Иќтисодиёт назариясининг халќаро аспектлари



Download 355 Kb.
bet15/23
Sana22.02.2022
Hajmi355 Kb.
#114688
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   23
Bog'liq
Jahon xo'jaligi va uning evolyutsiyasi

Халќаро иќтисодий УмумжаЏон х¢жалиги доирасида
муносабатлар ва унинг иќтисодий алоќалар турли шаклларда олиб
таркиби борилади. Халќаро иќтисодий муносабатлар
¢з ичига:
— халќаро савдо;
— ишчи кучи миграцияси;
— капитал миграцияси;
— валюта муносабатлари;
— фан-техника алоќалари ва бошќаларни олади.
Халќаро савдо. Халќаро алоќалар аввало халќаро савдо тариќасида бошланиб жаЏон бозорининг шаклланишига олиб келди. ЖаЏон бозори эса ¢з навбатида умумжаЏон х¢жалигининг таркиб топишига олиб келди.
Халќаро савдо мамлакатлар ¢ртасида юз берадиган савдо-сотиќ муносабатлари б¢либ, улар товарларни четга чиќариш (экспорт) ва четдан олиб келиш (импорт) билан ифодаланади.
Халќаро савдо асосини халќаро меЏнат таќсимоти ва унинг чуќурлашуви, мамлакатларнинг у ёки бу товарни ишлаб чиќаришда тутган ќиёсий устунлиги белгилайди.
ЖаЏон бозори давлатларни ташќи иќтисодий сиёсатига Џам катта таъсир к¢рсатади. Унда фаќат умумийгина эмас миллий манфаатлар Џам ¢з ифодасини топади.
Шунинг учун Џам борган сари халќаро савдо-сотиќ ривожланиб бормоќда. Кейинги 15 йил мобайнида жаЏон мамлакатлари ¢ртасидаги савдо-сотиќ 3 марта к¢пайди.
ЖаЏон бозорида савдо ќилинадиган товарлар ассортименти миллий бозорларга ќараганда чекланган. Сабаби Џар бир мамлакат ¢зи ишлаб чиќариш имкониятига эга б¢лмаган ёки ишлаб чиќариш нисбатан к¢п харажатларни талаб этадиган товарларнигина сотиб олади.
Мамлакатда ишлаб чиќарилган барча товарлар эмас, балки айирбошлаш мумкин ёки зарур б¢лган товарларгина сотилади. Улар асосан асбоб-ускуна, к¢мир, нефть, газ, металл, пахта, чой, дон, кофе, ёƒоч, жун, табиий каучук, сут ва сут маЏсулотлари, сариёƒ, тамаки кабилардан иборат.
Ундан ташќари, бу товарлар миллий бозорларга ќараганда катта партия (т¢да, т¢п)ларда чиќарилади.
ЖаЏон бозори миллий иќтисодиёт ривожига катта таъсир ќилади. Бу ¢з навбатида жаЏон бозорида ¢згаришлар юз беришига олиб келади.
ЖаЏон бозорида кейинги йилларда содир б¢лган ¢згаришлар ќаторида ќуйидагиларни к¢рсатиш мумкин:
1. Узоќ ваќт жаЏон бозорида АЌШ гегемонлик ќилган б¢лса, энди борган сари АЌШ ¢зининг илгариги салоЏиятини й¢ќотиб бормоќда. Бир ваќтлар АЌШ жаЏон экспортининг 1/3 ќисмини ташкил этган б¢лса, 80- йилларда 1/8 тушди. Ћозирги пайтда 1/10 атрофида. Борган сари,
бу борада Япониянинг Џиссаси АЌШ га яќинлашиб бормоќда.
2. Сингапур, Жанубий Корея, Бразилия, Аргентина каби янги индустриал мамлакатларнинг жаЏон экспортидаги Џиссаси ортиб бормоќда.
3. ФТР натижасида халќаро савдонинг товар таркиби ¢згармоќда. Фан сиƒими юќори, мураккаб технологик маЏсулотлар экспорти электротехника, электр ускуналари, транспорт воситалари Џиссаси ортиб боряпти.
4. Айрим саноат тармоќлари, жумладан кимё саноати ниЏоятда ихтисослашиб бормоќда. Натижада, йирик экспортёрлар ¢з навбатида йирик импортёрлар Џам б¢лади. Масалан, 1996 йили АЌШ нинг экспорти 848,7 млрд. доллар б¢лгани Џолда, импорти 956,0 млрд. долларни ташкил этди. Германия экспорти 604,1 млрд. доллар б¢лса, импорти 576,3 млрд. доллар. Япония, Буюк Британия ва бошќа ривожланган мамлакатлар ташќи савдо обороти Џам шу жараённинг юз бераётганини тасдиќлайди.
5. К¢пгина мамлакатлар ќишлоќ х¢жалиги маЏсулотлари ишлаб чиќаришни к¢пайтириб, ¢зини-¢зи таъминлагани сабабли, жаЏон бозори товар обороти таркибида ќишлоќ х¢жалиги маЏсулотларининг Џиссаси камайиб бормоќда. Тайёр маЏсулотлар Џиссаси эса ¢сиб бормоќда. 1980-1996 йиллар ¢ртасида жаЏон экспортида тайёр маЏсулотнинг улуши 65% дан 78% га к¢тарилгани Џолда, озиќ-овќат маЏсулотлари улуши 12% дан 9% га, хом ашё, металлар 5% дан 2% га, энергия манбалари 12% дан 5% га, ќишлоќ х¢жалиги хом ашёси 4% дан 2% га тушди. ВаЏоланки, II жаЏон урушигача товар оборотининг 2/3 ќисмини озиќ-овќат, хом ашё ташкил ќилган.
6. Ривожланаётган мамлакатлар экспортининг товар структурасида Џам муЏим ¢згаришлар юз берди. Илгари асосан хом ашё, ќишлоќ х¢жалиги маЏсулотлари экспорт ќилинган б¢лса, 60 - йиллардан бошлаб саноат маЏсулотлари айниќса, енгил саноат маЏсулотларининг Џиссаси ¢сиб бормоќда.
7. ЖаЏон экспортида борган сари хизмат к¢рсатиш улуши ортиб бормоќда. Агар 1996 йили 1980 йилга нисбатан товар экспорти 2,9 марта ¢сган б¢лса, хизматлар экспорти 3,3 марта ¢сди. Бу табиий, чунки жаЏон бозорининг ривожланиши ¢зига хос инфраструктуранинг ривожланишини объектив зарурат ќилиб ќ¢яди.
Миллий бозор бозор инфраструктурасисиз ривожлана олмаганидек, жаЏон бозори Џам мос равишда инфраструктурасиз ривожланиши мумкин эмас. ЖаЏон бозори вужудга келишига мувофиќ инфраструктура Џам шакллана борган. Халќаро алоќалар ривожланган сари инфраструктура Џам ривожланиб, янги-янги турлари пайдо б¢лмоќда.
Товар, фонд биржалари, аукцион хизматлари такомиллашиб, банк-молия, суƒурта, консалтинг хизматларининг янги турлари шаклланди. Ташќи савдони олиб боришда моддий-техника базасини таъминловчи омборхона, махсус ускуналар билан таъминланган складлар катта аЏамиятга эга.
Товарларни бир мамлакатдан бошќа бир мамлакатга олиб боришда транспорт тизими (дарё, денгиз, Џаво, темир й¢л, автомобиль)нинг ролини таъкидлаб ¢тиришнинг Џожати й¢ќ. Охирги йиллари ќувур транспорти (нефть ва газ экспорти) ривожланиб бормоќда.
Борган сари ахборот билан таъминлаш, алоќа хизматининг аЏамияти ортиб бормоќда.
Халќаро миќёсда хизматлар савдоси товар савдосидан фарќ ќилиб, ¢зига хос жиЏатлари билан ажралиб туради.
А) Хизматлар товарлардан фарќ ќилиб, асосан ишлаб чиќариш ва истеъмол бир ваќтда юз беради, товарга ¢хшаб саќлаб б¢лмайди. Шунинг учун хизмат к¢рсатувчи билан истеъмолчи т¢ƒридан-т¢ƒри мулоќотда б¢ладилар. Товарлар савдоси эса к¢пинча воситачилар орќали амалга ошади.
Б) Халќаро хизматлар савдоси товарлар савдоси билан боƒланган, уни ¢сиб боришига олиб келади. Четга товар чиќариш бозор Џолатининг конъюнктурасини ¢рганишдан бошлаб, уни ташиб олиб бориш билан тугайди. Фан сиƒими юќори товарлар, мураккаб технология жуда катта Џажмдаги техник хизмат к¢рсатишни, ахборот ва маслаЏат беришни талаб ќилади. ЖаЏон бозорида товарларнинг муваффаќиятли савдоси ана шу хизматларга боƒлиќ.
В) Хизмат сфераси давлат томонидан к¢проќ Џимоя килинади. Транспорт, алоќа, молия, суƒурта хизматлари, фан, маориф, соƒлиќни саќлаш анъанавий тарзда жуда к¢п мамлакатларда ќисман давлат тасарруфида ёки давлат томонидан ќаттиќ назорат ќилинади.
Г) Ћамма хизматларни Џам товарга ¢хшаб халќаро х¢жалик оборотига кенг жалб этиб б¢лмайди. Масалан, шахсий истеъмолни ќондирадиган коммунал, маиший хизматларни к¢рсатиш мумкин.
Д) Борган сари комплекс хизмат к¢рсатишни талаб этадиган туризм ривожланиб боради. Халќаро миќёсда маданий алоќаларнинг ривожланиши Џам хизмат к¢рсатиш ривожланишига олиб келади. Натижада борган сари хизмат к¢рсатиш соЏасида банд б¢лганларнинг сони ортиб бориб, ЯММ да хизмат к¢рсатиш Џиссаси ортиб бормоќда.
Е) Хизматлар бозорида Џозирги пайтда инжиниринг хизматлари к¢рсатиш алоЏида ¢рин тутади.
Инжиниринг хизматига саноат, инфраструктура ва бошќа объектларни яратишда тижорат асосида турли инженерлик-маслаЏат хизматлари к¢рсатиш киради. ЛойиЏалашдан аввал тадкиќот ¢тказиш, илгари сурилган ƒояни техник-иќтисодий асослаш хизматлари, с¢нгра лойиЏалаш (лойиЏа, схема, бош режа, ишчи чизмалар тайёрлаш), Џамда лойиЏалашдан с¢нгги хизматлар (контракт-шартнома материалларини тайёрлаш ва бошќалар) киради.
Кейинги пайтларда инжиниринг хизмати лойиЏалаш билан боƒлиќ б¢лган хизматларнигина эмас, бира т¢ласи объект ќурилишини Џам ќамраб олмоќда.
Одатда катта аЏамиятга эга объектларни халќаро миќёсда тендер - конкурс ¢тказиш й¢ли билан бунёд ќилинади.
Халќаро иќтисодий алоќаларни амалга оширишда транспорт хизмати к¢рсатишнинг аЏамияти беќиёс.
Транспорт хизмати к¢рсатиш — бу янги й¢ллар, транспорт, комплекс сервис хизмати к¢рсатишни ривожланишигина эмас, балки халќаро интеграция занжирининг муЏим Џалќасидир. Шунинг учун халќаро миќёсда бу соЏага аЏамият кучаймоќда. Республикамизда Џам чет эл давлатлари билан Џаво, темир й¢л, автомобиль й¢ллари орќали алоќаларни кучайтиришни к¢зда тутган Џолда, янги-янги й¢л ќурилишларига алоЏида эътибор ќаратилмоќда.
Ўзбекистон БМТ нинг «Транзит юк ташишда Џамкорликни ривожлантириш орќали савдони кенгайтириш» дастурини р¢ёбга чиќаришда иштирок ќилмоќда.
¡збекистон Пекинни Истанбул билан боƒлайдиган Трансосиё магистралининг таркибий ќисми б¢лган Тажан-Сарахс-МашЏад темир й¢лини ќуришда фаол ќатнашди. Ћозирги пайтда «Трасека» лойиЏасини амалга оширишда фаол ќатнашаяпти.
«Таъсис» дастури доирасида Европа Иттифоќининг техникавий ёрдамини амалга ошириш орќали «Трасека» лойиЏасини р¢ёбга чиќариш ¤збекистонни коммуникация ва транспорт билан таъминлашдаги ќийинчиликларни бартараф этишда ƒоят истиќболли аЏамиятга эга. Бу лойиЏа Марказий Осиё мамлакатлари, Озарбайжон, Грузия Џудуди орќали Ќора денгиз бандаргоЏларига олиб чиќадиган Транскавказ магистралини вужудга келтиришни назарда тутади.
¡збекистон темир й¢л ќурилишида иштирок ќилиш билан бирга Хитой ва Покистонга олиб борадиган Тошкент — Андижон — ¡ш — Эргаштом — Кашкар автомобиль й¢лини жадал ќурилишида асосий рол ¢йнамоќда. Бухоро — Сарахс — МашЏад — ТеЏрон ва Термиз — Ћирот — Кандахор — Карачи автомобил й¢лларини ќуриш, ќайта таъмирлашда Џам ¢з Џиссасини ќ¢шмоќда.
Кейинги пайтда жаЏонда товар савдосини борган сари хизмат к¢рсатишнинг турли шакллари билан боƒлиќ Џолда олиб бориш кенг ёйилмоќда. Айниќса, «Интернет» орќали савдо-сотиќ олиб бориш кенгайиб бормоќда.
Халќаро савдо ¢з доирасини фан-техника ютуќларини айирбошлаш, Џамда интеллектуал товарлар, ахборот айирбошлаш билан бойитди.
Фан-техника янгиликлари маЏсулотлари «ноу-хау»лар билан айирбошлаш турли шаклларда амалга оширилади. У фан-техника ютуќларини айирбошлаш турли ихтиролар, янгиликлар, патентлар, лицензияларни сотиш, биргаликда илмий-тадќиќот ишларини олиб бориш, илмий ишлаб чиќариш тадбиркорлиги кабилардан иборат.
Турли соЏаларда ахборот хизматлари: фан-техника соЏасида илмий ахборотлар, халќаро компьютер «маълумотлар банки» орќали хизмат к¢рсатиш кенгайиб боради. Соƒлиќни саќлаш, маориф соЏасида ќ¢лланиладиган янги илƒор усуллар билан айирбошлаш жадаллашади.
Халќаро илмий-техник алоќалар ќисман тижорат асосида, ќисман бепул амалга оширилади.
Одатда, мамлакат четдан ихтироларни ишга солиш, ќ¢лланилиши учун унинг патентлари, лицензияларини сотиб олади. Шу билан бирга, ќатор мамлакатлар чет эл фирмалари ¢з илмий-техник маЏсулотларини хайрия сифатида туЏфа ќилиши ёки ќисман Џаќ т¢лаш й¢ли билан бериши мумкин. Бунинг учун махсус хайрия фондлари мавжуд. Улар таълим, фан ютуќларини бутун жаЏон миќёсида тарќатишга таъсир ќилади.
Илмий-техник, технологик янгиликлар (ноу-хау), инжиниринг хизматлари к¢рсатиш инфраструктура объектларининг лойиЏаларини ишлаб чиќиш, ќуриш, яратишни ¢рганиш учун ¢з мутахассисларини бу соЏадаги етакчи мамлакатларга юбориш кенг ёйилмоќда.
Илмий-техник маЏсулотларни товар сифатидаги тижорат аЏамияти ¢сиб бормоќда. Халќаро миќёсда патент, лицензиялар савдоси Џажми 8—10% ни ташкил этади.
Охирги йилларда технологик ривожланиш суръати тезлашди. Янги технологияларни мамлакатлар ¢ртасида ¢заро кириб бориш даражаси ва ишланаётган лойиЏаларни ихтисослашуви даражаси ¢сди. Халќаро илмий-техник Џамкорликнинг янги шакллари вужудга келмоќда.

Download 355 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   23




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish