уларнинг капиталини байналмиллашувини кучайтиради, х¢жалик алоќалари чуќурлашади.
Ривожланган мамлакатлар ¢ртасида капитал миграцияси бир неча даражада амалга ошади: а) Џозирги замон иќтисодиёти асосий марказлари б¢лган АЌШ - Ѓарбий Европа - Япония ¢ртасида; б) алоЏида мамлакатлар ¢ртасида; в) мамлакатларнинг бир турдаги тармоќлари ¢ртасида.
Капитал миграцияси макро ва микро миќёсда юз беради, яъни мамлакатлар ¢ртасида юз берганда мамлакатнинг статистик Џисоботи ва т¢лов балансида акс эттирилади.
Микро миќёсда, яъни корпорациянинг ички каналлари орќали к¢проќ ТМКларнинг бош(она) компанияларидан филиаллари, иккиламчи (ќиз) компанияларига, шохобчалари (невара) томон капитал Џаракати тарзида юз беради. Миллий чегарадан бу капиталлар трансферт нархлари механизми орќали ¢тказилади.
80- йилларнинг бошларигача капитал к¢проќ ¢арбий Европа мамлакатларига оќќан б¢лса, Џозирга келиб АЌШ га к¢проќ й¢лланмоќда.
Кейинги пайтларда нефть ќазиб олувчи мамлакатлар (ОПЕК аъзолари) томонидан ривожланган мамлакатларга капитал чиќариш ¢сиб бормоќда.
Чет эллик инвесторлар иштирокида ¢нлаб ќ¢шма корхоналар ташкил этилди. Кобул-Т¢йтепа — Текстайлс» (Жанубий Корея), «Аснамтекстиль», «Катекс», «Элтекс», «Самжантекс» (Туркия), «Супертекстиль» (АЌШ) ва бошќалар мамлакатимизнинг т¢ќимачилик саноатини юќори поƒонага к¢таришда муЏим роль ¢йнамоќда.
Дунё иќтисодида эркин иќтисодий зоналар алоЏида ¢рин тутмоќда. Бу зоналарни ташкил ќилиш бозор иќтисодиётининг очиќ иќтисод б¢лишидан келиб чиќади. Бу зоналар алоЏида маќомга эга б¢лади. Турли мамлакатлардаги бундай зоналарда хорижий ва миллий тадбиркорлар фаолияти учун ќулай, имтиёзли шароит яратилган. Бу зоналар ¢з фаолиятини й¢налишига ќараб турлича б¢либ эркин савдо зоналари, эркин бож Џудудлари, эркин саноат зоналари, эркин «очиќ» зоналар, технология зоналари, комплекс зоналаридан иборат.
Турли мамлакатлар эркин иќтисодий зоналар ташкил этиш билан турли маќсадларни ¢з олдига ќ¢яди. Буларга корхоналар фаолиятини фаоллаш-тириш, саноатни модернизация ќилиш, ички бозорни юќори сифатли товарлар билан т¢лдириш, ташќи иќтисодий алоќаларни ривожлантириш, экспорт ва импортни кенгайтириш, чет эл инвестицияларини жалб этиш, янги технологияларни ¢злаштириш, иќтисодий ќолоќ Џудудларни ривожлантириш, ишчи кучи малакасини ошириш ва бошќалар киради.
Бу зоналарда фаолият юритиш учун махсус имтиёзлар берилади. Бу имтиёзлар бож т¢лаш, солиќ т¢лаш, назорат ¢рнатиш ва бошќалардан иборат.
Халќаро иќтисодий алоќаларда ссуда капитали миграцияси алоЏида ¢рин тутади. Бу алоќалар ссуда капитали бозори орќали амалга оширилади. Бу бозор жаЏон х¢жалиги ташкил топиш жараёнида шаклланган.
Ссуда капитали экспорти Џозирги замон халќаро кредитининг асосидир. Четга капитал чиќаришдан маќсад ссуда проценти шаклида к¢проќ фойда олиш. Албатта, капитал импорти ќарз олувчи учун Џам фойдали. Агар бундай б¢лмаганда у маълум Џаќ т¢лаш эвазига ќарз олмаган б¢ларди.
Ссуда капитали бозорида ¢тказиладиган операцияларнинг иќтисодий мазмунига к¢ра, иккига б¢лиш мумкин: жаЏон пул бозори ва жаЏон капитал бозори.
ЖаЏон пул бозорида ќисќа муддатли кредит бериш амалга оширилади.
Ќисќа муддатли кредит муомала сфераси асосан халќаро савдо учун берилади. Капитал бозорида эса ¢рта ва узоќ муддатли кредит берилади.
¡рта ва узоќ муддатли кредит асосан капитал ќ¢йилмаларини молиялаштириш тарзида амалга оширилади. У асосан жаЏон миќёсида такрор ишлаб чиќаришни кенгайтиришга ќаратилган.
Капитални ¢злаштиришнинг аниќ шаклига к¢ра капитал бозорини иккига: кредит бозори ва ќимматбаЏо ќоƒозлар бозорига б¢лиш мумкин.
Халќаро пул бозори туну кун тинимсиз ишлайди. Бир мамлакатдан иккинчи мамлакатга Џар ќандай конвертирланадиган валюта тарзида сунъий ер й¢лдошлари, халќаро телетайп алоќалари орќали бир лаЏзада анча-мунча пул к¢чириш мумкин.
Бериладиган маблаƒ манбаига к¢ра халќаро ссуда: банк кредитлари ва тижорат кредитлари шаклида б¢лиши мумкин.
Кредитлар хусусий фирмалар ва банклар, давлат идоралари, халќаро молия ташкилотлари (Халќаро валюта фонди, Халќаро тикланиш ва тараќќиёт банки ва бошќалар) томонидан берилади.
Халќаро кредит бериш икки й¢налишда амалга оширилади:
А) Одатдаги ссуда капитали бозордаги талаб ва таклиф асосида шаклланадиган процент асосида бериладиган кредит. Бу кредитларни банклар, ТМКлар, молия корпорациялари беради.
В) Имтиёзли ёки текин бериладиган кредит. Бу кредитларга олинадиган процентлар ниЏоятда паст б¢лади ёки умуман процент олинмайди. Бундай кредитлар бой давлатлар, ¢та йирик компаниялар ва халќаро ташкилотлар томонидан махсус халќаро дастурларни амалга ошириш учун берилади. Масалан, Европа тикланиш ва тараќќиёт банки ¤збекистондан кичик бизнесни ќ¢ллаш учун 60 млн. долларлик кредит очди.
Одатда, халќаро ташкилотлар томонидан бериладиган кредитларга фоиз ставкаси нисбатан энг паст б¢либ, йилига 7—9% ни ташкил этади. Шунинг учун мамлакатлар к¢проќ халќаро ташкилотлар орќали кредит олишга уринадилар.
Авваллари ќисќа муддатли кредит асосий ¢рин тутса, кейинги йилларда борган сари узоќ муддатли йирик кредитлар бериш тобора кенг ёйилмоќда. Бундай кредитлар к¢проќ йирик маблаƒ талаб ќиладиган лойиЏалар учун берилади. Ћозирги шароитда халќаро т¢ловлар балансидаги катта номувофиќлик халќаро молия тизимидаги асосий муаммога айланди. Ана шу номувофиќликни мувозанатга келтириш учун т¢лов балансида танќислик б¢лган мамлакатлар кредитдан фойдаланадилар.
Ривожланган мамлакатларнинг етакчи банклари бошчилигидаги халќаро кредит тизими ссуда капиталини т¢лов баланси фаол б¢лган мамлакатлардан т¢лов баланси пассив мамлакатларга ¢тишини таъминлайди. Албатта, бу жараён силлиќ кечмайди. У халќаро йирик банклар ¢ртасида раќобат кураши орќали юз беради. Авваллари дунёдаги 500 банкнинг асосий ќисмини АЌШ банклари ташкил этган б¢лса, кейинги пайтларда Япон банклари асосий ¢ринга чиќишди.
Халќаро кредит ва инвестицияларнинг тез ¢сиши бир томондан, халќаро миќёсда иќтисодий алоќалар самарадорлигини ошириб, мамлакатлар ривожланишига катта таъсир ¢тказса, иккинчи томондан капитал оќимини тезлашуви улар Џаракатини назоратдан чиќиб кетиши сохта капитал билан реал капитал ¢ртасидаги фарќнинг ортишига олиб келмоќда. Бу эса т¢лов баланси мувозанатини бузилиши ва валюта курсларининг кескин тебраниб туришига сабаб б¢лмоќда.
Мамлакатларнинг барча иќтисодий муносабатлари уларнинг т¢лов балансида акс этади. Т¢лов баланси 4 асосий б¢лимдан иборат:
1. Савдо баланси — товарлар экспорти: даромадлари ва импорт харажатлари;
2. Хизматлар балансида унда к¢рсатилган хизматларга олинган даромадлар ва чет эл хизматларидан фойдаланганлик учун харажатлар к¢рсатилади. Бу балансда молия хизматлари учун т¢ловлар дивиденд, процентлар Џам ¢з ифодасини топади. Бу балансда чет эл фуќароларидан ва давлатдан фуќароларга трансферт т¢ловлари чет эл активларини харид ќилиш Џам киритилади.
3. Нотижорат операциялар баланси. Ьу баланс Џамма турдаги бепул товарлар етказиб бериш, ёрдам ва хайрия пулларини к¢чиришларни ¢з ичига олади.
4. Капитал ва кредитлар Џаракати баланси. Бу балансда давлат ва хусусий капиталларнинг Џаракати, Џамда олинган, берилган халќаро кредитлар нисбатини ифодалайди.
Йил охирида Џар йили т¢лов балансининг даромадлари билан харажатлари солиштирилиб, экспорт ёки импорт к¢пми аниќланади.
Агар импорт экспортга нисбатан кам б¢лса, сальдо мусбат б¢либ, экспорт эвазига чет эл валютасида даромад олинади ва шу мамлакат ¢з олтин-валюта резервини т¢лдириш имкониятига эга б¢лади.
Аксинча, импорт экспортга нисбатан к¢п б¢лса, т¢лов баланси таќчил б¢либ, бу таќчилликни ќоплаш учун чет эл валюталари керак б¢лади. Бу таќчиллик четдан ќарз олиш эвазига ёки мамлакат активларининг бир ќисмини сотиш Џисобига ќопланиши мумкин. Агарда буларнинг иложи б¢лмаса Марказий банк расмий резервларидан т¢лдирилади. Ћар бир мамлакатнинг расмий резервлари чекланган. Шунинг учун барќарор ва узоќ муддатли таќчилликни резерв Џисобидан молиялаштириш, албатта уни камайиб кетишига олиб келади. Шунинг учун мамлакат т¢лов балансини мувозанатга келтириш учун тадбирлар к¢риши керак.
Т¢лов балансини давлат бир неча усуллар билан тартибга солади:
1. Бевосита назоратни амалга ошириш. Бунда импортни чеклаш, божхона ва бошќа йиƒимлар, акцизлар, узоќ ёки ќисќа муддатли капитал чиќариш назорати, чет эл инвес-тициялари б¢йича даромадларни олиб чиќишни чеклаш, таќиќлаш кабилар орќали амалга оширилади.
2. Дефляция2 орќали. У ички иќтисодий вазифаларни ечишга ќаратилган, лекин ундан т¢лов балансининг аЏволини яхшилашда фойдаланилади. Чунки ички вазият ташќи муносабатларга албатта таъсир к¢рсатади.
3. Валюта курсини ¢згартириш. Ћар бир мамлакат объектив заруратдан келиб чиќиб, «сузиб юрувчи» (мослашувчи) ёки ќатъий ќайд этилган валюта курсини танлайди.



Download 355 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   23




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish